Ton van 't Hof's Blog: Ton van ’t Hof, page 11

06.07.2025

Een verhaal van John Ashbery. Roman over een fascinatie voor de poëzie van deze bekende Amerikaanse dichter.

Dát verhaal ga ik schrijven, sowieso, in derde persoon enkelvoud.

Onder vettige wolken, waaruit af en toe een drup regen viel, recreatief gefietst. Het graan begint goud te kleuren en de eerste aardappelvelden zijn van hun loof ontdaan. Opvallend veel roofvogels gezien, eentje dook tussen het gebladerte van een boom, waarna we veel gepiep en gefladder hoorde, maar kwam er zonder prooi weer uit tevoorschijn. 

Wat me enerzijds opluchtte, maar anderzijds aangreep. Het leven, dat hongerig het leven doorstaat.

En toen was daar Mathieu van der Poel, wat een kanon, kaliber Dikke Bertha, zelfs Pogačar kon de versnelling heuvelop in Boulogne-Sur-Mer niet bijhouden: pats! Etappeoverwinning én het geel. 

Het hellen van een leven, Luis Carrasco

Koop je jezelf uit de armoede of blijf je arm in de traditie staan waaruit je bent voortgekomen? Daar moeten twee broers met een door erfenis verkregen olijfboomgaard uit kiezen. Hun opa breidde de gaard uit en hun vader zette hem voort, maar de twee broers, Francisco en José-Marie, kunnen er nog maar net met hun gezinnen van rondkomen. Armoe is troef. Ze krijgen een bod op hun bezit waarmee ze zich makkelijk een jaar of vijf zouden kunnen redden. Wat besluiten ze en waarom? Daar geeft Luis Carrasco antwoord op in zijn kleine ingetogen roman El Hacho, die in 2020 onder de titel Het hellen van een leven in Nederland werd uitgebracht, vertaald door Jona Hoek.

Carrasco beschrijft een soort dilemma waar kleine familiebedrijven wel vaker voor staan. Grootgrondbezitters of grootbedrijven die meer productie willen draaien azen op land dat vruchtbaar is of natuurlijke rijkdommen bevat. Ze gebruiken dikwijls moderne productietechnieken die weliswaar tot snelle resultaten leiden maar doorgaans ook tot uitputting of verwoesting van het leefmilieu. In El Hacho heeft een steenfabrikant zijn oog op de olijfboomgaard van de broers laten vallen, die hij wil omvormen tot een steengroeve. Vanwege het nabijgelegen natuurlijke waterreservoir, waaruit niet alleen water voor de groeve kan worden geput maar waarvan ook het dorp van Francisco en José-Marie profiteert, is de ligging van de gaard voor de fabrikant ideaal. We zijn in Andalusië, het dorp heet Montejaque en de berg waartegen de olijfboomgaard ligt El Hacho.

Carrasco laat de lezer in het ongewisse over de dagen waarin het verhaal zich precies afspeelt. Er rijden auto’s rond en mensen kijken tv, maar de zeer lange periode van droogte en de ongewoon hevige regenval worden niet expliciet aan klimaatverandering gekoppeld. Het woord klimaatverandering komt niet eenmaal in deze roman voor. Daar is het Carrasco ook niet direct om te doen, lezers leggen hun eigen verbanden. We bevinden ons in de moderne tijd, waarin grote maatschappelijke veranderingen zich voltrekken die alles en iedereen raken. Niets blijft bij het oude. Van generatie op generatie overgeleverde leefwijzen verpulveren onder druk van hebzucht en kapitaal, aloude banden van de mens met de natuur worden met vlijmscherpe messen doorgesneden. Tegen dat decor discussiëren de broers over hun toekomst. Ze zijn het niet eens met elkaar, maar komen wel tot een vergelijk.

Een vergelijk waar ik als lezer, en ik denk vele lezers met mij, vrede mee heb. De ene broer koopt de andere uit, zij het tegen een lager bedrag dan ze beiden van de fabrikant hadden kunnen krijgen. Carrasco weet de standpunten van de broers invoelbaar en begrijpelijk te maken. Iedere lezer zal zich ook afvragen wat hij in hun plaats zou hebben gedaan. De tragiek van El Hacho is echter dat geen enkel besluit hoopvol stemmend is. Je vreest dat de olijfboomgaard op termijn tóch zal verdwijnen. Ondanks de rampzalige gevolgen voor mens, dier en milieu lijken alleen verdergaande schaalvergroting en mechanisering van bedrijven nog bespreekbaar te zijn. Deze uitzichtloze toekomst van het kapitalisme is een impliciete boodschap van deze roman. Als we dat wrede juk niet van ons af weten te werpen gaan we naar de verdommenis. En dát blijft na lezing hangen. Olijfboer Francisco doet wat we eigenlijk allemaal zouden moeten doen, weerstand bieden aan grootkapitaal en hebzucht, die van anderen én van jezelf.

Positie van schapen, Steve McCaffery

Visuele poëzie houdt zich op in het grensland tussen poëzie en beeldende kunst en stuit vaak op onbegrip. En dat begrijp ik wel. Het mist nogal eens de poëtische ervaring die een geslaagde verdichting van woorden met zich meebrengt en ontbeert vrijwel altijd de onmiddellijke visuele ervaring van een kleurrijk schilderstuk. Daarom wordt deze vorm van kunst – poëzie die je ook moet zien of beeldende kunst die je ook moet lezen om volledig te kunnen verstaan – dikwijls afgedaan als vlees noch vis en doodgezwegen door de kritiek. En dat is nou ook weer jammer. Waardevolle kunst dient niet verloren te gaan. 

De in Engeland geboren en getogen Canadees Steve McCaffery (1947) heeft veel geëxperimenteerd met visuele poëzie. Omdat zijn werken zich meestal dichter bij de poëzie dan de beeldende kunst bevinden afficheert hij zich als poëet. In 2000 en 2002 verschenen bij Coach House Books respectievelijk deel 1 en 2 van zijn verzamelde werk, Seven Pages Missing, ruim achthonderd bladzijden ‘selected’ en ‘previously uncollected’ teksten. Aan het besluit om ook foto’s en tekeningen onder de noemer ‘texts’ te brengen zal een verhitte redactionele vergadering vooraf zijn gegaan. Een mens moet wat. 

De twee delen zijn geen pageturners maar kloeke boeken waarin je bladert, langzamer naarmate een werk je in gunstige zin opvalt. Ik sta altijd even stil bij twee visuele gedichten die niet zonder opzet naast elkaar zijn afgebeeld, getiteld ‘Position of Sheep I’ en ‘Position of Sheep II’. Ze komen oorspronkelijk uit de bundel In England Now That Spring, die in 1979 werd uitgebracht en waarin ook gedichten zijn opgenomen van de geliefde en te vroeg overleden Canadese dichter bpNichol. Kennelijk hebben McCaffery en Nichol, die bevriend waren, samen een lente in Engeland doorgebracht.

In beide gedichten (zie foto hieronder) zien en lezen we de posities van negen schapen ten opzichte van elkaar. Het is 8 mei 1978, tegen half acht in de avond. Tussen de twee optekeningen van de posities zitten vier minuten. In die vier minuten hebben de schapen zich verplaatst. Wat echter opvalt is dat er in het eerste gedicht sprake is van één lam en in het tweede van twee lammeren. Gaat het hier wel om hetzelfde groepje schapen? Heeft de dichter misschien een schaap voor een lam aangezien of omgekeerd? En als dat zo is waarom heeft hij deze vergissing dan niet gecorrigeerd? Of hebben we hier te maken met een verzinsel, waaraan maar weinig werkelijkheid te pas is gekomen? De twee gedichten doen me ook denken aan twee plaatjes waarboven ‘zoek de verschillen’ staat: ‘speur naar de veranderingen en daag je concentratie uit’! Mijn gedachten tuimelen over elkaar, ik probeer me zelfs voor te stellen welke indruk de twee werken op me maken als ze vergroot, ingelijst en naast elkaar in een museum zouden hangen: onuitwisbaar.

Uiteraard is hier geen sprake van toeval. McCaffery weet precies wat hij doet en wil dat we ons deze vragen stellen. Vragen die zonder nadere informatie niet kunnen worden beantwoord. En ook daar is de dichter zich bewust van. Elke samenhang die tussen de twee visuele gedichten wordt aangebracht zit in de beschouwer, de wereld is zo coherent of grillig als je zelf wil zien. Daar is het McCaffery om te doen.

29.06.2025

Dat ik nauwelijks meer weet hoe mijn leven zich voltrokken heeft, dáár dacht ik aan. Ja, grofweg weet ik dat wel, maar heel veel details zijn me ontschoten. Las dat die vergeetachtigheid je leven draaglijker maakt. Dat zal, maar daar wil ik dan het plezier tegenover zetten dat herinneringen je óók kunnen geven.

Een jeugdherinnering die ik makkelijk kan oproepen betreft de eerste keer dat ik me alleen naar de kleuterschool begaf, zonder begeleiding van mijn moeder, lopend. Ik moet vijf zijn geweest. Vanuit de woonkamer – wij woonden drie hoog aan de Haagse Valkenboskade – kon je de kleuterschool in de straat aan de overkant zien liggen. Om de gracht te passeren moest ik een nabije brug over. Mijn moeder kon mijn gang vanuit de woonkamer blijven volgen en dat deed ze dan ook. Ik zie haar nóg achter het raam staan en zwaai, zo trots als een aap.

Elke verklaring waarom nou juist dít mijn vroegste herinnering is komt me als hoogst speculatief voor. Het geheugen is een zeer eigenzinnig en autonoom opererend vermogen. Aan wat wel en niet wordt bewaard of kan worden opgeroepen ligt geen ordening ten grondslag die als zingevend zou kunnen worden bestempeld. Maar deze herinnering geeft wel vorm aan mijn levensgeschiedenis.

28.06.2025

‘Maar het plezierige en beroerde is dat de schrijver, zonder het te willen, altijd schrijver blijft. Plezierig en beroerd. Deze dwang tot ordening die literatuur hoe dan ook is, verzacht op den duur zijn problemen en in zekere zin ontneemt hij hem het vermogen om zich over te geven aan geluk of ongeluk.’ – Alfred Kossmann

Mijn nekpijn. Categorie: beroerd. Oorzaak: overspanning. Diepere oorzaak: een onbalans tussen willen en kunnen. Maar van dit laatste ben ik geenszins zeker. Het is een gissing, een best guess.

Dit is het dagboek van een onbeduidend leven.

Ter zake doende scènes, niet hier, of overal.

Bingewatch Zeeman met boeken: ‘Je hebt het idee dat Grunberg de rol van schrijver speelt in zijn oeuvre.’

27.06.2025

Zoek op wat Hugo Brems in Altijd weer vogels die nesten beginnen te melden heeft over Alfred Kossmann, van wie ik momenteel Duurzame gewoonten of Uit het leven van een romanfiguur (1987) lees, waarin Kossmann herinneringen ophaalt en het schrijverschap overpeinst. Blik en schrijfstijl bevallen me zeer. Zijn opgeruimdheid en relativering zijn aanstekelijk. Kossmann, die in 1998 op 77-jarige leeftijd overleed, heeft een gevarieerd en omvangrijk oeuvre achtergelaten en won diverse prijzen, waaronder de Constantijn Huygens-prijs en de Libris Literatuur Prijs. Het enige andere boek dat ik ooit van hem las, waarvan de titel me is ontschoten, was een reisboek.

Brems noemt Kossmann driemaal, telkens in een rijtje, als schrijver van naoorlogse romans, traditionele gedichten en populaire reisverhalen, Of Kossmann met deze bijrol in de geschiedenis van de Nederlandse literatuur tekort wordt gedaan weet ik niet, maar het boek dat ik nu van hem lees is veertig jaar nadat het is geschreven nog verrassend vitaal en onderhoudend.

Zwoeg daarna uren in de tuin tegen oprukkende overwoekering. Al het groen mag zijn gang gaan totdat ik de garage niet meer kan bereiken of de vijvers volledig uit het zicht zijn geraakt. Dan grijp ik in en maak met snoeischaar en kapmes paden weer vrij en herstel gezichtsvelden. Gisteren was de garage zelfs onvindbaar!

26.06.2025

Alles in orde, ik schrijf, dus leef ik.

Luister ondertussen met een half oor naar een rommelig geheel waarin mensen leeservaringen willen uitwisselen maar voortdurend door elkaar praten. Van enige uitwisseling is geen sprake. Niemand luistert naar de ander en host Michaël Zeeman doet geen enkele moeite om de discussie in goede banen te leiden. Tv anno 1996, toen er nog énig gewicht aan literatuur werd toegekend.

Bestel via boekwinkeltjes.nl voor € 16 (inclusief verzendkosten) Zeemans Aan mijn voormalig vaderland. De beste essays en kritieken, hardcover, 720 pagina’s.

Lees dat Zeeman toen hij in 2009 op vijftigjarige leeftijd stierf 40.000 boeken in huis had. Ik probeer me er een voorstelling van te maken, bezit zelf een paar duizend boeken, opgeborgen in een kamer die ik ‘mijn bibliotheek’ noem.

Veertigduizend. Je kunt het ook overdrijven natuurlijk.

25.06.2025

Herlas een lezing die Milan Kundera in 1983 onder de titel De afgewezen erfenis van Cervantes gaf en die hij als openingstekst opnam in zijn ‘essay in zeven delen’ De kunst van de roman, dat oorspronkelijk in 1986 bij Gallimard verscheen. In deze lezing behandelt Kundera de ontwikkeling en de toestand van de Europese roman zoals hij die toentertijd zag. Een citaat eruit, dat ik laatst tegenkwam, wakkerde mijn interesse voor zijn inzicht weer aan: ‘als de roman werkelijk dient te verdwijnen, is dat niet omdat hij aan het einde van zijn krachten is, maar omdat hij zich bevindt in een wereld die de zijne niet meer is.’ Volgens Kundera kan de roman niet langer ‘in vrede leven’ met de geest van de tijd. Hoewel hij aangeeft niets met zekerheid te weten, is hij wel pessimistisch: ‘als [de roman] nog voort wil gaan met het ontdekken van het nog niet ontdekte, als hij als roman nog “vooruitgang wil boeken”, dan kan hij dat slechts doen tegen de vooruitgang van de wereld in.’

Thans, veertig jaar later, houdt een mogelijke teloorgang van de roman de gemoederen nog altijd bezig, maar zijn we niet gestopt met het schrijven en lezen ervan. De roman is niet verdwenen. Hij is weerbaarder gebleken dan Kundera begin jaren tachtig van de vorige eeuw inschatte. Ook Kundera’s angst dat de massamedia de roman zal reduceren tot een instrument van simplificatie en unificatie is ongegrond geweest: er verschijnen nog steeds romans die de complexiteit van ‘de wereld van het leven’ belichten en ons, hun lezers, behoeden voor ‘de vergetelheid van het zijn’.

Ergens halverwege de lezing merkt Kundera op dat hij denkt dat ‘de periode van de terminale paradoxen’, die begin 20e eeuw aanving, anno 1983 nog lang niet is afgesloten. Hij onderbouwt deze gedachte helaas niet. De periode van de terminale paradoxen maakt deel uit van de Moderne Tijd en zou dit tijdperk op termijn weleens, maar dat is een gissing van mijn kant, kunnen gaan afsluiten. Volgens Kundera is de roman onlosmakelijk verbonden met de Moderne Tijd. Hoewel er meer zijn, geeft Kundera twee voorbeelden van terminale paradoxen, die ook tegenwoordig nog onverminderd gelden:

Paradox 1: ‘gedurende het tijdperk van de Moderne Tijd vernietigde de cartesiaanse rede een voor een alle uit de middeleeuwen geërfde waarden. Maar op het moment van de totale overwinning van de rede maakt het zuiver irrationele (het geweld dat niet meer wil dan z’n willen) zich meester van het wereldtoneel, omdat er geen enkel aanvaard waardensysteem meer is dat het in de weg zou kunnen staan.’

Paradox 2: ‘de Moderne Tijd cultiveerde de droom van een mensheid die, verdeeld in verschillende van elkaar gescheiden beschavingen, op een dag de eenheid zou vinden en daarmee de eeuwige rust. Vandaag de dag vormt de geschiedenis van de aarde eindelijk een ondeelbaar geheel, maar het is de zich voortdurend verplaatsende en eeuwigdurende oorlog die deze zo lang gedroomde eenheid van de mensheid realiseert en verzekert. De eenheid van de mensheid betekent: niemand kan waar dan ook ontsnappen.’

Kijk om je heen en je kunt deze paradoxen zonder moeite herkennen in actuele gebeurtenissen en ontwikkelingen: de Russische invasie van Oekraïne, de escalatie van het Israëlisch-Palestijns conflict, de opkomst van nieuwe vormen van fascisme, de toename van massasurveillance, et cetera.

Sinds pak hem beet de Eerste Wereldoorlog is de Geschiedenis, zoals Franz Kafka, Jaroslav Hašek, Robert Musil en Hermann Broch in hun romans laten zien, ‘onpersoonlijk, onbestuurbaar, onberekenbaar [en] onbegrijpelijk [geworden] – en niemand ontkomt eraan.’

De wetenschappen mogen ‘het menselijk zijn’ dan sinds de Verlichting hebben veronachtzaamd, voor de roman is de beschouwing ervan zijn bestaansrecht. Kundera vraagt zich in zijn lezing terecht af of de behoefte aan de roman in de periode van de terminale paradoxen niet groter is dan ooit. Anno 2025 is mijn antwoord hierop een volmondig ja. Gelukkig zijn er ook in de huidige tijd nog voldoende schrijvers en uitgevers die ‘het tumult van de gemakkelijke en snelle antwoorden’ weten te weerstaan en durven te propageren dat zaken vaak ingewikkelder zijn dan wordt gedacht. Ook de wereld van nu is de wereld van de roman. Ik denk dat hij nog wel een tijdje onder de mensen zal verkeren.

23.06.2025

Toegegeven, ik las niet elk hoofdstuk uit Renate Dorresteins ‘literaire autobiografie’ Dagelijks werk: Een schrijversleven, het laatste boek dat zij voor haar dood in 2018 publiceerde. Wat ze te zeggen heeft over het schrijversvak interesseerde me, de rest minder. Niettemin gaan de woorden die me het meest troffen niet over dat vak maar over haar besluit om een tumor in haar slokdarm niet operatief te laten verwijderen. Een moedig besluit, waaraan een onderschikking van de angst voor de dood aan de omarming van het leven ten grondslag ligt. Alle bewondering. Uit de inleiding:

‘Er werd dat najaar [2016] bij toeval slokdarmkanker bij me geconstateerd, ik kwam voor heel iets anders naar het ziekenhuis. Toeval of niet, het ging om een lelijke, agressieve tumor. Er stond een snijgrage chirurg voor me klaar, hij wachtte me bij wijze van spreken al op met in elke hand een mes. Samen met mijn partner Maarten besloot ik dat opereren niet mijn pad zou zijn. De ingreep is niet zonder risico’s en de consequenties voor je dagelijks leven kunnen erg ingrijpend zijn. Daarbovenop: volgens de statistiek is de levensverwachting na de operatie maar drie jaar (en zonder operatie is dat de helft).

Maarten en ik vonden het nogal een investering, met een tamelijk gering rendement. Je moest wel heel radeloos zijn als je je hieraan uitleverde. Ik had gewoon niet genoeg doodsangst in me om tot iedere prijs door te willen gaan met leven. Het leek me bovendien niet dat ik werkelijk onmisbaar was op aarde, zoals een jonge moeder of vader met kleine kinderen dat wel is.’

Verschenen: Landschappen 2024

Bij Gaia Chapbooks is een keuze verschenen uit de vele landschappen die ik in 2024 maakte. De 48 afbeeldingen zijn in full colour afgebeeld. Het e-book is gratis te downloaden (groot file! 522 MB), de paperback voor € 20 verkrijgbaar.