Elmar Hussein's Blog, page 10

Yunan mifologiyası: sevmək … həm də ondan qisas almaq deməkdir.

Insanın mental sisteminin tam mənzərəsini formalaşdırmaq üçün burada yalnız elmi, rasional-məntiqi deyil, həm də qeyri-elmi, mistik-irrasional xarakterli informasiyanı, bilik “formalarını” axtarmaq zəruridir. Adətən hər ikisinin mahiyyəti ən alt qatlarda bir-birinə yaxınlaşır. Əgər belə demək mümkündürsə, insan ətraf mühiti müşahidə edərək, qavrayaraq, analiz edərək, qiymətləndirərək qazanmış olduğu təcrübəni birinci forma ilə ifadə edə bilməyəndə bu zaman ikinci formaya keçid alır. Bu kontekstdə bəşəriyyətin inkişafının erkən mərhələlərində insanın özünü ifadə etmə forması olan mifologiya əslində maraqlı rasional-məntiqi elementləri özündə gizləmiş olur.

Məsələn, qədim yunan mifologiyasına görə insanların müəyyən davranış nümunələri, mental vəziyyətləri müəyyən tanrı(lar) tərəfindən nəzarət edilir, nizamlanır. Bu nəzarət və nizamlanma prosesini analiz edərək əslində insanın müxtəlif davranış nümunələri və mental vəziyyətləri arasındakı incə “psixoloji” keçidləri izləmək mümkündür.

Yunan mifologiyasında sevgi fenomeni və davranışı bir deyil, iki tanrı tərəfindən nizamlanır. Belə ki, sevgi və ehtiras tarısı olan Erosdan başqa xüsusi olaraq sevgiyə qarşılıqlı cavab verməyən və onu məsxərəyə qoyan insanları cəzalandırmaq üçün dünyaya gəlmiş Anteros tanrısı da mövcuddur. Hər iki tanrı qardaş olub müharibə tanrısı Ares ilə gözəllik tanrıçası Afroditanın övladlarıdır. (“Sevgi oyununa” gedən yolun bir tərəfi gözəlliyə (harmoniyaya) gedib çıxırsa, yolun əks tərəfində müharibə (zorakılıq) insanı gözləyir.) Qarşılıqlı olaraq sevgi münasibətərinə cavab verməyənləri bu hissdən ömürlük məhrum etməklə cəzalandıran Anteros öz xarakteri etibarilə atası müharibə tanrısına daha çox oxşayır. Cəzalandırmaq istəyini ifadə edən Anteros sadəcə sevgini və ehtirası ifadə edən Erosu tərk edərkən o, cılızlaşır, kiçilir, amma Erosun yanına qayıdarkən o, böyüyür, güclənir və sevməkdən başqa hisslərinə qarşılıqlı cavab verməyəndə həmin insanı cəzalandırmaq ehtirasını da özündə daşıyır. (Qisas hissindən kənarda sevgi zəifdir, halbuki məhz qisas hissi insanın sevgisini gücləndirir.) Eros ilə Anterosun eyni ata və anadan doğulmuş daha iki qardaşı mövcuddur — dəhşət tanrısı Deymos və qorxu tanrısı Fobos. Qədim yunanlara görə insan üçün ən dəhşətli lənət sevgidən yaranmış nifrətdir. Sevgi “genetik olaraq” müharibə, dəhşət və qorxunun elementlərini də özündə gizlədir. Sevmək yalnız kiməsə ülvi hisslərlə bağlanmaq demək deyil, həm də bu hisslərə qarşılıq verməyəndə ondan qisas almaq, onu cəzalandırmaq deməkdir.

Fenomenologiya Fəlsəfəsi/Metodu (Elm Fəlsəfəsi Kontekstində)

Fəlsəfə mühazirələri: №5

Fenomenologiya 20-ci əsrin əvvəllərində yəhudi mənşəli alman filosofu Edmund Husserl (1859-1838) tərəfindən yaradılmış fəlsəfi düşüncə istiqaməti idi. Fenomenologiyanı intellektual tarixdə adətən fəlsəfə məktəbindən daha çox yeni bir düşüncə forması (a style of thought) adlandırırlar. Amma buna rəğmən 20-ci əsrin sonlarına kimi əgər psixologiya elmini nəzərə almasaq, əsasən fəlsəfi dairələrdə geniş yayılan bir düşüncə istiqaməti olduğundan əsas etibarilə metafizik yükün, abstrakt fəlsəfi kateqoriyalar sisteminin içərisində sıxışıb qalır. Yalnız 1990-cı illərdə eksperimental elmlərə, xüsusilə nevrologiya elminə geniş şəkildə nüfuz etməyə, neyro-psixologiya, davranış nevrologiyası ilə əlaqələndirilməyə başlanılır. Nəticədə, yeni düşüncə istiqaməti — Neyro–Fenomenologiya yaranır.

Kartezian və qeyri-Kartezian Dualizm

Fəlsəfə mühazirələri: №4

Əgər Düşüncə/Zehin Fəlsəfəsini (Philosophy of Mind) müasir fəlsəfi dil üzərində qursaq, onun Dualizm kimi əsas istiqamətinin məzmununu ənənəvi vücud-ruh mübahisəsinə çevirmədən (“bəsitləşdirmədən”) müasir eksperimental, empirik elmin dilinə uyğunlaşdırsaq, Kartezian Dualizm elm, xüsusilə onun nevrologiya, bio-psixologiya kimi istiqamətləri üçün problematik fəlsəfi əsas (philosophical background) kimi çıxış edir. Halbuki Dualizm fəlsəfəsinin nisbətən daha az tanınan istiqaməti olan qeyri-Kartezian Dualizm haqqında bu sözləri demək mümkün deyil. Qeyri-Kartezian Dualizm fəlsəfəsindən Süni İntellekt sahəsi kimi Koqnitiv elmlərin ən müasir, ən dinamik inkişaf edən sahəsinə keçid alaraq, gələcəkdə praktik olaraq insanın öz bioloji ölümünün sərhədlərindən kənara çıxması və öz ekzistensional varlığını bu sərhədlərdən kənarda fiziki dünyada davam etdirməsi ehtimalı az deyil.

Düşüncə/Zehin Fəlsəfəsi: Materializm, İdealizm və Dualizm (Ümumi Yanaşma)

Fəlsəfə mühazirələri: №3

Əgər Düşüncə/Zehin Fəlsəfəsini (Philosophy of Mind) müasir fəlsəfi dil üzərində qursaq, onun Materializm, İdealizm və Dualizm kimi əsas istiqamətlərinin məzmununu ənənəvi vücud-ruh mübahisəsinə çevirmədən (“bəsitləşdirmədən”) müasir eksperimental, empirik elmin dilinə uyğunlaşdırmaq mümkündür. Müasir elm daha müasir fəlsəfi dil və məzmun üzərində inkişaf edə bilər, ənənəvi metafizik yükün altında əzilən fəlsəfə ilə elm arasında olan uçurum tədricən daha da dərinləşməyə doğru gedir.

Empirizmin tənqidi: Noam Chomsky (psixo-linqvistika) və Oliver Sacks (nevrologiya)

Fəlsəfə mühazirələri: №2

Düşüncə və məşğuliyyət sahəsi olaraq fəlsəfənin dilini ənənəvi metafizik yükün ağırlığından xilas edərək “müasirləşdirmək”, müasir eksperimental, empirik elmin dilinə uyğunlaşdırmaq, müasir fəlsəfi dünyagörüş ilə fundamental elmi biliklər arasında sintez yaratmaq prinsipcə mümkündür. Sizə təqdim edilən qısa video-mühazirədə fəlsəfədə əsas cərəyanlardan biri olan empisizmin psixo-linqvistika və nevrologiya elmi istiqamətləri əsasında (ümumi xarakterli) tənqidi həmin sintezin bir nümunəsi kimi çıxış edə bilər.

Noam Chomsky (1928) -Amerikan linqvistiki, filosofu və sosial tənqidçisi. ABŞ-ın MİT universitetinin professoru, “müasir linqvistikanın banisi” və analitik fəlsəfənin önəmli nümayəndələrindən biridir.

Oliver Sacks (1933-2015) -Britaniya nevroloqu. 20-ci əsrdə tibb istiqaməti üzrə elmi bilikləri kütləviləşdirən, geniş insan kütləsinə çatdıran ən məşhur yazıçılardan biridir. Tibb ilə yanaşı öz kitablarında elm fəlsəfəsi istiqamətində də bir sıra mülahizələr irəli sürüb.

Biheyvorizm, strukturalizm, neyrofəlsəfə, funksionalizm

Qeyd: Video ilkin olaraq on-line dərs zamanı konkret tələbələr ilə virtual ünsiyyətin gedişində qeydə alınıb, public olaraq paylaşma nəzərdə tutulmayıb. Bu səbəbdən video-mühazirənin gedişində müraciət forması və bu qəbildən olan məqamların nəzərə alınmasını xahiş edirik.

Fəlsəfə mühazirələri: №1

Mühazirə Düşüncə/Zehin Fəlsəfəsi (Philosophy of Mind) üzrə bir neçə fəlsəfə və psixologiya cərəyanının ümumi xarakterli müzakirəsi üzərində qurulub. Əsas məqsəd bir düşüncə və məşğuliyyət sahəsi olaraq fəlsəfənin dilini ənənəvi metafizik yükün ağırlığından xilas edərək “müasirləşdirmək”, müasir eksperimental, empirik elmin dilinə uyğunlaşdırmaq, müasir fəlsəfi dünyagörüş ilə fundamental elmi biliklər arasında sintez yaratmaqdır.

Söz və Azad İradə İlluziyası (Eksperimental Təcrübə)

Sözlər adətən bizə sadəcə hərflərin bir yerə toplandığı mexaniki toplum təsiri bağışlayır, amma daşıdığı məna ilə bizim şüurumuzu təsir altında saxladığından xəbərsiz qalırıq. 2008-ci ildə keçirilmiş maraqlı bir tədqiqatın nəticələri ilə sizi tanış edirəm. Deməli, tədqiqatda iştirak edənlərdən komputerin ekranında çox sürətlə hərəkət edən kvadrat formasında olan fiquru idarə etmək xahiş edilir. Əslində kvadratın hərəkət trayektoriyası avtomatik olaraq komputer tərəfindən tənzimlənir və iştirakçılardan heç kimin ona praktik olaraq təsir imkanı yoxdur. Amma iştirakçıların bundan xəbəri yoxdur və onlar təlimata uyğun olaraq bu fiqurun hərəkətini nəzarət altına almağa çalışırlar. Qısa müddət sonra fiqurun ekranda hərəkəti dayanır və fiqur avtomatik olaraq hər hansı söz ilə əvəzlənir. Tədqiqatın maraqlı cəhəti ondadır ki, bu söz “mən” və ya “özüm” olarsa, iştirakçıların əksəriyyəti fiqurun hərəkətini tam tənzimləyə bildiyinə və məhz onların sayəsində fiqurun ekranda dayandığına inanır, amma bu söz “Allah”və ya “komputer” olarsa, onların əksəriyyəti hər şeyin onların iradəsi xaricində olduğuna inanır. Əslində hər şey avtomatik eyni mexanizm ilə kənardan idarə olunur, sadəcə müxtəlif sözlərin daşıdığı müxtəlif “enerjinin” insan şüuruna təsiri sayəsində insanın özünün də xəbəri olmadan inam və düşüncələri dəyişir və yenidən formalaşır. Bu kontekstdə qeyd etmək mümkündür ki, gerçəklikdə əslində azad iradə və seçim azadlığı mövcud deyil, sadəcə müxtəlif sözlərin təsir dinamikası və “enerjisi” ilə bəzən bu qəbildən olan illuziya insanın mental proqram sistemində təzahür edir, insanın gerçəkdən öz azad iradəsi və azad seçimi əsasında müəyyən aktı icra etdiyinə inanır, bəzən isə yenə də müxtəlif sözlərin təsir dinamikası və “enerjisi” ilə (amma bu dəfə başqa kontekstdə işlənən başqa sözlərin) insan mental proqram sistemində ümumiyyətlə bu qəbildən olan illuziyalar təzahür etmir.

Nigah, ayrılıq və kişi/qadın psixologiyası (intihar statiskası)

Statistika ABŞ-da 1991-1996-cı illəri əhatə edir. Bu statistikaya görə heç bir zaman evlənməmiş kişilərin intihar riski yaş artdıqca yüksəlməyə doğru gedir: 20-24 yaşlarında hər 100 min insana 30, 35-39 yaşlarında 40, 50-54 yaşlarında 50, 75-79 yaşlarında 70 nəfər və s. Evli kişilərin intihar riski həmişə daha az olur: 75-79 yaşlarına kimi hər 100 mində 20-ni keçmir. Faciə öz həyat yoldaşlarını ölüm səbəbi ilə itirmiş kişilərdir: 20-24 yaşlarında intihar hər 100 mində 381, 30-35 yaşlarında 251, 45-49 yaşlarında 100 və s. Həyat yoldaşlarından boşanmış kişilərin intihar riski də böyükdür: bütün yaş aralıqlarında hər 100 mində 80+. Kişi psixologiyası itirmək ilə daha çətin barışır — əgər əldə edib daha sonra itirəcəksənsə, əldə etməsən daha yaxşıdır, yəni itərəcəyi bir şeyi heç bir zaman əldə etməmək kişi psixologiyası üçün intihar riskini aşağı salır.

Qadınlar statiskaya əsasən daha az hallarda öz həyatlarına son qoyurlar. Heç bir zaman evlənməmiş qadınlarda ən böyük risk yaşı 45-49 yaşlarındadır, amma bu zaman da 100 mində heç 15 nəfər intihar etmir. 20-24 yaşlarında 5-, 30-35 yaşlarında 12 və s. Evli qadınlar ümumən intihara çox az meylli olurlar: bütün yaş dövrləri üçün 100 mində 5. Kişilər kimi qadınlar da itgi ilə daha çətin barışırlar, amma kişilərdən fərqli olaraq psixoloji olaraq buna daha hazırlıqlı olurlar: 25-29 yaş aralığında həyat yoldaşlarını itirən qadınlarda intihar nisbəti hər 100 mində cəmi 22, 30-35 yaşlarda 21, daha sonralar 15, 10 və daha az. Boşanmış qadınlarda da bu nisbət bütün yaş dövrləri üçün adətən hər 100 mində 15-i keçmir. Ümumiyyətlə, intihar risk faktoru baxımından əldə etmək və daha sonra itirmək kişi psxologiyası ilə müqayisədə qadın psxologiyası üçün dəfərlərlə daha az təhlükə vəd edir.

Coronavirus and Philosophy: Liberalism, Conservatism, Socialism and Ecologism

This is intended as the fourth part of the Coronavirus and Philosophy writing series. From there, you can read the first part (‘Coronavirus and Philosophy: Omniscient, Omnipotent and Omnibenevolent God’), the second part (‘Coronavirus and Philosophy: Darwinism and Karma‘), and the third part (‘Coronavirus and Philosophy: Daoism, Confucianism and Legalism‘).

Coronavirus and Political Philosophy

The coronavirus pandemic can also be assessed as an analysis of various political ideologies in terms of future global progress. In this context, we can say that this pandemic is a test of endurance of various political theories, principles and norms.

Liberalism implies that each individual should enjoy the maximum possible freedom consistent with a like freedom for all. In liberal society, an individual person is encouraged to think for himself and to think of himself, while in a conservative traditional society, people are seen as members of the social groups to which they belonged: their family, village or local community. For this reason, liberalism begins with freedom, the absence of external restrictions or constraints on the individual, allowing freedom of choice. However, as part of the fight against Covid-19, the most important preventive procedures were adopted to limit this individualism and freedom in the name of security and the preservation of the social system as a whole. With liberalism, especially in its classical sense, it seems less plausible to stop the destructive impact of Covid-19 on society. The forced self-isolation of people by administrative means can call into question the reason of human beings, while the very reason is one of the core terms of liberalism, stating that human beings are rational, thinking creatures, capable of defining and pursuing their own best interest. Rather, the social policies of the Covir-19 period in almost all social systems are similar to the use of conservative methods, such as paternalism, authority exercised from above for the guidance and support of those below, modelled on the relationship between fathers and children. Given all this, it is possible that conservatism as a political ideology can gain more popularity than liberalism, both in the government and among the commoners in the post-Covid-19 era.

Conservatism is based on authoritarianism, a belief that strong central authority, imposed from above, is either desirable or necessary, and therefore demands unquestioning obedience, as it can be observed in Covid-19 period. In many ways, conservatism is a philosophy of human imperfection. Liberalism, for instance, assumes that human beings are naturally ‘good’, or that they can be made ‘good’ if their social circumstances are improved, while conservatives dismiss these ideas as idealistic dreams, accepting human imperfection in several ways. First of all, human beings are psychologically limited and dependent creatures living in a fear of isolation and instability. Therefore, it is pointless to expect them to perform self-isolation for their own reasons in Covid-19 period. In addition, being morally imperfect, humans are not capable of acting in the name of society. Rather, they are innately selfish and greedy. Humankind’s intellectual powers are also thought to be limited. Conservatives have traditionally belief that the world is simply too complicated for human reason to grasp fully.   

The coronavirus pandemic can strengthen not only the role of conservatism, but also the role of socialism. At its heart, socialism offers a unifying vision of human beings as social creatures, capable of overcoming social and economic problems by drawing on the power of the community rather than simply individual effort. This is a collectivist vision, because it stresses the capacity of human beings for collective action, their willingness and ability to pursue goals by working together, as opposed to striving for personal self-interest. It gives more attention to humanism, a philosophy that gives moral priority to the satisfaction of human needs and aspirations.

The ideology, the role of which may be strengthen in post-Covid-19 period, is ecologism, which gives priority to the promotion of ecological sustainability. Ecologism provides a radically different vision of nature and the place of human beings within it, one that provides ecocentrism, a theoretical orientation that gives priority to the maintenance of ecological balance rather than the achievement of human ends, and challenges anthropocentrism, believing that human needs and interests are overriding moral and philosophical importance. Traditional political ideologies have typically assumed that human beings are the masters of the natural world, and have therefore regarded nature as little more than an economic resource. In ecologism it is called ‘shallow ecology’, which accepts the lessons of ecology but uses them essentiality to further human needs and ends. If the fight against Covid-19 will be carried out only from human perspective, it will have at best a “shallow ecological” character, while the deep roots of all diseases that can threaten the existence of human beings may be hidden in ‘deep ecology’, which is a green ideological perspective that rejects anthropocentrism and gives priority to the maintenance of nature and which is associated with values such as biocentric equality, diversity and decentralization.  Such a view is based on the philosophical vision of holism, a belief that the whole, the Nature in this context, is more important than its parts, including human beings. Holism implies that understanding is gained by studying relationships among the parts, where people are only one side and not superior to the other, but equal to them.

Coronavirus and Philosophy: Daoism, Confucianism and Legalism

This is intended as the third part of the Coronavirus and Philosophy writing series. From there, you can read the first part (‘Coronavirus and Philosophy: Omniscient, Omnipotent and Omnibenevolent God’) and the second part (‘Coronavirus and Philosophy: Darwinism and Karma’).

Coronavirus and Chinese Philosophy

We can follow a similar pattern in Chinese philosophy, although, like Indian karma, it does not reduce its denotation to the physical world (worldly existence). The key concept that denotates metaphysical regularity is Dao, literally translated as ‘way’ or ‘path’. Being ever-lasting, unchanging and absolute, Dao is the mother (mu) and ancestor (zong) of all. Dao is more closely aligned with seemingly spontaneous events in the natural world (ziran), in which Covid-19 can also be included, than the artificial contrivances in the human world. Dao is not merely the sum total of all things and events. It is the environment within which all things and events are necessarily situated. It nourishes everything, including Covid-19, and contrasts a superficial concept of the ‘environment’. According to this superficial sense of the term, environment means simply the material conditions and the transient circumstances. However, environment is more than the visible, more than a matter of quantified period or time or spread of space. It has a deep structure and in order to understand this structure Dao as a ‘teaching’ refers to the nature of a thing (de), because it is in virtue of its de that a thing is what it is. Dao pertains to the whole (reality) while de refers to individuals (that comprise the whole). Dao is the single source from which individual entities each derive their unique characteristics, de. Therefore, without considering Dao, it is impossible to understand de of anything, say, Covid-19, only on the basis of the material conditions and the transient circumstances. The root of the underlying nature of a thing is deep and cannot be grasped only from human perspectives. Human perspectives can only be associated with the superficial environment: simple material conditions and transient circumstances. Nothing can be contingent, arbitrary and accidental, not being an integral part of Dao (reality).

Although there are some complex metaphysical concepts in Chinese philosophy, such as Dao, this philosophy is basically a practical philosophy that emphasizes moral and political issues. Early Chinese discussed different concepts of self-cultivation (xiushen), which is the same process as learning. Even the concept of de, which denotates the nature of a thing, can be translated as ‘moral’ or ‘duty’. Therefore, to cope with the consequences of the coronavirus pandemic, it is not sufficient to clarify the connection of its nature (de) with the deep metaphysical reality (Dao). It is also important to construct the conception of li (behavioral propriety). The term of Li can refer to the normative codes of conduct in ancient and modern Chinese society, to the concrete instantiations of these codes in daily life. It is an integral part of self-cultivation, and consequently, the learning process. Li-practices are readily observable and can be regulated. This practice leads us to another primary concept of Confucianism, ren. It is through practicing li-behaviors that one learns about ren, which can mean different principles, such as love, golden rule of behavior or ethical wisdom. All the three meanings are very important in regulating social behavior in society during the coronavirus pandemic. Ren as love means human-heartedness, compassion and sympathy, which stands on the base of the golden rule of behavior that do not do to others what you do not wish to be done to yourself. Ethical wisdom emphasizes the practical aspects of learning; formal learning cannot lead to the self-cultivation and resolution the social-political problems of social system. The essence of practical wisdom is an ability to learn from others in order to reflect on one’s own situation, and to apply these insights to one’s actions.

However, li-practice is not the only form of instrument of government. There are two philosophical schools that are particularly relevant to political ethics, Confucianism, which is based on li-practice, and Legalism, which accepts penal law (fa) as a such form of instrument. Confucianism emphasizes the self-regulation and action for one’s own reasons in such a way that it would prefer to appeal to one’s sense of duty and morality to act in the interest of society as a whole during the coronavirus pandemic. As Confucius once said, if we lead people with excellence (de) and keep them orderly through observing ritual propriety (li), then they will develop a sense of shame, and moreover, will order themselves. The existence of a sense of shame is a very crucial point in Confucian political ethics, for this reason, he wouldn’t agree to enforce our behavior through policing in order to ensure the conditions of self-isolation and other necessary behavior patterns in the struggle against Covid-19. As Confucius once said, if we lead the people with administrative injunctions (zheng) and keep them orderly with penal law (xing), then they will avoid punishment but will be without a sense of shame. But what, if someone cannot develop a sense of shame in himself? What should be done, if someone doesn’t want to obey the necessary conditions in the struggle against Covid-19? For this reason, Legalists believed that, unlike a sense of shame, penal law is overly general and universalistic. They said that the benevolent may be benevolent towards others, but cannot cause others to be benevolent; the righteous may love others, but cannot cause others to love. Therefore, a social system should be governed by penal law and power. In applying punishments, light offences should be punished heavily; if light offences do not appear, heavy offences will not come.