Elmar Hussein's Blog, page 14

Neyro-fəlsəfə barəsində daha bir neçə qeyd: "olduğun kimi görünmək, göründüyün kimi olmaq" mümkündürmü, "rəng effekti metafizikası" nədir və s.

Neyro-fəlsəfi yanaşmada “olduğun kimi görünmək, göründüyün kimi olmaq” sadəcə mümkün deyil. Ənənəvi düşüncənin əksinə olaraq insan heç kim olduğunu bilmir. İnsan neyronlar arasında ötürülən informasiyanın 3-10%-dən xəbərdar ola bilir, 90-97% informasiya ilə altşüurda gizlənmiş olur. Bu mənada insanı onun özündən daha yaxşı onun beynini monitorda vizual müşahidə edən mütəxəsis-alim daha yaxşı tanıya bilər. Beynin pay mərkəzləri üzrə bölgüsü, konkret hansısa istiqamətdə düşünərkən, qərar qəbul edərkən, emosional hallar yaşayarkən beynində xüsusilə aktivləşən neyro-dinamik fəallıq insanın görünməyən iç dünyası barədə daha mötəbər nəticələri ehtimal etməyə imkan verir. Əks istiqamətdə insanın olduğu kimi görünməyi də normal deyil, abnormal psixoloji durumun göstəricisidir. Ön beyin qabığı insan beynində yaranan istəkləri, instinktiv meylləri olduğu kimi cəmiyyətə ötürməzdən əvvəl onları senzuradan keçirir, sosial mühit tərəfindən xoş qarşılanları ora ötürür, pis qarşılanları isə əksinə gizlədir və ya “maskalayır.” Bu insanın sosial mühitə adaptasiya olunmaq, sağ qalmaq və həyatdan zövq almaq kimi fundamental meyllərinin əsasında duran əsas prinsiplərdən biridir.

Nevrologiyanın fəlsəfəsində şüur fenomeninin neyro-dinamik aktivlik əsasında izahının mümkünlüyünə skeptik yanaşan arqumentlər həm də duyğu orqanları vasitəsilə informasiya əsasında insan beynində toplanan hər hansı təcrübələrin keyfiyyət fərqləri üzərində qurulur. Bu mənada ən geniş yayılmış nümunə vizual hissiyyatın rəng fərqləridir. Bir çox filosofların fikrincə, eyni neyrofizioloji beyin quruluşan malik olan iki insanda nəzəri cəhətdən həyəcan siqnalı və pomidorun rəng effekti otun və qurbağanın rəng effektinə, və əksinə, keçid edə bilər. Bu səbəbdən fəlsəfi debatlar beynin rəng effekti təcrübəsi yaşamasından başqa həm də rəngin özünün reallıqda mövcud olub olmaması (“rəng effekti metafizikası”) üzərində qurulur. Amma nevrologiya elmi aspektindən yanaşsaq, eyni neyrofizioloji quruluşa malik insanların fərqli rəng effekti yaşamaları ehtimalı çox azdır (və ya ümumiyyətlə mümkün deyil.) Başqa sözlə, müxtəlif neyrofizioloji quruluş (və ya funksional cəhətdən hər hansı neyrofizioloji quruluşu əvəzləyən bir fiziki sistemin, məsələn, humanoid robotun “beyninin” sxematik quruluşu) eyni rəng effekti yarada bilər, amma bunun əksi mümkün deyil, yəni eyni quruluş fərqli effekt yarada bilməz. Bu mənada artıq 70-ci illərdən etibarən nevrologiyanın fəlsəfəsində süni intellektin müxtəlif psixi durum effekti, məsələn, ağrı effekti yaşaya bilməsi üzərində eksperimental fəlsəfə çərçivəsində məntiqi konstruksiyalar qurulur.

Platonik sevgi barəsində qısa qeyd …

Ezoterik fəlsəfədə insanın yaşaya biləcəyi sevgi iki pilləyə ayrılır. Birincisi, Eros (romantik sevgi) olub qarşı tərəfin vücudunun gözəlliyinə olan bağlılıq, buradan alınan həzz və ehtiras üzərində qurulur. İnsanın sevgi hissləri vücuddan başlayar və vücudların təmasına can atar. Amma bu insanın yaşaya biləcəyi sevgi hisslərinin primitiv formasıdır, insanı kamilləşdirməz, inkişaf etdirməz. İnkişaf və kamillik vücudların təmasından ruhların təmasına yüksəlməkdir. İnsan qarşı tərəfin vücudunun gözəlliyi üzərində yaşadığı sevgi hisslərindən tədricən bu vücudun içərisində gizlin qalan ruhun gözəlliyinə olan sevgi hisslərinə doğru yüksəlir. Bu artıq vücudların təması deyil, ruhların təması, qovuşması üzərində qurulur. Bu zaman insanın ruhu qarşı tərəfin ruhu ilə qovuşması əsasında insanın öz varlığı tamamlanar, bütövləşər, gözəllik və sevgi anlayışlarının özünə, özünün və ətrafda var olan hər şeyin əsasında duran həqiqətə yaxınlaşmış olur. Ezoterik fəlsəfədə bunu Platonik sevgi adlandırırlar. Platonik sevgi yaşamamış insanın varlığı natamam və qeyri-kamil hesab olunur. 

Dini düşüncənin inkişafının son dayanacaq nöqtəsini anlamaq üçün …

Dini düşüncənin inkişafının son dayanacaq nöqtəsini anlamaq üçün adətən Qərbdə xristianlığın və fəlsəfənin inkişafına güclü təsir göstərmiş Müqəddəs Avqustinin (354-430) düşüncələrini xatırlayıram. Kilsə tərəfindən hələ sağlığında “müqəddəs” elan olunması və xristian təlimini sistemləşdirib inkişaf etdirilməsində olan böyük xidmətlərinə görə “kilsə doktoru” (Doctor of the Church) (doktor sözü latıncadan tərcümədə “müəllim” deməkdir və katolik kilsəsi tərəfindən cəmi 36 nəfər belə yüksək ada layiq görülüb) adına layiq görülməsi müasir anlamda Avqustini filosofdan daha çox teoloq kimi qəbul etməyə əsas verir. Ən mühüm üç əsərindən biri “Allahın şəhəri” (“The City of God“) adlanır. Əsər xristianlıq üçün mühüm olan hadisəyə — qədim Roma imperiyasının paytaxtı olan əzəmətli Roma şəhərinin 410-cu ildə qot tayfaları tərəfindən ələ keçirilib darmadağın edilməsi, əhalisinin kütləvi surətdə qətl edilməsi, müxtəlif surətdə zorakılıqlara məruz qalmasına həsr olunur. Bu hadisə həmin dövrdə romalıların düşüncəsində bir şok effekti yaratmış və bir çox romalıları qədim Roma tanrılarının onlardan qisas alması düşüncəsinin üzərinə gətirib çıxarmışdır. Belə ki, 313-də Konstantinin hakimiyyəti dövründə onun əmri ilə xristianlığın təqib olunması aradan qalxır, tədricən kilsənin nüfuzu yüksəlməyə və qədim Roma tanrılarına olan sitayişdən imtina edib xristian olanların sayı artmağa başlayır. Əslində ilahi qüvvəyə olan inam və sitayişdən imtina etməyə görə bəşəriyyətin, insanların cəzalandırılması düşüncəsi sonralar xristianlığın, islamın özünə də keçmiş və müxtəlif şəkildəyişmələri ilə müasir dövrə də gəlib çatmışdır. Amma Müqəddəs Avqustin adı qeyd edilən əsərində bu məsələyə rasional yanaşır, konkret siyasi, sosial, iqtisadi, hərbi səbəblər kontekstində Roma şəhərinin işğal faktını arqumentlərlə izah edir və bunun qədim Roma tanrılarının qisası ilə heç bir əlaqəsi olmadığını göstərir. Amma maraqlı məqam həmin işğalın gedişində özünə yer alan bəzi zorakılıq faktlarından əks arqument kimi xristianlığın özünə qarşı istifadə edərkən və Avqustinin də bir teoloq kimi istənilən mümkün vasitə ilə xristianlığı müdafiə etmək istərkən baş verir. Belə ki, qot tayfaları tərəfindən Romanın işğalı zamanı Romada yerləşən dini məkanlarda, kilsələrdə yaşayan və özlərini əbədi olaraq Allaha sitayişə həsr edən, hər cür seksual xarakterli davranış aktlarından bu məqsədlə imtina edən bakirə kilsə xadimələrinin qotlar tərəfindən kütləvi şəkildə zorlanması faktı tarixdə özünə yer alır. Xristianlığa qarşı əks arqument isə bunun üzərindən belə qurulur: hər şeyə qadir olan və hər şeyi bilən Allah özlərini tamamilə ona ibadətə həsr etmiş bakirə kilsə xadimələrinin zorlanmasına necə yol verə bilərdi? Avqustinin isə cavabı isə xristian təlimini müdafiə etmək və hər cür tənqiddən xilas etmək üçün tipik irrasional düüncə üzərində qurulmuşdur. Avqustinin düşüncəsinə görə bu zorlanma faktını həmin kilsə xadimələrinin əksəriyyətinin öz bakirəliyini qoruyub saxlaması ilə həddindən artıq qürurlanması, bu səbəbdən özlərini müqəddəs və daha mükəmməl əxlaqa sahib hesab edərək adi insanlardan fərqləndirməsi və səbəbdən böyük günah işlətmələri, Allahın isə məhz bu günahlarına görə onları cəzalandırması kimi şərh etmək daha məqsədəuyğundur. Əksəriyyəti günahkarlardan ibarət olan həmin kilsə xadimələrinin arasında həmin zorakılıqların qurbanı olmuş az saylı günahsızlar isə çəkdikləri əziyyətə görə öz mükafatlarını o biri dünyada alacaqlar. Amma bir şərtlə ki, zorlanma zamanı həmin xadimələr heç bir seksual zövq almasınlar. Əks halda onlar da digərləri kimi günah işlətmiş hesab olunacaqlar.