Elmar Hussein's Blog, page 2

Tarixdə bütün yollar Veda sivilizasiyasına aparır …

Əgər bütün bəşəriyyət öz başlanğıcını vahid sivilizasiyadan götürürsə, bu çox böyük ehtimalla Veda sivilizasiyasıdır. “Tarixdə bütün yollar Veda sivilizasiyasına (Vedic civilization) aparır” hipotezi cəlbedici təsir bağışlayır. Tarixi naməlum olan Vedalar yalnız e.ə.1500-cü illərdə yazıya alınmağa başlayıb. Amma Vedaların özündə onun yaradılmadığı və Kosmik (Kainat) şüuru ilə birlikdə hər zaman mövcud olduğu yazılır. Vedaların dili olan sanskrit öz linqvistik imkanlarına görə məsələn, qədim dünyanın ən geniş yayılmış dillərindən biri olan latın dili ilə müqayisədə daha üstün hesab edilir. Vedaların özündə yazıldığı kimi, o, simvolik sistemdir, digər dillərə tərcümə edilməz və yazıya alınmaz, əks halda məzmunun itməsindən qaçmaq mümkün deyil. Sanskrit dilində olan və müasir dövrdə geniş yayılmış “karma”, “nirvana” kimi sözlərin məzmunu barəsində digər dillərdə qeyd edilənlər, ifadə edilənlər və qavranılanlar bu sözlərin sanskrit dilində olan məzmununu tam əhatə etmir.

Tarixin naməlum qaranlığında yaşayan insanlar niyə və necə bu qədər zəngin və simvolik dini-fəlsəfi-elmi-bədii bir düşüncə sistemi, eləcə də linqvistik bir sistem yarada bilər? Əgər təbii ki, rasional-məntiqi cəhətdən yanaşaraq Vedaların insan düşüncəsinin məhsulu olaraq qəbul etsək, bu hər halda insanların naməlum təbiət hadisələri qarşısındakı qorxudan və ya bu qəbildən olan digər səbəblərdən yarandığını demək çox bəsit cavab olardı.

Veda sivilizasiyasının şimali Hindistan ərazisində yaranmasına baxmayaraq, onun müasir Hindistan və ətraf coğrafi ərazilər ilə bağlı olduğunu hesab etmirəm. Vedaların özündə onun hər hansı bir etnik qrupa və coğrafi əraziyə bağlı olduğu qeyd edilmir. Qeyd etdiyim kimi, Veda inancına görə o, yaradılmayıb və hər zaman mövcud olub. Tarix fəlsəfəsinə görə hər bir sivilizasiya siklik inkişaf xəttinə malikdir, uşaqlıq, yeniyetməlik, gənclik, yetkinlik və qocalıq mərhələlərini keçdikdən sonra mütləq məhv olur. Məsələn, bu məntiq əsasında Misir sivilizasiyası ilə müasir Misir ölkəsi, Xristian sivilizasiyası ilə Qərb sivilizasiyası bir-birilə birbaşa bağlı deyildir.

Vedalar heç də qədim dövrdə Hindistanda bütün insanlar tərəfindən “müqəddəs” hesab edilməmişdir. Məsələn, Vedalardan sonra formalaşmağa başlayan 9 qədim hind fəlsəfi məktəblərindən (darsanas) 3-cü Vedaların müqəddəsliyini inkar edirdi. Bu üç məktəbdən bu gün ən məşhuru e.ə.5-ci əsrdə yaranan Buddizmdir. Amma bu 3 məktəb də Vedaların anlayışlar sistemi – karma, mokşa, dharma, samsara, arhat, nirvana və s. üzərində qurulur.

Vedaların simvolikasını necə açmaq mümkündür? Vedaların özündə mövcud olan inama əsasən bu məqsədlə  həqiqəti dərk etməyə hazır olmaq, həqiqəti dərk etmiş ustad (guru) ilə rastlaşmaq və onunla dialoq əsasında həqiqəti dərk etmək mümkündür. Müasir qlobal sivilizasiyada bu nə dərəcədə mümkündür və ya effektivdir?

Bir tərəfdə müasir elm, məntiq və rasional təfəkkür mövcuddur. Elm bəzən iddia edildiyi hər şeyi cavablandıra bilməz. Bu hətta potensial cəhətdən mümkün olsaydı belə praktiki cəhətdən heç bir zaman reallaşa bilməzdi. Elmin hər suala verdiyi cavab cavabsız onlarla sual doğurur. Bizim məmləkət alimlərin bəlkə də ən iddialı danışdığı məmləkətlərdən biridir, amma elmin daha güclü inkişaf etdiyi qərbdə alimlərin elmin relativistik nəticə ortaya qoyduğunu etiraf etməyi normaldır. Məsələn, nevrologiyada neyronal şəbəkədə input-output siqnallar arasındakı əlaqə xətti, yoxsa qeyri-xəttidir sualına birmənalı cavab tapmaq mümkün deyil, yəni arqument kimi xətti əlaqəni təstiqləyən tədqiqatlardan istifadə etsəniz, əks-arqment kimi qeyri-xətti əlaqəni təstiqləyən tədqiqatlar göstəriləcək və əksinə. Məntiqdə bizim məmləkətdə məşhur olan qeyri-səlis məntiq – bu çox güman ki, onun məzmunundan daha çox yaradıcısının azərbaycanlı olması ilə bağlıdır – məntiqdə son hədd və ən kamil məntiqi sistem deyil. Məsələn, kvant fizikasını qeyri-səlis məntiq üzərində izah etmək mümkün deyildir, bunun üçün kvant qeyri-səlis məntiq sistemi işlənilir.

Elm və məntiq daha çox nə düzgün deyildir sualına cavab verir, məsələn, ikiqiymətli məntiq düzgün deyildir, Nyuton fizikası düzgün deyildir, onlardan yalnız nisbi xəta ilə istifadə etmək mümkündür. Amma elm və məntiq nə düzgündür sualını əksər hallarda heç olmazsa qismən cavabsız buraxır. Məsələn, neyronal şəbəkə hansı məntiq üzərində fəaliyyət göstərir və ya kvant fizikasında double-slit eksperimenti necə izah edə bilərik?

Amma elm, məntiq və rasional təfəkkürün əhəmiyyətini heçə endirib məsələn, Vedaların simvolik sistemini açmaq üçün guru axtarışına çıxmaq ictimai şüurun parçalanması demək olardı. Amma elm, məntiq və rasional təfəkkürdən istifadə edərək Vedaların simvollarını açmaq birincilər üçün nə vəd edə bilər? Tarixdə bu istiqamətdə olan maraqların mövcud olması məlumdur. Məsələn, Vedalar ilə maraqlanmış olan Heisenberg, Schrondinger, Tesla, Hawking kimi məşhur isimlərin adlarını çəkmək mümkündür.

Doğru fikirlərdən yalan nəticə çıxa bilərmi?

Zəruri qeyd: Yazı nəşr edilmək məqsədilə yazılmadığından onun dili məntiq kitabını yazarkən isitifadə etdiyim dildən daha asan təsir bağışlaya bilər. Bu səbəbdən bu yazını akademik yazı olaraq deyil, məntiqə dair bilərəkdən sadələşdirilmiş və bəzi məqamların üzərindən sükutla keçilmiş yazı olaraq oxuyun.

“Doğru fikirlərdən yalan nəticə çıxa bilərmi?” – bu sual həm də digər sual ilə bağlıdır: “Düzgün arqumentin qurulması şərtləri hansılardır?” Bu sualları qısa şəkildə cavablandıraq, çox güman ki, məntiq ilə maraqlanan oxucularımız üçün maraqlı olar. Amma dili qəlizləşdirməmək üçün məntiqdə istifadə edilən bəzi terminlərdən istifadə etməyəcəm.

Beləliklə, “Doğru fikirlərdən yalan nəticə çıxa bilərmi?” Bəli. Səbəb odur ki, düzgün arqumentin qurulması üçün zəruri olan şərtlərə əməl edilməyib. Əslində “Məntiq nəyi öyrənir?” sualının ən sadə və birbaşa cavabı belədir: “Məntiq düzgün arqumentin qurulması şərtlərini öyrənir“.

“Arqument nədir?” – “Arqument ardıcıl düzülmüş fikirlər seriyasıdır.” Hər bir arqumentdə ən azı iki fikir öz əksini tapmalıdır: müqəddimə və nəticə. Müqəddimələrin sayı nisbi sonsuzluğa qədər davam edə bilər, amma düzgün qurulmuş arqumentin həmişə bir nəticəsi mövcud olur.

“Müqəddimə nədir?” – “Müqəddimə(lər) arqumentin başlanğıc fikri/ fikirləridir.”

“Nəticə nədir?” – “Nəticə arqumentdə son/ yeni çıxarılmış fikirdir.”

Məsələn,

M_1. Bütün insanlar canlıdır.

M_2. X insandır.

N. X canlıdır.

“Düzgün arqumentin qurulması şərtləri hansılardır?” Bu sualın cavabı iki kitabın mövzusudur. Belə ki, iki arqument növü mövcuddur: deduktiv arqument və induktiv arqument. Hər ikisinin də ayrı-ayrılıqda bir neçə növü var.

Amma nümunələr üzərində düzgün arqumentin qurulmasının şərtlərini izah edə bilərik. Bu məqsədlə elə əvvəlki nümunədən istifadə edə bilərik. Əminəm ki, bir qədər əvvəl bu arqument ilə tanış olan oxucular “burada nə var ki, bütöv bir məntiq elmi buna həsr olunur?” deyə özlərinə sual veriblər. Amma gəlin bir qədər “söz oyunu” edək:

M_1. Bütün insanlar canlıdır.

M_2. X canlıdır.

N. X insandır.

Yenə də əminəm ki, əvvəlki sualı edənlərin əksəriyyəti üçün arqumentin strukturunda heç bir dəyişiklik baş vermədi. Amma diqqətlə baxsaq, görərik ki, M_2 və bu səbəbdən çıxarılan nəticə fərqlidir. Daha əvvəlki nümunədə M_2 – “X insandır”, sonrakı nümunədə isə M_2 – “X canlıdır” fikrini özündə əks etdirir. Birincidən fərqli olaraq, ikincidə çıxan nəticə həmişə doğru olmaya bilər. Məsələn, X-ın yerinə “Nikol Paşinyan” qoysaq, onda nəticə (“X insandır”) doğrudur. Əgər X-ın yerinə “pişik” qoysaq, onda nəticə (“X insandır”) yalandır.

Səbəb? Arqument qurularkən deduktiv arqumentin sadə qəti sillogizm növünün şərtlərinə əməl edilməyib. Beləliklə,

M_1. Bütün insanlar canlıdır.

M_2. Pişik canlıdır.

N. Pişik insandır.

Bu arqumentdə başlanğıc fikirlər (müqəddimələr) doğru olsa da son fikir (nəticə) yalandır.

Deduktiv arqumentin növünü dəyişərək hipotetik sillogizmə keçid alırıq:

M_1. Əgər Bakı Azərbaycanın paytaxtıdırsa, onda Bakı Azərbaycanda yerləşir.

M_2. Bakı Azərbaycanın paytaxtıdır.

N, Bakı Azərbaycanda yerləşir.

Düzgün qurulmuş arqumentdir və ilk baxışda sadə görünür. Amma gəlin yenidən “söz oyunu” edək:

M_1. Əgər Bakı Azərbaycanın paytaxtıdırsa, onda Bakı Azərbaycanda yerləşir.

M_2. Bakı Azərbaycanda yerləşir.

N. Bakı Azərbaycanın paytaxtıdır.

İlk baxışda sanki heç bir şey dəyişmədi. Amma diqqətlə baxsaq, onda birinci nümunədə M_2-də M_1-dəki fikrin birinci yarısının (“Bakı Azərbaycanın paytaxtıdır”), ikinci nümunədə isə M_2-də M_1-dəki fikrin ikinci yarısının (“Bakı Azərbaycanda yerləşir”) öz əksini tapdığını görərik. Bununla arqument düzgün arqumentdən qeyri-düzgün arqumentə keçid alır, çünki ikinci nümunədə “Bakı” adının əvəzinə “Gəncə” adından istifadə etsək, nəticə yalan olacaq:

M_1. Əgər Gəncə Azərbaycanın paytaxtıdırsa, onda Gəncə Azərbaycanda yerləşir.

M_2. Gəncə Azərbaycanda yerləşir.

N. Gəncə Azərbaycanın paytaxtıdır.

Eyni struktur üzrə mən məsələn, Mogadişunun Somalinin paytaxtı olması fikrindən çıxış edərək, tam əminliklə Mogadişu Somalidə yerləşir nəticəsini çıxara bilərəm. Amma mən məsələn, Mogadişu Somalidə yerləşir fikrindən çıxış edərək, Mogadişu Somalinin paytaxtıdır nəticəsini çıxara bilmərəm.

P.S. Bu yazını facebook-da paylaşdıqdan sonra aşağıdakı məzmunda şərh yazılmışdır:

“Riyaziyyatı xatirlatdi, daha doğrusu, həndəsəni, teorem subutu üçün fərqli sərtlər mövcud olur – zəruri, kifayetedici, zəruri lakin kifayət etməyən, zəruri və kifayətedici. Və bu şərtlərin yalniz düzgün qurulmasi ilə teorem subut olunur.”

Bu şərhə yazdığım qısa cavabı da bura əlavə edirəm:

“Bəli, düzgündür. Məsələn, “Əgər A-dırsa, onda B-dir” mülahizəsində (implikasiyada) 1-ci mülahizə (A) 2-ci mülahizənin (B) kafi (kifayətedici) şərti kimi çıxış edir: Əgər A doğrudursa, B-nin də doğru olmasına dair nəticə çıxarmaq mümkündür, amma A yalandırsa, bu hələ B-nin də yalan olması demək deyil. B isə A-nın zəruri şərti kimi çıxış edir: əgər B yalandırsa, A-nın da yalan olmasına dair nəticə çıxarmaq mümkündür, amma B-nin doğru olması hələ o demək deyildir ki, A da doğrudur.”

Düzgün qurulmuş arqument nədir?

Elmar Hussein, 2021, “Mülahizələr məntiqi. Fəlsəfə və qeyri-səlis məntiq”, Bakı, “Parlaq İmzalar” nəşriyyatı

Hətta ən hazırlıqlı olan və yüksək potensial vəd edən tələbələr ilə ünsiyyət zamanı onlarda düzgün arqument qurmaq və nəticə çıxarmaq bacarığının adətən xeyli zəif inkişaf etmiş olduğunu müşahidə edirəm. Halbuki düzgün qurulmuş arqument fikir irəli sürmək və onu əsaslandırmaq üçün zəruri olan “qəlib”dir; fikirlər bu qəlibə yerləşdirilərkən məntiqi cəhətdən sistem və nizam əldə edir. Bəs düzgün qurulmuş arqument nədir? Bu sualın cavabı aşağıdakı hissədə qismən öz əksini tapır:

“Arqument müqəddimələr çoxluğu ilə nəticə arasında əlaqə yaradır. Hər hansı müqəddimələr çoxluğu əsasında çıxarılan nəticəni əsaslandırmaq üçün müvafiq arqumentin qurulması zəruridir. Heç də bütün arqumentlər məntiqi cəhətdən düzgün qurulmur. Əgər arqumentdə istifadə edilən müqəddimələrin hamısı doğru və nəticə yalandırsa, onda bu arqument düzgün qurulmuş arqument deyil. Bu o deməkdir ki, arqumentdə iştirak edən müqəddimələrdən nəticənin çıxarılması prosesində məntiqi xətaya yol verilmişdir. Amma bu məntiqi xəta arqumentin özünə (arqumentdə iştirak edən müqəddimələrdən nəticənin çıxarılması prosesinə) aiddir, müqəddimələrin isə özünə aid deyil, çünki qeyd etdiyimiz kimi, müqəddimələrin hamısı doğrudur.

Beləliklə, əgər arqumentdə heç bir məntiqi xətaya yol verilməmişdirsə, onda arqument düzgün qurulmuş arqument kimi qiymətləndirilir. Bu o deməkdir ki, əgər düzgün qurulmuş arqumentdə iştirak edən müqəddimələrin hamısı doğru olarsa, onda nəticə heç bir zaman yalan ola bilməz. Belə düzgün arqument mülahizələr məntiqində etibarlı arqument adlanır.”

Elmar Hussein, 2021, “Mülahizələr məntiqi. Fəlsəfə və qeyri-səlis məntiq”, Bakı, “Parlaq İmzalar” nəşriyyatı, s. 81

Akhenaten ilk monoteist dinin yaradıcısı kimi

Demək olar ki, bütün dinlərin kökü eyni nöqtəyə gedib çıxır, amma bu bunu müəyyənləşdirmək üçün qədim dinlər və sivilizasiyalar tarixinə səyahət etmək lazımdır.

Qədim Misir fironu olan Tutankhamun (e.ə. 1336-1327) adı geniş auditoriya üçün yaxşı məlumdur. “Tutankhamun” tərcümədə “Amunun (Amonun) yaşayan obrazı” və ya “Amunun (Amonun) yer üzündəki təcəssümü” deməkdir. Bildiyimiz kimi, Amon qədim Misir inanc sistemində mövcud olan tanrılar arasında ən güclüsü (bəzən “baş tanrı” kimi qəbul edilir) olub Günəş tanrısı hesab olunur. Amma firon Tutankhamunun adı anadan olarkən “Tutankhaten” olub və ad sonradan dəyişdirilib. “Tutankhaten” isə tərcümədə “Atenin yer üzündəki təcəssümü” deməkdir. Bəs Aten kimdir? Aten də qədim Misir inancında Yerin və Göyün tək sahibi, bütün dünyada balansı və təhlükəsliyi qoruyan, hər şeyə qadir olan, hər şeyi bilən, gözəgörünməz tək Tanrıdır. Beləliklə, monoteizmin tarixi yəhudilikdən başlayıb, daha sonra xristianlığa və islama keçməyib. Monotezmin tarixi qədim Misirdə vahid Aten tanrısına olan inamdan (atenizm dinindən) başlayıb yəhudiliyə və digər dinlərə keçir.

Atenizm dininin yaradıcı kimdir? Atenizm dinini Tutankhamunun atası firon Akhenaten (e.ə. 1353-1336) yaradıb. Bəs Akhenaten kimdir və vahid Atena tanrısına olan inanc sistemini niyə yaradıb?

Akhenatenin anadan olarkən adı 4-cü Amenhotep olub. “Amenhotep” tərcümədə “Amonun mərhəməti/məmnunluğu” deməkdir. Atası 3-cü Amenhotep və ondan əvvəlki 2 əcdadıdının dövründə Amon tanrısına olan inam güclənməklə yanaşı bu tanrının məbədlərinə mənsub olan kahinlərin siyasi gücü və sərvəti də artmaqda idi. 4-cü Amenhotepin hakimiyyəti dövründə Amon kahinləri artıq firon hakimiyyəti üçün ciddi rəqib və təhlükə mənbəyi idi. Bu səbəbdən hakimiyyətinin 5-ci ilində 4-cü Amenhotep Amon baş tanrısı ilə birlikdə çoxsaylı tanrılara olan inanc sistemindən (politeizmdən) vahid Atena tanrısına olan inanc sisteminə (monoteizmə) keçid etdi. Özünü Akhenatenin adlandırıraq Aten tanrısının yer üzündəki reinkarnasiyası elan etdi. “Akhenaten” tərcümədə “Aten üçün effektiv/faydalı olan” deməkdir. Daha sonra Misir tarixində Məhəmməd peyğəmbər Məkkəyə daxil olarkən Kəbədə digər tanrıların bütlərini sındırması, Ərəbistanda digər tanrıların məbədlərini dağıtmasına bənzər hadisələr baş verməyə başlayır. Beləki, fironun əmri ilə Amon və digər tanrılara məxsus olan bütün məbədləri, bütləri, simvolları dağıtmağa başlayırlar.

Qədim Misirdə fironların qeyri-məhdud hakimiyyəti cəmiyyətdə çoxdan bərqərar olmuşdu. Amma ilk dəfə Akhenaten özünü tanrı ilə eyniləşdirirdi, özünü onun yer üzündəki reinkarnasiyası olaraq təqdim edirdi. Ona qədər olan digər fironlar özlərini tanrı(lar)nın xidmətçisi olaraq təqdim edirdilər və hakimiyyətlərinin qeyri-məhdud olmasını hakimiyyətin mənbəyinin tanrıl(ar)dan gəlməsi, onlardan bilavasitə ötürülməsi ilə əsaslandırırdılar.

Amma xarici siyasətdə olan uğursuzluqlar, hakimiyyətin güclənməsində kahinlərin dəstəyinə olan ehtiyac və s. Akhenatendən sonra hakimiyyətə gələn oğlu Tutankhamunu yenidən baş tanrı Amon olmaqla cəmiyyətdə politeizmi bərpa etməyə məcbur etdi. Amma atenizm dini tamamilə itmədi və əsas dünyagörüş sistemini yəhudliyə ötürməklə bütün sivilizasiya və mədəniyyətlərin simasını əhəmiyyətli dərəcədə dəyişdirdi.

Yəhudi dininin banisi hesab olunan Musa (Moses) peyğəmbərin adı necə tərcümə edilir? “Moses” Hebrew dilindən tərcümədə “nəyisə sudan çıxarmaq” mənasını verir və bunu gələcək peyğəmbər onu qorumaq üçün anası tərəfindən çaya atıldıqdan sonra çaydan tapılması ilə əlaqələndirirlər. Amma “mose” sözü həm də qədim Misir dilində geniş yayılmış sözlərdən biridir və tərcümədə “uşaq” deməkdir. Məsələn, Z. Freydin “Musa və monoteizm” kitabında arxeoloq, misirşünas və tarixçi James Henry Breastedə (1865-1935) istinadən Musa (Moses) peyğəmbərin adının əslində “Amen-mose” (“Amonun uşağı”) olması fikrini irəli sürür. Başqa sözlə, ilk vaxtlar Amon məbədinin kahini olan Moses daha sonra rəsmi firon hakimiyyətinə qarşı çıxmaq üçün həmin firon hakimiyyəti tərəfindən artıq qadağan olunmuş etanizm dininin əsas ideyalarından çıxış etməyə başlayır. Dini ideyalar adı altında siyasi mübarizənin aparılması isə tarixdə tez-tez təsadüf edilir.

Atenizm dini tarix səhnəsindən silinsədə onun yaradıcısı olan firon Akhenaten tərəfindən tanrı Aten üçün yazılmış şeirlər (himnlər) qorunub saxlanılıb və müxtəlif dillərə tərcümə edilib.

Məntiqi öyrənmək niyə zəruridir?

Elmar Hussein, 2021, “Mülahizələr məntiqi. Fəlsəfə və qeyri-səlis məntiq”, Bakı, “Parlaq İmzalar” nəşriyyatı

Məntiqi öyrənmək niyə zəruridir? Bu fənn üzrə auditoriyalarda keçirilən mühazirələr zamanı tələbələri ilk öncə bu sualın cavabı maraqlandırır. Bəzən cavabsız qalan bu sual daha sonralar insan zehnini gərginləşdirən mürəkkəb məntiqi arqument formaları, süni dil sistemi və bu qəbildən olan digər şeylər ilə birləşəndə insanı məntiqi öyrənməkdən vaz keçməyə vadar edə bilir. Bəs məntiqi öyrənmək niyə zəruridir? Bu sualın cavabı qismən aşağıdakı hissədə öz əksini tapır:

“… məntiq dil sisteminə və “biz dil vasitəsilə nəyi ifadə edə bilərik?” – sualına xüsusi diqqət ayırır, bizim irəli sürdüyümüz fikirlər arasındakı qarşılıqlı əlaqələr sistemini öyrənir. Bu kontekstdə məntiq aşağıdakı əsas anlayışlar sisteminə əsaslanır:

1. Uzlaşma: İrəli sürülən müxtəlif fikirlər eyni zamanda doğru ola bilərmi? Yoxsa bu fikirlər bir-biri ilə uzlaşmır, yəni onlar öz aralarında ziddiyyət (və ya əkslik) təşkil edir və eyni zamanda doğru ola bilməzlər?

2. Nəticə: İrəli sürülən mülahizələr nəticə etibari ilə irəli sürülən fikri özlərində əks etdirə bilərmi? Əgər biz təqdim edilən arqumentin müqəddimələrini doğru hesab ediriksə, onda biz bu müqəddimələrdən çıxan nəticəni də doğru hesab etməliyik? Yoxsa müqəddimləri doğru, amma oradan çıxan nəticəni yalan kimi qiymətləndirmək mümkündür?

3. Bərabərlik (məntiqi qiymətcə ona bərabər olan ilə əvəz etmə): Nə vaxt müxtəlif fikirlər müxtəlif şəkildə ifadə edilsə də, əslində, onlar eyni şeydən bəhs edir? İki müxtəlif fikrin eyni şeydən bəhs etmədiyini necə göstərmək olar? “

Elmar Hussein, 2021, “Mülahizələr məntiqi. Fəlsəfə və qeyri-səlis məntiq”, Bakı, “Parlaq İmzalar” nəşriyyatı, s. 16

Coronavirus and Philosophy (Koronavirus və Fəlsəfə)

“Koronavirus pandemiyası və epidemiyaları: bioloji və sosial-psixoloji aspektlər” (beynəlxalq elmi konfrans), Bakı, 5-6 may 2020-ci il, s. 228-235

Bakı Dövlət Universiteti

The coronavirus pandemic is currently being analyzed from various empirical scientific points of view, especially biological, psychological, social and scientific. However, philosophical analysis can or should be useful for anyone who has come across this virus directly or indirectly and who has been forced to look at his or her behavior in ways he or she is not used to. As the Buddha once said, we are what we think, and therefore, by changing our thoughts, we can change ourselves in all the meanings of this word. From a philosophical point of view, Covid-19 can make everyone rethink some of the deepest issues ranging from theoretical (metaphysical) to practical (moral and political). Before thinking about these issues, we must also recall that the empirical sciences study what exists, and philosophy – what could (or must) exist and what could not. From a practical point of view, which may be relevant to the Coronavirus pandemic, philosophy distinguishes what we can change from what we cannot, what we have influence over from what we do not.

Coronavirus and Philosophy of Religion

In particular nowadays, the classical argument against the existence of God can be formulated in the following way:

P_1. The Coronavirus pandemic occurs.

P_2. If there were an omniscient, omnipotent and omnibenevolent God, then no Coronavirus pandemic would occur.

C. There is no omniscient, omnipotent and omnibenevolent God.

What does it mean to be omniscient, omnipotent and omnibenevolent? The omniscient thing knows everything, more correctly, a thing is omniscient when: everything that is true, it knows to be true (there cannot be anything that he doesn’t know), and everything it believes to be true is true (there cannot be any mistaken that he believes). The omnibenevolent thing wants the best, more correctly, a thing is omnibenevolent when: for each of us, it wants us to be better off rather than worse off, and given a choice between the world being better or worse, it always wants the world to be better. The omnipotent thing has unlimited power, more correctly, a thing is omnipotent when: everything that it wants to be case is the case and If it were to want anything to be the case, then it would be the case. Given all three of these attributes, it is reasonable to think that if God is omniscient, he should have known that the Coronavirus pandemic will happen. If God is also omnipotent, he cannot want this to happen, and being omnipotent, he must have prevented it. But he did not, therefore it is reasonable to think that there is no omniscient, omnipotent and omnipotent God.

There may be versions of objections to this argument, which claims that ‘terrible things cause good things to happen.’ Therefore, God wanted Covid-19 to spread everywhere, because later it will lead to more good things, maybe people will understand the meaning of life more correctly, they will be more sensitive to help each other, or something else.

The problem is that this objection is not so convincing for a reasonable agnostic. It may sound illogical for him. If God is truly omnipotent he would not be constrained by physical possibilities. If God is truly omnipotent and he wanted, for example, people should understand the meaning of life more correctly, and they should be more sensitive toward each other, God wouldn’t be constrained by practical means of doing it. He could have, if he were truly omnipotent, just designed them in such a way that they have a mental inclination for what God wants of them now.

It can be stated that direct intervention with a mental inclination would violate the principle of a person’s free will, which, in turn, could cast doubt on the moral responsibility that can assume this person as an agent of free will. A change in mental states under the biological or psychological threat of Covid-19 may not seem to be a matter of free will. Logically, the argument can be constructed in the following way:

Let three moments of time be ordered such that t_1 < t_2 < t_3:

P_1. Suppose that God infallibly believes at time t_1 that a person will have the desired mental inclination at t_3 under the threat of Covid-19.

P_2. The proposition God infallibly believes at t_1 that a person will have the desired mental inclination at t_3 under the threat of Covid-19 is accidentally necessary at t_2. (from the principle of the necessity of the past)

P_3. God believes at t_1 that a person will have the desired mental inclination at t_3 under threat of Covid-19 entails this person will have the desired mental inclination at t_3 under the threat of Covid-19. (from the definition of infallibility)

P_4. Thus, the proposition a person will have the desired mental inclination at t_3 under the threat of Covid-19 is accidentally necessary at t_2. (2-4)

P_5. If the proposition a person will have the desired mental inclination at t_3 under the threat of Covid-19 is accidentally necessary at t_2, it is true that this person cannot do otherwise than have the desired mental inclination at t_3 under threat of Covid-19.

P_6. If when a person does an act he cannot do otherwise, he does not do it freely. (principle of alternative possibilities)

C. Therefore, a person does not have the desired mental inclination under the threat of Covid-19 freely.

The notion of ‘accidental necessity’ (derived from Ockham) means that the past is ‘necessary’ in the sense of being beyond anyone’s control. Before a person has the desired mental inclination, he can make ‘a person will have the desired mental inclination at t_3’ true (by doing in the same way that is stated in this proposition) or make this proposition false (by not doing in the same way that is stated in this proposition). After he has done in the same way that is stated in the proposition, the proposition is true and no one, even God can make it false. The necessity is ‘accidental’, because the same proposition may have it at one time and lack it at another. If we assume that a person is free, the proposition about this person lacks accidental necessity prior to t_3, but has such necessity subsequent to t_3.

Coronavirus and Philosophy of Biology

Considering the above argument that there is no omniscient, omnipotent and omnipotent God, some metaphysical issues that may be somehow related to the existence of such a Deity, for example, purposes, goals, ends, meanings or intelligibility in Nature, should be eliminated. Nature doesn’t care about humans. That may seem harsh, but strictly speaking, Nature doesn’t care about anyone or anything, except passing genes into the next generation. It was Darwin’s great achievement to explain the adaptation of organisms without appeal to God’s design or mystical idealism. Adaptations are really just the result of the environment’s persistent filtration of blind variations creating the appearance of design. The scientific explanation for the unity and diversity of biological organisms – as well as for the adaptation of organisms to the environment – is evolution: the concept that the organisms living on Earth today are the modified descendants of common ancestors. Biologists have so far identified and named about 1.8 million species. Estimates of the total number of species range from about 10 million to over 100 million. We are all grouped in Homo Sapiens, which is one of 10-100 million species. Homo Sapiens differs only by degrees from that of other animals. If Homo Sapiens completely disappears as a species, what will change in Nature? Nothing significant. The number of species in nature will be only one less than now. In this context, it can be said that all disease and death, including Covid-19 are not bugs in the natural system, but features. Covid-19 is neither malevolent nor benevolent. It only exists without any purposes, goals, ends, meanings or intelligibility.

Coronavirus and Indian Philosophy

By denying the existence of omniscient, omnipotent and omnibenevolent God, along with all forms of mystical idealism, and relying on the evolutionary principle, we can construct a mechanical view of the physical world, which is based on the hard determinism of Newtonian mechanics, according to which if determining conditions jointly obtain, the determined event occurs. In the language of modal logicians, the determined event occurs in every logically possible world in which the determining conditions (e.g. antecedent physical causes plus laws of nature) obtain. Consequently, the occurrence of the determined event is inevitable, given these determining conditions, which is logically consistent with the principle of Karma, one of the fundamental presuppositions of Indian philosophy. As it is known, karma is based on the single principle that no cause goes without producing its effects and there is no effect that does not have an appropriate cause. Depending on the context, it could mean any act, irrespective of its nature and accumulated results that may be entailed by this act. Karma eliminates all traces of contingency, arbitrariness, or good/bad luck from the underlying order of Nature and Cosmos. In this context, if a coronavirus pandemic occurs, this natural phenomenon should have its causes in this underlying order, and any effects that it can produce must also correspond to this order. In this sense, it can be said that Covid-19 covers past, present, and future experiences of humanity. If certain causes happened, nobody, not even divinities, could stop the inevitable results.

Coronavirus and Chinese Philosophy

We can follow a similar pattern in Chinese philosophy, although, like Indian karma, it does not reduce its denotation to the physical world (worldly existence). The key concept that denotates metaphysical regularity is Dao, literally translated as ‘way’ or ‘path’. Being ever-lasting, unchanging and absolute, Dao is the mother (mu) and ancestor (zong) of all. Dao is more closely aligned with seemingly spontaneous events in the natural world (ziran), in which Covid-19 can also be included, than the artificial contrivances in the human world. Dao is not merely the sum total of all things and events. It is the environment within which all things and events are necessarily situated. It nourishes everything, including Covid-19, and contrasts a superficial concept of the ‘environment’. According to this superficial sense of the term, environment means simply the material conditions and the transient circumstances. However, environment is more than the visible, more than a matter of quantified period or time or spread of space. It has a deep structure and in order to understand this structure Dao as a ‘teaching’ refers to the nature of a thing (de), because it is in virtue of its de that a thing is what it is. Dao pertains to the whole (reality) while de refers to individuals (that comprise the whole). Dao is the single source from which individual entities each derive their unique characteristics, de. Therefore, without considering Dao, it is impossible to understand de of anything, say, Covid-19, only on the basis of the material conditions and the transient circumstances. The root of the underlying nature of a thing is deep and cannot be grasped only from human perspectives. Human perspectives can only be associated with the superficial environment: simple material conditions and transient circumstances. Nothing can be contingent, arbitrary and accidental, not being an integral part of Dao (reality).

Although there are some complex metaphysical concepts in Chinese philosophy, such as Dao, this philosophy is basically a practical philosophy that emphasizes moral and political issues. Early Chinese discussed different concepts of self-cultivation (xiushen), which is the same process as learning. Even the concept of de, which denotates the nature of a thing, can be translated as ‘moral’ or ‘duty’. Therefore, to cope with the consequences of the coronavirus pandemic, it is not sufficient to clarify the connection of its nature (de) with the deep metaphysical reality (Dao). It is also important to construct the conception of li (behavioral propriety). The term of Li can refer to the normative codes of conduct in ancient and modern Chinese society, to the concrete instantiations of these codes in daily life. It is an integral part of self-cultivation, and consequently, the learning process. Li-practices are readily observable and can be regulated. This practice leads us to another primary concept of Confucianism, ren. It is through practicing li-behaviors that one learns about ren, which can mean different principles, such as love, golden rule of behavior or ethical wisdom. All the three meanings are very important in regulating social behavior in society during the coronavirus pandemic. Ren as love means human-heartedness, compassion and sympathy, which stands on the base of the golden rule of behavior that do not do to others what you do not wish to be done to yourself. Ethical wisdom emphasizes the practical aspects of learning; formal learning cannot lead to the self-cultivation and resolution the social-political problems of social system. The essence of practical wisdom is an ability to learn from others in order to reflect on one’s own situation, and to apply these insights to one’s actions.

However, li-practice is not the only form of instrument of government. There are two philosophical schools that are particularly relevant to political ethics, Confucianism, which is based on li-practice, and Legalism, which accepts penal law (fa) as a such form of instrument. Confucianism emphasizes the self-regulation and action for one’s own reasons in such a way that it would prefer to appeal to one’s sense of duty and morality to act in the interest of society as a whole during the coronavirus pandemic. As Confucius once said, if we lead people with excellence (de) and keep them orderly through observing ritual propriety (li), then they will develop a sense of shame, and moreover, will order themselves. The existence of a sense of shame is a very crucial point in Confucian political ethics, for this reason, he wouldn’t agree to enforce our behavior through policing in order to ensure the conditions of self-isolation and other necessary behavior patterns in the struggle against Covid-19. As Confucius once said, if we lead the people with administrative injunctions (zheng) and keep them orderly with penal law (xing), then they will avoid punishment but will be without a sense of shame. But what, if someone cannot develop a sense of shame in himself? What should be done, if someone doesn’t want to obey the necessary conditions in the struggle against Covid-19? For this reason, Legalists believed that, unlike a sense of shame, penal law is overly general and universalistic. They said that the benevolent may be benevolent towards others, but cannot cause others to be benevolent; the righteous may love others, but cannot cause others to love. Therefore, a social system should be governed by penal law and power. In applying punishments, light offences should be punished heavily; if light offences do not appear, heavy offences will not come.

Coronavirus and Political Philosophy

The coronavirus pandemic can also be assessed as an analysis of various political ideologies in terms of future global progress. In this context, we can say that this pandemic is a test of endurance of various political theories, principles and norms.

Liberalism implies that each individual should enjoy the maximum possible freedom consistent with a like freedom for all. In liberal society, an individual person is encouraged to think for himself and to think of himself, while in a conservative traditional society, people are seen as members of the social groups to which they belonged: their family, village or local community. For this reason, liberalism begins with freedom, the absence of external restrictions or constraints on the individual, allowing freedom of choice. However, as part of the fight against Covid-19, the most important preventive procedures were adopted to limit this individualism and freedom in the name of security and the preservation of the social system as a whole. With liberalism, especially in its classical sense, it seems less plausible to stop the destructive impact of Covid-19 on society. The forced self-isolation of people by administrative means can call into question the reason of human beings, while the very reason is one of the core terms of liberalism, stating that human beings are rational, thinking creatures, capable of defining and pursuing their own best interest. Rather, the social policies of the Covir-19 period in almost all social systems are similar to the use of conservative methods, such as paternalism, authority exercised from above for the guidance and support of those below, modelled on the relationship between fathers and children. Given all this, it is possible that conservatism as a political ideology can gain more popularity than liberalism, both in the government and among the commoners in the post-Covid-19 era.

Conservatism is based on authoritarianism, a belief that strong central authority, imposed from above, is either desirable or necessary, and therefore demands unquestioning obedience, as it can be observed in Covid-19 period. In many ways, conservatism is a philosophy of human imperfection. Liberalism, for instance, assumes that human beings are naturally ‘good’, or that they can be made ‘good’ if their social circumstances are improved, while conservatives dismiss these ideas as idealistic dreams, accepting human imperfection in several ways. First of all, human beings are psychologically limited and dependent creatures living in a fear of isolation and instability. Therefore, it is pointless to expect them to perform self-isolation for their own reasons in Covid-19 period. In addition, being morally imperfect, humans are not capable of acting in the name of society. Rather, they are innately selfish and greedy. Humankind’s intellectual powers are also thought to be limited. Conservatives have traditionally belief that the world is simply too complicated for human reason to grasp fully.   

The coronavirus pandemic can strengthen not only the role of conservatism, but also the role of socialism. At its heart, socialism offers a unifying vision of human beings as social creatures, capable of overcoming social and economic problems by drawing on the power of the community rather than simply individual effort. This is a collectivist vision, because it stresses the capacity of human beings for collective action, their willingness and ability to pursue goals by working together, as opposed to striving for personal self-interest. It gives more attention to humanism, a philosophy that gives moral priority to the satisfaction of human needs and aspirations.

The ideology, the role of which may be strengthen in post-Covid-19 period, is ecologism, which gives priority to the promotion of ecological sustainability. Ecologism provides a radically different vision of nature and the place of human beings within it, one that provides ecocentrism, a theoretical orientation that gives priority to the maintenance of ecological balance rather than the achievement of human ends, and challenges anthropocentrism, believing that human needs and interests are overriding moral and philosophical importance. Traditional political ideologies have typically assumed that human beings are the masters of the natural world, and have therefore regarded nature as little more than an economic resource. In ecologism it is called ‘shallow ecology’, which accepts the lessons of ecology but uses them essentiality to further human needs and ends. If the fight against Covid-19 will be carried out only from human perspective, it will have at best a “shallow ecological” character, while the deep roots of all diseases that can threaten the existence of human beings may be hidden in ‘deep ecology’, which is a green ideological perspective that rejects anthropocentrism and gives priority to the maintenance of nature and which is associated with values such as biocentric equality, diversity and decentralization.  Such a view is based on the philosophical vision of holism, a belief that the whole, the Nature in this context, is more important than its parts, including human beings. Holism implies that understanding is gained by studying relationships among the parts, where people are only one side and not superior to the other, but equal to them.

Literature

Hasker W. Divine Knowledge and Human Freedom. In The Oxford Handbook of Free Will. Ed. by Robert Kane. Oxford University Press (Book Chapter). Oxford/UK. 2011, Pages 39-54Bina Gupta. An Introduction to Indian Philosophy. Perspectives on Reality, Knowledge and Freedom. Routledge. New York/USA. 2012: 1-343Heywood A. Political Ideologies. Palgrave Macmillan. New York/USA. 2012: 1-362Karyn L. Lai. An Introduction to Chinese Philosophy. Cambridge University Press. New York/USA. 2011: 1-307Michael J. Murray and Michael Rea. An Introduction to the Philosophy of Religion. Cambridge University Press. New York/USA. 2011: 1-291

Müasir dillərdə sanskrit sözləri

Bizim dildə də işlənən və qədim yunan mənşəli hesab edilən sözlərdən bəzilərinin yunan dilinə də sakskrit dilindən keçməsi ehtimalı mövcuddur. Məsələn, “qnoseologiya” sözünün yunan mənşəli gnosis sözündən yarandığını hesab etsələr də əslində sanskrit sözü olan “jnana” sözündən götürülməsi ehtimalı var. Eyni şəkildə “ideya” sözünün də əslində sanskrit mənşəli “vidya” sözündən yaranması ehtimalı mövcuddur. Həm “jnana”, həm də “vidya” sanskritcədən “bilik” kimi tərcümə oluna bilsə də eyni məzmuna malik deyil: onların hər ikisini müasir qərb fəlsəfəsindəki “knowledge” (“bilik”) anlayışının qarşılığı olaraq istifadə etmək mümkün deyil.

Bəzi ölkələrin adlarında –stan suffiksi işlənir və “torpaq”, “diyar”, “ölkə” mənasını verir: məsələn, Pakistan adı “pak insanlar diyarı” mənasını kəsb edir. Eyni şəkildə Macarıstan, Hindistan, Qazaxıstan və s. kimi ölkə adlarında da iştirak edən bu suffiks sanskrit dilində olan “sthana” sözündən yaranıb. “Sthana” sözünün bir neçə mənası mövcuddur: “yaşayış yeri”, “ölkə”, “müqəddəs məkan” və s.

Gündəlik istifadə etdiyimiz “ritual” sözü latın sözü olan “ritualis” sözündən yaranıb və mənası bir şeyin təstiqlənmiş yolu, düzgün icra edilməsi deməkdir. Qədim Romada həm dini, həm də hüquqi kontekstdə işlənirdi. “Ritualis” sözünün isə digər latın sözü “rite” sözündən götürüldüyü güman edilir; axırıncı sözün mənası “dini mərasim və ya akt” deməkdir. Amma sanskrit dilində çox oxşar “rta” sözü mövcuddur – mənası “nizam” və ya “həqiqət” deməkdir. Veda ədəbiyyatında rta ilə kainatda hər şeyi nizamlayan və koordinasiya edən nizam ifadə edilir. Alternativ fərziyyə kimi rta-ritualis-ritual xətti ilə Vedalardan götürülən sözü bu gün də tez-tez istifadə etdiyimizi təxmin edə bilərik.

“Şahadah” (“əş-şəhadə”) ərəb sözüdür və islamın beş vacib şərtindən birinə – tək Allaha olan inama şahidlik etməyi ifadə edir.  “Şraddha” isə sanskrit sözüdür və “Şat” (“həqiqət”) + “Adhar” (“bazis”/”fundament”) sözlərindən yaranaraq tam səmiyyətlə və mütləq inamla həyata keçirilən hər hansı bir hərəkəti ifadə edir. Ərəb dili Afroasiya dilləri ailəsinə mənsubdur, amma sanskrit dili Hindavropa dilləri ailəsinin tərkibinə daxildir. Tam fərqli dil ailələrinə mənsub olan bu iki dildə forma və məzmun etibarilə belə oxşar sözlər mövcuddur.

“Namaz” sözü fars və urdu dillərindən türk dilinə keçib. Ərəb dilində bu sözün qarşılığı “salah” sözüdür və Quranda səhv etmirəmsə, məhz belə işlənir. “Namaz” sözünün isə etimoloji baxımından qədim Hindistanın ölü dillərindən biri hesab olunan sankskrit dilində olan “nama” sözündən və ya “nama“+”yaja” sözləri ilə bağlı olduğu güman edilir. “Nama” feil kimi tərcümədə “baş əymək”, “təzim etmək”, “pərəstiş etmək” mənasını verir. “Yaja” isə sanskritdən tərcümədə “ibadət etmək” kimi tərcümə oluna bilər. Beləliklə, “namayaja” tərcümədə “baş əyərək ibadət etmək” mənasını bildirir. Yeri gəlmişkən, müasir hind mədəniyyətində salamlaşmaq üçün istifadə olunan “namaste” (adətən böyüklər qarşısında hər iki əli birləşdirərək yüngülcə baş əymək) etimoloji cəhətdən “nama” sözü ilə bağlıdır.

Fəlsəfə anlayışının etimologiyası. Filosof=Peyğəmbər və Müdriklik=Müqəddəs Ruh=Tanrı

Qədim Yunanıstanda “fəlsəfə” (“philosophy“) sözünün mənası haqqında qısa şəkildə bir məlumat paylaşmaq göründüyü qədər asan deyil. Müasir linqvistikada bu söz etimoloji cəhətdən sadəcə olaraq “müdrikliyi sevmək” şəklində təqdim edilərək onun ilkin mənasını əsaslı şəkildə dəyişdirir.

“Philosophy” sözünün qədim yunan sivilizasiyasında daşıdığı mənanı anlamaq üçün ilk öncə sözün tərkibinə daxil olan ikinci sözün (sophia) mənasını izah etmək lazımdır. Sophia sözü “müdriklik” kimi tərcümə oluna bilər, amma bu “müdriklik” bu gün bizim anladığımızdan fərqli məzmun kəsb edir. Sophia (müdriklik) qədim yunan qavrayışında müəyyən bir reallıqdır, amma bu bizim materialist fəlsəfədə qavradığımız və elm fəlsəfəsində input siqnallar vasitəsilə haqqında beynimizə informasiya daxil olan “dünyəvi mövcudluq” (mundane existence) ilə eyni şey deyil. Sophia-nın qədim yunan, xristian və yəhudiliyə məxsus müxtəlif ezoterik fəlsəfi sistemlərdə olan interpretasiyalarını bir kənara qoysaq və məzmununu bir cümlə ilə ifadə etmək istəsək, onda onu belə təyin edə bilərik: “Sophia əbədi, sonsuz, formasız, dəyişilməyən, hər şeyin, o cümlədən sonlu və dəyişkən kainatın əsasında duran ən son reallıqdır (ultimate reality), hər oradan başlanğıc götürür və ora da qayıdır.” Məhdud və qeyri-kamil insan zəkası/ intellekti tərəfindən dərk olunması qeyri-mümkün olduğundan Sophianı yalnız öyrənməyə çalışmaq, onunla maraqlanmaq mümkündür. Nəticədə Sophia-nı sevmək, Sophia-ya maraq göstərmək, yəni Philosophy meydana çıxır.

Philosophy sözünü ilk dəfə Pifaqor işlətsə də, hər halda belə güman olunsa da, bu sözün geniş yayılması Platonun fikirləri ilə bağlıdır. Xüsusilə onun Phaedo və Apology əsərlərində Philosophy yalnız bir fikir sahəsi kimi deyil, həm də həyat tərzi kimi çıxış edir. Məsələn,

1) Filosoflar dünyəvi nemətlərdən (var-dövlət, şöhrətpərəstlik, komfort və s.) uzaq durmalıdır;

2) Özünü birmənalı olaraq həqiqətə və müdrikliyə həsr etməlidir;

3) Əksəriyyətin qəbul etdiyinə (“common wisdom“) qarşı getməyi bacarmalıdır, belə cəsarətə malik olmalıdır;

4) İntellektual cəhətdən təvazökar olmalıdır və s.

Əgər belə demək mümkündürsə, qədim yunan qavrayışında filosoflar daha sonralar xristianlıq və islamda mövcud olan peyğəmbərlər obrazlarının prototipidir.

Eyni zamanda Sophia xristianlıqda Tanrı obrazının “prototipidir”. Əslində Sophia-nın atributları ilə İslamda Tanrı obrazının əlamətləri tam şəkildə eynidir, sadəcə olaraq Tanrı əlavə olaraq yaradıcıdır, bağışlayandır, cəza verəndir, başqa sözlə Sophia-dan fərqli olaraq burada Tanrı həm də “hərəkət” (“action“) atributlarına malikdir. Amma məsələn, Sophia-ya qovuşmaq və islam mistisizmində (sufizmdə) Tanrıya qovuşmaq maraq kəsb edən amillərdəndir.

Əgər Sophia ilə xristianlıqdakı Tanrı obrazının üzərinə qayıtsaq, bir sıra xristian mistikləri və erkən xristian kilsə teoloqları Sophia ilə Tanrının bir aspekti olan Müqəddəs Ruhu (Holy Spirit) eyniləşdirirlər. Bildiyimiz kimi, xristianlıqda Tanrı “Üçlük” (“Trinity“) şəklində – Müqəddəs Ruh,  Ata və Oğul (Jesus Christ) olaraq təqdim edilir. Bu “Üçlük”də Müqəddəs Ruh Sophia-nın bütün atributlarını özündə ehtiva edir. Beləliklə, Sophia Müqəddəs Sophia (Holy Sophia) adlandırılır və erkən xristianlığa aid olan dövrdə bu söz yunanca Hagia Sophia şəklində ifadə edilirdi. Hagia Sophianın şərəfinə Konstantinopolda 537-ci ildə eyni adlı kilsə də inşa edilib. Bu gün o, İstanbulda məşhur Hagia Sophia məscidi kimi tanınır.

Yeri gəlmişkən, qeyd etdiyimiz kimi, xristian mistisizmində və erkən kilsə teoloqlarının əsərlərində Oğul (Jesus Christ) də qədim yunan qavrayışında öz əksini tapan Logos ilə eyniyyət təşkil edir. Logos yunancadan bir başa tərcümədə “Mən deyirəm” mənasını verir. Müxtəlif kontekstlərdə “söz”, “nitq”, “əsaslandırma”, “mülahizə” və s. kimi tərcümə edilir. Yeri gəlmişkən Logic (Məntiq) də etimoloji cəhətdən öz başlanğıcını Logosdan götürür. Amma mistisizmdə Müqəddəs Ruhun bakirə Məryəmin bədəninə daxil olub Jesus Christ-ə başlanğıc verməsi sadəcə olaraq Müqəddəs Sophianın (Müqəddəs Sophia=Müqəddəs Ruh) Söz (Logos=Jesus Christ) vasitəsilə ifadəsi və ya çatdırılması kimi interpretasiya edilir. Bu kontekstdə peyğəmbər sadəcə olaraq Sophian-ı digər insanlara nisbətən daha çox dərk etməyə, Sophia-ya daha çox yaxınlaşmağa müvəffəq olmuş, həyat tərzi etibarilə digərlərindən fərqlənmiş  və nəticədə əldə etdiyi təcrübəni digərləri ilə paylaşmağa çalışan adi insan-Philosopher-dir. Məsələn, Buddizmdə bu məsələnin qoyuluşu və buddistlər tərəfindən qəbulu demək olar ki, mübahisə doğurmur. Belə ki, Buddizmin “peyğəmbəri” Qautama Buddha sadəcə olaraq “nurlanmış”, “aydınlanmış” (sanskrit dilində bu “bodhi” adlanır) adi insandır və potensial cəhətdən hər bir insanın daxilində bu potensial gizlənir.

Afina Akropolu (Panteon)

Afina Akropolu adlanan qədim tikililər kompleksinə aid olan Panteon e.ə. 447-432-ci illərdə inşa edilib. Həm bütövlükdə Afina Akropolu, həm də Panteon yalnız Yunanıstana və ümumən Qərb dünyasına deyil, bütövlükdə insan sivilizasiyasına məxsus olan nadir mədəniyyət incilərindən biridir. Panteon yunanların qədim müdriklik, incəsət və müharibə ilahəsi olan Afinanın şərəfinə inşa edilmiş qədim məbəd hesab olunur, yunanların oranı işğal etməyə çalışan farslar üzərindəki qələbəsini simvolizə edirdi. Bütün İbrahim dinləri özlərindən əvvəlki dini inanclara qarşı dözümsüz olduğundan adətən qədim məbədləri öz yeni inanc sistemlərinin mərkəzinə çevirməyə meyllidir. Yunanıstan tarixində bu meyli əyani şəkildə izləmək mümkündür. Xristianlığın gəlişi ilə demək olar ki, bütün qədim yunan məbədləri, o cümlədən Panteon (xristian) kilsələrinə çevrilir, onların bir hissəsi isə 15-ci əsrdən etibarən reallaşmağa başlayan Osmanlı işğalının nəticəsində (müsəlman) məscidinə çevrilir. Amma digər qədim yunan məbədləri, nadir arxetuktur tikililəri ilə müqayisədə Panteonun tarixində osmanlılar dağıdıcı rol oynayıblar. Belə ki, 6-cı Osmanlı-Venesiya döyüşündə osmanlılar məsuliyyətsiz şəkildə Panteonu silah anbarına çevirirlər, bununla venesiyalıların qədim tikilidə yerləşdiyinə görə silah anbarına zərər verməyəcəyinə ümid edirlər. Amma 1687-ci ildə venesiyalıların açdığı top atəşi ilə bu silah anbarı partladılır. Nəticədə, 2200 illik Panteonun mərkəzi hissəsi və 4 əsas sütunundan 3-ü heykəltəraşlıq nümunələrinin 3/5 hissəsi ilə birlikdə məhv olur, bütövlükdə Akropol ciddi şəkildə dağılır. Yerdə qalan heykəllər və digər mühüm incəsənət nümunələrinin fraqmentləri isə əsasən 1801-1812-ci illlərdə leqal və ya qeyri-leqal yolla Yunanıstan ərazisindən xaricə çıxarılır, 1816-cı ildə Britaniya Muzeyinə satılır. Panteon ilə bağlı osmanlıların yol verdiyi ciddi məsuliyyətsizlik (dolayı vandalizm aktı) ilk hal deyildi. Belə ki, daha öncə 1640-cı ildə Akropolun qədim giriş qapısı olan (təqribən 2200 illik tarixi əhəmiyyətə malik olan) Propylaea da eyni səbəbdən, yəni orada yerləşdirilmiş silah anbarına ildırımın düşməsi ilə baş verən partlayış nəticəsində dağılmışdı.

Şəkildə gördüyünüz məscid Panteon dağılandan sonra onun xarabalıqları yanında osmanlılar tərəfindən 1715-ci ildə inşa edilib, amma 1832-ci ildə yunanlar Afinaya nəzarəti yenidən öz əllərinə keçirdikdən sonra orta əsrlərdə Akropol ərazisində tikilmiş bütün tikililər ilə birlikdə bu məscidi də sökürlər. Məscidi indi yalnız həmin zamana kimi ora səyahət edən rəssamların şəkillərində görmək mümkündür. Məsələn, bu şəkil 1830-cu illərin əvvələrində fransız zabiti, mühəndisi və rəssamı Pierre Peytier tərəfindən çəkilib.

Frankiş Qalası

Frankish Tower (Frankiş Qalası) Afina Akropolda yerləşən orta əsrlərə aid qala olub və bir qədər qəribə səslənsə də 19-cu əsrdə yunanların öz “vandalizminin” qurbanı olub. Qala Bizans imperiyasının (Vatikan trəfindən təşkil edilən) Xaç Yürüşləri zamanı işğal edilməsi nəticəsində yaranan kiçik xaçlı dövlətlərindən biri olan Afina Hersoqluğu zamanında tikilmişdir. Dəqiq tikilmə tarixi naməlum olsa da təqribən 14-cü əsrin sonlarına aid edilir. Akropolun qədim giriş qapısı olan Propylaea-nin yanında ondan təqribən 5-6 m hündürlükdə inşa edilmiş möhtəşəm bir qala (hündürlüyü 8.7 m, eni 7.8 m, divarının qalınlığı 1.7 m) olub. Amma Yunanıstan müstəqillik əldə etdikdən sonra Akropolun ilkin görünüşünü bərpa etmək üçün orada orta əsrlərdə inşa edilmiş bütün tikilələrin söküntüsü zamanı 1874-cü ildə 500 ildən daha çox yaşı olan bu qala da sökülmüşdür. İndi bu qalanı yalnız rəsm və fotolardan izləmək mümkündür. Sonralar orta əsrlər Avropa tarixini və mədəniyyətini tədqiq edən alimlərin, tədqiqatçıların bir hissəsi qalanın sökülməsini vandalizm və barbarlıq aktı kimi qiymətləndirmişdilər. İndinin özündə də Akropola səyahət edən zaman qədim giriş qapısını keçdikdən sonra xeyli geniş ərazi, o cümlədən qalanın yeri boşluq içərisindədir. Halbuki, qala qorunub saxlanılsaydı, bu turistlərin həmin məkana səyahətini daha rəngarəng və həyacanverici edə bilərdi.