Elmar Hussein's Blog, page 11

Coronavirus and Philosophy: Darwinism and Karma

This is intended as the second part of the Coronovirus and Philosophy writing series. From there you can read the first part: ‘Coronavirus and Philosophy: Omniscient, Omnipotent and Omnibenevolent God’

Coronavirus and Philosophy of Biology

Considering the above argument that there is no omniscient, omnipotent and omnipotent God, some metaphysical issues that may be somehow related to the existence of such a Deity, for example, purposes, goals, ends, meanings or intelligibility in Nature, should be eliminated. Nature doesn’t care about humans. That may seem harsh, but strictly speaking, Nature doesn’t care about anyone or anything, except passing genes into the next generation. It was Darwin’s great achievement to explain the adaptation of organisms without appeal to God’s design or mystical idealism. Adaptations are really just the result of the environment’s persistent filtration of blind variations creating the appearance of design. The scientific explanation for the unity and diversity of biological organisms – as well as for the adaptation of organisms to the environment – is evolution: the concept that the organisms living on Earth today are the modified descendants of common ancestors. Biologists have so far identified and named about 1.8 million species. Estimates of the total number of species range from about 10 million to over 100 million. We are all grouped in Homo Sapiens, which is one of 10-100 million species. Homo Sapiens differs only by degrees from that of other animals. If Homo Sapiens completely disappears as a species, what will change in Nature? Nothing significant. The number of species in nature will be only one less than now. In this context, it can be said that all disease and death, including Covid-19 are not bugs in the natural system, but features. Covid-19 is neither malevolent nor benevolent. It only exists without any purposes, goals, ends, meanings or intelligibility.

Coronavirus and Indian Philosophy

By denying the existence of omniscient, omnipotent and omnibenevolent God, along with all forms of mystical idealism, and relying on the evolutionary principle, we can construct a mechanical view of the physical world, which is based on the hard determinism of Newtonian mechanics, according to which if determining conditions jointly obtain, the determined event occurs. In the language of modal logicians, the determined event occurs in every logically possible world in which the determining conditions (e.g. antecedent physical causes plus laws of nature) obtain. Consequently, the occurrence of the determined event is inevitable, given these determining conditions, which is logically consistent with the principle of Karma, one of the fundamental presuppositions of Indian philosophy. As it is known, karma is based on the single principle that no cause goes without producing its effects and there is no effect that does not have an appropriate cause. Depending on the context, it could mean any act, irrespective of its nature and accumulated results that may be entailed by this act. Karma eliminates all traces of contingency, arbitrariness, or good/bad luck from the underlying order of Nature and Cosmos. In this context, if a coronavirus pandemic occurs, this natural phenomenon should have its causes in this underlying order, and any effects that it can produce must also correspond to this order. In this sense, it can be said that Covid-19 covers past, present, and future experiences of humanity. If certain causes happened, nobody, not even divinities, could stop the inevitable results.

Coronavirus and Philosophy: Omniscient, Omnipotent and Omnibenevolent God

The coronavirus pandemic is currently being analyzed from various empirical scientific points of view, especially biological, psychological, social and scientific. However, philosophical analysis can or should be useful for anyone who has come across this virus directly or indirectly and who has been forced to look at his or her behavior in ways he or she is not used to. As the Buddha once said, we are what we think, and therefore, by changing our thoughts, we can change ourselves in all the meanings of this word. From a philosophical point of view, Covid-19 can make everyone rethink some of the deepest issues ranging from theoretical (metaphysical) to practical (moral and political). Before thinking about these issues, we must also recall that the empirical sciences study what exists, and philosophy – what could (or must) exist and what could not. From a practical point of view, which may be relevant to the Coronavirus pandemic, philosophy distinguishes what we can change from what we cannot, what we have influence over from what we do not.

Coronavirus and Philosophy of Religion

In particular nowadays, the classical argument against the existence of God can be formulated in the following way:

P_1. The Coronavirus pandemic occurs.

P_2. If there were an omniscient, omnipotent and omnibenevolent God, then no Coronavirus pandemic would occur.

C. There is no omniscient, omnipotent and omnibenevolent God.

What does it mean to be omniscient, omnipotent and omnibenevolent? The omniscient thing knows everything, more correctly, a thing is omniscient when: everything that is true, it knows to be true (there cannot be anything that he doesn’t know), and everything it believes to be true is true (there cannot be any mistaken that he believes). The omnibenevolent thing wants the best, more correctly, a thing is omnibenevolent when: for each of us, it wants us to be better off rather than worse off, and given a choice between the world being better or worse, it always wants the world to be better. The omnipotent thing has unlimited power, more correctly, a thing is omnipotent when: everything that it wants to be case is the case and If it were to want anything to be the case, then it would be the case. Given all three of these attributes, it is reasonable to think that if God is omniscient, he should have known that the Coronavirus pandemic will happen. If God is also omnipotent, he cannot want this to happen, and being omnipotent, he must have prevented it. But he did not, therefore it is reasonable to think that there is no omniscient, omnipotent and omnipotent God.

There may be versions of objections to this argument, which claims that ‘terrible things cause good things to happen.’ Therefore, God wanted Covid-19 to spread everywhere, because later it will lead to more good things, maybe people will understand the meaning of life more correctly, they will be more sensitive to help each other, or something else.

The problem is that this objection is not so convincing for a reasonable agnostic. It may sound illogical for him. If God is truly omnipotent he would not be constrained by physical possibilities. If God is truly omnipotent and he wanted, for example, people should understand the meaning of life more correctly, and they should be more sensitive toward each other, God wouldn’t be constrained by practical means of doing it. He could have, if he were truly omnipotent, just designed them in such a way that they have a mental inclination for what God wants of them now.

It can be stated that direct intervention with a mental inclination would violate the principle of a person’s free will, which, in turn, could cast doubt on the moral responsibility that can assume this person as an agent of free will. A change in mental states under the biological or psychological threat of Covid-19 may not seem to be a matter of free will. Logically, the argument can be constructed in the following way:

Let three moments of time be ordered such that t_1 < t_2 < t_3:

P_1. Suppose that God infallibly believes at time t_1 that a person will have the desired mental inclination at t_3 under the threat of Covid-19.

P_2. The proposition God infallibly believes at t_1 that a person will have the desired mental inclination at t_3 under the threat of Covid-19 is accidentally necessary at t_2. (from the principle of the necessity of the past)

P_3. God believes at t_1 that a person will have the desired mental inclination at t_3 under threat of Covid-19 entails this person will have the desired mental inclination at t_3 under the threat of Covid-19. (from the definition of infallibility)

P_4. Thus, the proposition a person will have the desired mental inclination at t_3 under the threat of Covid-19 is accidentally necessary at t_2. (2-4)

P_5. If the proposition a person will have the desired mental inclination at t_3 under the threat of Covid-19 is accidentally necessary at t_2, it is true that this person cannot do otherwise than have the desired mental inclination at t_3 under threat of Covid-19.

P_6. If when a person does an act he cannot do otherwise, he does not do it freely. (principle of alternative possibilities)

C. Therefore, a person does not have the desired mental inclination under the threat of Covid-19 freely.

The notion of ‘accidental necessity’ means that the past is ‘necessary’ in the sense of being beyond anyone’s control. Before a person has the desired mental inclination, he can make ‘a person will have the desired mental inclination at t_3’ true (by doing in the same way that is stated in this proposition) or make this proposition false (by not doing in the same way that is stated in this proposition). After he has done in the same way that is stated in the proposition, the proposition is true and no one, even God can make it false. The necessity is ‘accidental’, because the same proposition may have it at one time and lack it at another. If we assume that a person is free, the proposition about this person lacks accidental necessity prior to t_3, but has such necessity subsequent to t_3.

Qadın beyni: emosional-seksual kontakt və biopsixologiya

Biopsixologiyaya görə qadınlar (uzun müddətli) stabil emosional-seksual kontankt qurmaq üçün seçim edərkən adətən sərt və güclü kişi xarakterini özündə daşıyan namizədlərə (xalis maskulin tip) nisbətən orta statstik kişi xarakterindən azca qadın xüsusiyyətlərinə (feminin tipə) doğru meyl edən namizədlərə üstünlük verirlər. Xalis maskulin tipin bu rəqabətdə uduzmağının əsas bir neçə səbəbi mövcuddur:

(1) Xalis maskulin tipə yaxınlaşıb emosional kontakt qurmaq qadınlar üçün daha çətindir, bu səbəbdən qadınlar üçün onların düşüncəsi daha naməlum və məchuldur. Səbəb isə bu tip insanların bio-sistemində genetik olaraq testosteron hormonal bio-kimyəvi elementlərin daha zəngin olmasıdır; belə ki, testosteron ana bətnində hələ tam formalaşmamış insan “rüşeyminin” baş beynindəki “danışıq” pay mərkəzinin hüceyrələrin xeyli dərəcədə məhv edir və nəticə etibarilə kişilər adətən qadınlara nisbətən daha az verbal ünsiyyət qururlar. Yalnız seksual məqsədlər bu konteksdə istisna ola bilər ki, bu da öz növbəsində yenə də insanın baş beyninə testosteron bio-komyəvi elementlərinin təsir mexanizmi ilə izah etmək mümkündür. Belə ki, testosteron həm də ana bətnində hələ tam formalaşmamış insan “rüşeyminin” baş beynindəki “seksual” pay mərkəzinin hüceyrələrinin sayını əhəmiyyətli dərəcədə artırır. Nəticə etibarilə verbal ünsiyyətdən az istifadə edən xalis maskulin tip adətən daha seksual tipi özündə daşıyır, verbal ünsiyyət adətən (gizli) seksual məqsədlər daşıyır, amma bu qəbildən olan cəhətlər adətən ilkin kontaktların qurulması üçün qadın psixologiyası tərəfindən “cazibə” mərkəzi olaraq qiymətləndirilir və qısa müddətli emosional-seksual münasibətlərdə həzz faktorunu yüksəldir. Stabil emosional-seksual münasibətlər üçün naməlum və məchul olan cəhətlər isə qadın beyni tərəfindən adətən risk faktoru olaraq qavranılır, uzun müddətli perspektivdə qorxu və təhlükə vəd edir. Bu kontekstdə feminin tipə müəyyən qədər meyl edən tip ilə hər şey qadın psixologiyası üçün daha asandır, daha tez ünsiyyət qurub düşüncələrindən xəbərdar olmaq mümkündür. Bu tip adətən daha az seksualdır, amma onlara daha çox etibar etmək olar. Stabil emosional-seksual münasibətlərdə isə etibarlı namizədə seksual namizəd ilə müqayisədə adətən daha çox üstünlük verilir.

(2) Xalis maskulin tip adətən əks cins üçün həmişə “cazibə” mərkəzi olur. Qısa müddətli emosional-seksual münasibətlər üçün bu birmənalı belədir, amma əslində adətən bu tip insanlar da adətən (uzun müddətli) stabil münasibətlərə meyl etmirlər. Xalis maskulin tip adətən stabil münasibətlərdə daim “mərkəzdən qaçma” qüvvəsini təmsil edirlər, əlverişli fürsət düşərkən dərhal alternativ qısa müddətli münasibətlər sisteminə daxil olurlar. Bu səbəbdən xalis maskulin tip həm də qadın psixologiyası tərəfindən onun daim başqa qadınlar ilə paylaşılması riskini özündə daşıyır. Halbuki kişi xalis maskulin tipdən feminin tipə doğru meyl etdikcə tədricən daha az “cazibə” mərkəzi və deməli, həm də daha az “xəyanət” risk faktoru olur.

Beləliklə, cəsur və qorxmaz qəhrəman obrazı yalnız nağıllarda döyüşüb ölmək və əbədi olaraq qadınların altşurunda, əlçatmaz xəyallarında yatmaq üçündür, real həyatda isə ailə qurmaq üçün bu obrazlar qadınların seçiminə xeyli çətin yol tapırlar.

Koronavirus: Statistik ümumiləşdirmələr və məntiqi “boşluq”lar

Əgər gün ərzində bir neçə yenilənən https://www.worldometers.info/coronavirus/?#countries informasiya resurs mərkəzinin indiyə kimi mövcud olan statistik nəticələrini analiz etsək məntiqi cəhətdən əsaslandırılması çətin olan (və ya mümkün olmayan) bəzi nəticələri müşahidə edə bilərik:

Qeyd: Statistik göstərici olaraq əsasən ölüm faktlarının üzərində diqqətimizi cəmləşdirəcəyik, çünki yoluxma faktı keçirilən virus testlərinin sayından asılı olaraq subyektiv xarakter daşıya bilər, məsələn, X adlı dövlətdə Y-ə nisbətən daha çox testin keçirilməsi prinsipcə daha çox yoluxma halının müəyyən edilməsinə gətirib çıxara bilər və ya Y-də hələ yoluxma halının az qeydə alınması orada daha az testin keçirilməsi ilə şərtlənə bilər. Bu kontekstdə ölüm faktları daha “etibarlıdır”.

(1) Virus Avropanın 4 ölkəsində (Spaniya, İtaliya, Fransa, İngiltərə) və ABŞ-da ən çox ölümə səbəb olub: Avropanın hər ölkəsində 10 — 17 min, ABŞ-da 22 min insan. Hər 1 milyon nəfərə görə 100+ ölüm faktı yalnız daha 2 Avropa ölkəsində Niderland və İsveçrədə qeydə alınıb. (Avropanın San-Marino kimi mikrodövlətlərini nəzərə almırıq.) ABŞ-da hər 1 milyon nəfərə görə ölüm faktı hələ 67-dir.

(2) Virus Asiyanın yalnız 3 ölkəsində (Çin, İran və Türkiyə) ən çox ölümə səbəb olub, amma cəmi 1-3 min insan bu virusun qurbanı olub. Amma hər 1 milyon nəfərə görə ölüm nisbəti cüzidir: Ən çox İranda (53), daha sonra Türkiyə, İsrail və Kipr (10+), digər Asiya ölkələrinin mütləq əksəriyyətində 1-2.

(3) Ümumi ölüm sayı və hər milyon nəfərə görə ölüm nisbəti Şimali Amerika ölkələrində də (ABŞ-dan başqa) Asiya ölkələri ilə çox oxşardır. Məsələn, ABŞ-dan sonra ən çox ölüm faktı Kanadanın payına düşür ki, burada ümumi say 717, hər milyon nəfərdə 19 fakt qeydə alınıb.

(4) Oxşar vəziyyət Cənubi Amerikada da qeydə alınır: ən çox ölüm faktı Brazilayada qeydə alınıb (1,223), amma hər milyon nəfərdə bu göstərici 6-dır.

(5) Əgər belə demək mümkündürsə, virus Afrikadan yan keçib: cəmi bir neçə ölkəsində 100+ ümumi yoluxma sayı, hər milyon nəfərdə 10+ ölüm nisbəti. Ən çox ölüm sayı Gana və Cənubi Afrika dövlətinin payına düşür (150), amma hər milyon nəfərdə bu göstərici 0,4-dür.

(6) Statistik göstəriciləri şübhə altına alan əsas əks arqumentlər heç də bütün ölkələrin demokratik idarə etmə sisteminə malik olmaması səbəbdən ölüm faktının gizlədilməsi ehtimalının mövcud olması üzərində qurulur. O zaman demokratik siyasi idarəetmə sistemi daha az mübahisə doğuran Asiya ölkələrindən bir neçəsinə nəzər salaq: C. Koreya (ümumi ölüm sayı 214, ölüm nisbəti milyon nəfərdə 4), Yaponiya (müvafiq olaraq 123 və 1), Malayziya (76 və 2) və s.

(7) Statistik göstəricilərə təsir göstərə biləcək ən güclü arqumentlərdən biri inkişaf etmiş səhiyyə sisteminin mövcud olmasıdır. Halbuki ölüm nisbətinin yüksək olduğu Avropa ölkələrinin hər birində bu sistem nə qədər tənqidlərə məruz qalsa da dünyanın bir sıra ölkələrinin (şərti olaraq Afrika ölkələrini qeyd edək) səhiyyə sistemini qabaqlayır. Ən inkişaf etmiş səhiyyə sisteminə malik olan Almaniyada ümumi ölüm sayı 3,022 və hər milyon nəfərdə 36-dır. Amma məsələn, Əfqanıstanda bu say müvafiq olaraq 18 və 0,5-dir, Fələstində 2 və 0,4-dür, Somalidə 1 və 0,06-dır. (Burada statistik göstəricilər ilə nə qədər çox “oynamaq” prinsipcə mümkün olsa da fərq əhəmiyyətli dərəcədə böyükdür və səbəblər də bir o qədər məntiqi cəhətdən əsaslandırmada “boşluq”lardan qaça bilmir.

(8) Statistik göstəricilərə təsir göstərən ən güclü arqumentlərdən daha biri daha bəzi etnik qrupların güclü immun sisteminə malik olması və ya bəzi etnik qrupların “genetik” informasiyasının virusa qarşı daha dayanıqlı olmasıdır. Məsələn, Hisdistanda əhalinin əhəmiyyətli bir qismi anti-sanitar şəraitdə yaşamağa məhkum olduqlarından (yəni yoxsulluğun ən aşağı səviyyəsi olaraq) onların immun sistemi güclüdür. Bu səbəbdən orada cəmi 331 ölüm faktı qeydə alınıb və milyon nəfərdə bu göstərici cəmi 0,2-dir. Şərti olaraq Afrikanın bir çox ölkələrini də bu sıraya aid edək. Amma bu qanunauyğunluq Avropa və ABŞ-da yaşayan Asiya və Afrika mənşəli insanlarda pozulur. Məsələn, İngiltərədə koronavirusun ağır simptomlarından əziyyət çəkən insanların 1/3 hissəsi orada yaşayan Asiya və Afrika mənşəli insanlardır. (BBC News)

(9) Statistik ümumiləşdirmələrdə qanunauyğunluğu pozan daha bir məqam virusun daha çox ölümə səbəb olduğu ölkələr ilə daha az ölümün qeydə alındığı ölkələrin demoqrafiq göstəricilərinin müqayisəli təhlili zamanı meydana çıxır. Məsələn, ən çox ölüm faktı qeydə alınan İtaliyada (20,000 ümumi say və milyon nəfərdə 329 ölüm nisbəti) bunun əsas səbəblərindən biri kimi əhalinin əhəmiyyətli bir hissəsinin yaşlı insanlardan ibarət olması və ölüm nisbətinin məhz bu kateqoriyadan olan insanlar arasında geniş yayılmasıdır. Əhalinin 22% 65+, 14% 55-64 yaş kateqoriyasına aiddir (2018-ci il). Keçid alırıq Asiyanın oxşar “qoca” ölkəsi olan Yaponiyaya: 26% 65+ yaş kateqoriyasında təmsil olunur, korovirusdan ölüm sayı cəmi 123 və hər milyon nəfərdə 1. Əhali sıxlığına görə də Yaponiya dünya ölkələri arasında 32-ci yerdə, İtaliya isə 51-ci yerdə qərarlaşıb.

(10) Daha bir maraqlı statistika: İl ərzində İtaliyada mövsumi qripdən nə qədər insan dünyasını dəyişir? 2016-17-ci il üçün 25,000, 2015-16-cı il 16,000, 2014-15-ci il üçün 21,000 və s. (Mənbə) Başqa sözlə, hətta koronavirus olmasa belə İtaliyada 2013-2017-ci illər arasında hər il 17,000 insan adi qrip səbəbindən dünyasını dəyişib.

(11) Əgər yalnız İtaliyanı deyil, bütün dünya ölkələrini götürsək, adi qripdən əziyyət çəkən və ölən insanların statistikası bizə nə deyəcək? 2010-cu illərdə hər il hər 3-5 milyon insan adi qripin ağırlaşmış simptomlarından əziyyət çəkir və 250,000-500,000 insan dünyasını dəyişir. Avropada bu göstərici hər il üçün 40,000-dir. (Mənbə)

(12) Ümumiyyətlə, tənəffüs çətinlikləri, infeksiyaları, ağciyər xəstəlikləri səbəbindən hər il neçə insan dünyasını dəyişir? Tənəffüs xəstəliklərindən 3,91 milyon, aşağı tənəffüs yollarının infeksiyasından daha 2,56 milyon, ağ ciyər xəstəlikləri 1,18 milyon (2017, mənbə). İtaliyada bu göstərici müvafiq olaraq 29,000+, 13,000+ və 386-dır. Yaponiyada bu göstərici müvafiq olaraq 53,000+, 109,000+ və 3,000+-dir. Halbuki oxşar (amma daha kəskin formada) simptomlar yaradan koronovirus səbəbindən İtaliya və Yaponiyada ölüm sayı bu qanunauyğunluqdan tamamilə uzaqdır. Əgər digər ağır xəstəliklərdən əziyyət çəkən insanlarda koronovirus ölüm riskinin artdığını da nəzərə alsaq, Yaponiya İtaliyanı xeyli üstələyir. Yaponiyada hər il 414,000+ insan xərçəngdən, 368, 000+ ürək-damar xəstəlikləri, 7,000+ şəkərli diabetdən dünyasını dəyişir. İtaliyada bu göstəricilər müvafiq olaraq 180,000+, 216,000+ və 18,000+-dir.

(13) Məntiqin pozulduğu daha bir statistik qanunauyğunluq: Bəzi ehtimallara əsasən İtaliyada Çin mənşəli əhali daha sıx məskunlaşdığından virus tezliklər Çindən İtaliyaya yayılıb. İtaliya Çin 320,000 əhali ilə təmsil olunur. Amma məsələn, Ganada bu rəqəm 700,000, C.Afrikada 400,000-dir. Gana cəmi 8, C.Afrikada isə 25 ölüm faktı qeydə alınıb. Asiya ölkələrində Çin mənşəli insanların sayı “fantastik” həddə çatır. Tayland 9,349,000 (cəmi 38 insan koronavirusun qurbanı olub), Malayziya 6,642,000 (76 ölüm), İndoneziya 2,000,000-7,000,000 (373 ölüm), Sinqapur 2,571,000 (8 ölüm), Filippin qeyri-rəsmi 27 milyona kimi (297 ölüm) və s. Maraqlıdır ki, İranda bu say cəmi 3,000-dir, amma İran Asiyada koronovirusdan ölüm faktının ən çox qeydə alındığı ikinci ölkədir. (Ümumiyyətlə, Çinin təmsil olunmadığı ölkələrin sayı çox azdır.)

Qadın beyni, ailə institutu və biopsixologiya

Əgər biopsixologiyaya əsaslansaq, ailə qurmağa hazırlaşan qadının beyni intuitiv olaraq istənilən riyaziyyatçının beynindən bu mövzu ətrafında daha dəqiq və sürətli işləyir. Hər bir qadın beyni genetik olaraq ailə qurmaq üçün mümkün ən uğurlu namizədin qurulması üzərində proqramlaşıb. Bu informasiya potensial olaraq qadın beynində həmişə mövcud olur, əlverişli şərtlər yaranan zaman isə dərhal aktivləşir. Əgər “heç bir zaman ailə qurmayacam” və ya “hələ ailə qurmuram” deyən qadın varsa, bu onun genetik informasiyasında belə bir “proqramın” olmamasından deyil, daha çox mövcud şərtlər daxilində ona mümkün ən əlverişli şəraiti vəd edən namizədin hələ meydana çıxmamasından xəbər verir. Bu mənada hər bir qadının genetik informasiya sistemi “ailə” proqramı çərçivəsində mövcud real şərtlər altında mümkün ən yaxşı şəraiti vəd edən namizədin axtarışı üzərində qurulub. Real şərtlər (“baza informasiya”) dəyişdikcə, qarşı tərəfdən namizəd axtariş sistemi də bu şərtlərə uyğunlaşır. Mühüm ilkin şərtlərdən biri qadının fiziki cəhətdən nə qədər estetik gözəllik standartına uyğun gəlib gəlməməsidir. Hər bir qadın beynində intuitiv olaraq digər insanların “gözlərin”də özlərinin nə qədər gözəl olub olmamasını müəyyənləşdirən proqram sistemi daim aktivdir. Estetik gözəllik və yaş faktoru hər bir qadın beynində funksional fəaliyyət göstərən proqram sistemlərinin ən “həssas” nöqtələrindən biridir, böhran anlarında bütün proqram sistemlərini bloklaya bilərlər. Hər iki faktor mütləq şəkildə qarşı tərəfin diqqətini özünə çəkən, “cazibə” mərkəzi yaradan əsas şərtlərdir. İkinsindən biri kəsirdə olarkən, qadın adətən mental (“daxili”) gözəllik proqramı vasitəsilə həmin kəsiri kompensasiya edərək ümumi sistemdəki böhran vəziyyətindən çıxmağa çalışır.

Bu səbəbdən hər bir qadın ilk növbədə özünün gözəllik standartına nə dərəcədə uyğun gəlməsindən asılı olaraq maksimal və minimal hədlər çərçivəsində özünə namizəd axtarır. Daha gözəl olarsa, əsasən daha güclü və mütənasib üz-bədən quruluşuna malik kişi namizədləri üzərində seçim etməyə çalşar. Amma daha eybəcər olarsa, seçim minimal həddə — zahirən mütənasib görünüşdən uzaq, amma bir az daha çox qadın xüsuyyətlərinin daşıyıcısı olan həssas və emosional kişilər üzərində diqqətini cəmləşdirməyə çalışar. Yalnız eybəcər qadınların daha güclü iqtisadi resurslara malik olması bu seçim qanunauyğunluğunu poza bilər. Nisbətən daha zəif təsir ehtimalı isə seçim şkalasının maksimal həddində qərarlaşan kişi tiplərinin ailə üçün o dərəcədə əlverişli olmaması və ailədən kənarda da başqa qadınlar üçün geniş qəlbə sahib olmasıdır. (Adətən belə kişi tipləri əlverişli şəraitdə azad seksual həyatın “üstünlüklərindən” faydalanırlar. Belə ki, kişi beyni də genetik cəhətdən əlverişli şərtlər daxilində fiziki güc, iqtisadi resurslar və azad seksual münasibətlər üzərində proqramlaşıb.) Amma qadın psixologiyası avtomatik olaraq daha güclü və yaraşıqlı kişi tiplərinin genetik informasiyasını daşımağa meyllidir və bu səbəbdən hətta ailə münasibətlərinə daxil olsalar belə övladlarının atalarını əlverişli şəraitdə yuxarıdakı tiplər arasından seçməyə çalışırlar. Nəticə olaraq əlverişli şərtlər yaranan kimi qadınlar tərəfindən ailədaxili xəyanətin miqyası yüksəlməyə başlayır. Belə ki, qadınların daha əlverişli gender bərabərliyinin yaratdığı fürsətdən yararlanaraq kifayət qədər sərbəst həyat sürdüyü bəzi qərb cəmiyyətlərində ailələrinin təqribən 30%-də (rəsmi statiskaya əsasən) kişilər özlərinin xəbəri olmadan belə bioloji cəhətdən başqalarının övladını himayə edirlər.

Amma biopsixologiyaya görə seçim şkalasının nisbətən minimal həddinə yaxın səviyyəsində seçim edən qadınlar hətta ailəyə xəyanət edib maksimal həddə yaxın səviyyədə qərarlaşan kişilərdən övlad dünyaya gətirdikdən sonra belə yenidən öz ailələrinə geri dönürlər. Hətta kifayət qədər azad və güclü iqtisadi resurslara malik qadınlara da adətən onun övladını böyüdəcək və ona mənəvi himayədarlıq edəcək ata lazımdır, amma bu onun bioloji atası olmaya da bilər. Qadın beyni üçün öz genetik informasiyası daşımaq üçün “bioloji ata” seçimi və genetik informasiyanı etibarlı şəkildə himayə etmək üçün “qayğıkeş ata” seçimi fərqli proqram sistemləridir və eyni namizədin üzərində cəmləşməyə də bilər. Adətən ideal “bioloji ata” ideal “qayğıkeş ata” olmaya bilir, bu səbəbdən əlverşli şəraitdə qadın beyni onların hər ikisini uzlaşdırmağa, yəni X namizədi birinci, Y namizədi isə ikinci sistem üzrə axtarmağa meylli olur.

Freemasonry: qlobal sivilizasiyanın ən qədim və geniş “qardaşlıq” icması

Masonluq (Freemasonry) qlobal sivilizasiyada özünəməxsus xüsusi bir sosial institut hesab edilə bilər. Strukturuna və fəaliyyət mexanizminə görə heç bir digər qrup Freemasonry ilə müqayisə edilə bilməz. O, dünyanın ən qədim və ən geniş “qardaşlıq” icmalarından (fraternal society) biri hesab edilir və dünya üzrə 5 milyon üzvü öz sıralarında birləşdirir. İcmaya üzv seçilməz üçün formal tələb 21+ yaş həddi, insan dəyərlərinə, əxlaqi prinsiplərə və insan hüquqlarına hörmət etməkdir. Amma mason icması qlobal sivilizasiyanın ən “gizli” icmalarından biri olduğundan insanın icmanı seçib ora üzv olmaq istəməyi kifayət etmir, mühüm olan icmanın həmin insanı seçib seçməməyidir. İnsanın formal dini və sosial mənşəyi icmaya üzv olmaq üçün xüsusi əhəmiyyət kəsb etmir. Mason lojasında olan görüşlər zamanı icmanın üzvlərini siyasi və ya dini görüşləri müzakirə edilmir, bu görüşlər ətrafında mübahisələr edilmir. Bununla icma öz daxilində daimi sülhü və harmoniyanı qoruyub saxlamağa çalışır. İcma daxilində ailə dəyərləri xüsusi əhəmiyyət kəsb edir, belə ki, icmanın müxtəlif sosial tədbirlərinə icma üzvü öz ailəsi ilə birgə qatılır.

Freemasonry‘in kökləri tarixin qaranlıqlarında itib batır. Amma ənənəvi olaraq bu tarix orta əsrlər Avropada qala və kilsə tikintisini həyata keçirən bənnaların (stone masons) öz aralarında yaratdıqları “qardaşlıq” cəmiyyətindən gəldiyi qəbul edilir. Orta əsr şəhər mədəniyyətində şəhərin tabe olduğu feodala və ya şəhəri idarə edən şəhər şurasına qarşı öz hüquqlarını müdafiə etmək, daha sistemli fəaliyyət göstərmək üçün bütün sənət və peşə sahibləri özlərinin belə cəmiyyətini yaradırdılar. Bu həmçinin mövcud peşə sirrlərinin, bilik və bacarıqların daha etibarlı şəkildə qorunmasını və nəsildən nəsilə ötürülməsini təmin edirdi. Digər peşə və sənət növlərindən fərqli olaraq stone masons daha intellektual təbəqə hesab oluna bilərdi, belə ki, çoxsaylı iri və mürəkkəb tikililərin inşası üçün riyaziyyat, həndəsə və mühəndislik kimi elmi biliklər zəruri idi. Freemasonry simvollarında bu bilik sahələrinin “təsirini” müşahidə etmək mümkündür. Amma Freemasonry‘nin simvolikası yalnız “elmi” simvollar ilə yekunlaşmayıb orta əsrlər yəhudi-xristian dini mifologiyasına xas olan müxtəlif simvolları da özündə əks etdirir. Ümumiyyətlə, məhz bu simvolika (onlardan yalnız bir hissəsi riyaziyyat, həndəsə və mühəndislik ilə bağlıdır) özünəməxsus fəlsəfi ideyalar və rituallar ilə birləşərkən icmanı kənardan daha “sirli” və anlaşılmaz edir. İnsan psixologiyası adətən mənasını anlamadığı hadisə və fenomenləri xüsusi “mistik” elementlər fonunda qavramağa və qiymətləndirməyə meyllidir. Bu qəbildən olan ideya, simvol və rituallar adətən sadə xalq kütləsi üçün xüsusi bir psixoloji “cazibə” mərkəzinə çevrilir.

Simvollar Fremasonry icması daxilində də xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Belə ki, məhz bu simvollar Mason Lojasında icma üzvlərinin ierarxik pillə üzrə qərarlaşdığı dərəcəni ifadə edir. Eyni zamanda bu simvollar sayəsində icma öz üzvlərini müxtəlif məkanlarda çoxsaylı insan kütləsi arasında “tanıya” və “ünsiyyət” qura bilirlər. Bu simvolik “sirlər” bir qayda olaraq icma üzvü tərəfindən icma daxil olmayan insanlara açıqlanmır. Belə davranış kodeksi əsrlər ərzində mövcud olan “sirlərin” qorunub saxlanılması ilə yanaşı icmaya daxil olan insanın dəyanətini və etibarlılığını da qiymətləndirməyə imkan verir. İcma qarşısında sədaqət, icmanın konfidensiallığının qorunub saxlanılması və tam şəkildə icmaya inteqrasiya olunmaq Freemasonry’də ən yüksək qiymətləndirilən (ideal) davranış meyarıdır. İcma dini təşkilat olmasa da və icma daxilində dini baxışlar müzakirə predmeti olmasa da, “Ali Varlığın” (Supreme Being) mövcudluğu qəbul edilir.

İcma üzvləri bir qayda olaraq lokal mason lojasında birləşir və mütəmadi keçirilən (adətən ayda bir dəfə) görüşlərdə bir araya gəlirlər. Hər görüşdə rituallar və simvolik prezentasiyalar nümayiş etdirilsə də, hər bir görüşün müzakirə edəcəyi konkret məsələlər (iclasın gündəliyi) mövcud olur. Lokal lojalar “əyalət” (Provincial), axırıncılar isə Böyük Lojada (Grand Lodge) birləşir. Freemasonry vahid bir təşkilat olmayıb bir neçə müstəqil Böyük Lojaları (Grand Lodge) özündə birləşdirir. Bəzi tədqiqatçılar bu Böyük Lojalar arasında da müxtəlif rəqabət və ziddiyyətin olduğundan bəhs edir, hətta onlardan hər hansı birinin digərini ümumi Freemasonry icmasının bir hissəsi kimi qəbul etməmə ehtimalını irəli sürürlər.

Azad İradə: Elm (Elm Fəlsəfəsi) və Nevrologiya

Qeyd: Əziz oxucular, bu yazını oxumazdan öncə “Azadlıq və zərurət: Praktik (siyasi-hüquqi) fəlsəfə və elm (elm fəlsəfəsi)” və “Azad İradə: Elm (Elm Fəlsəfəsi) və Epistemologiya” adlı yazılarımızı oxumağınızı şiddətlə tövsiyyə edirik. İndi oxuduğunuz əslində həmin yazıların üçüncü hissəsi kimi düşünülüb. 

Ənənəvi fəlsəfənin metafizik “söz oyununa” getməsək, elm fəlsəfəsi üçün mühüm suallardan biri mental fenomenlərin (yəni maddi olmayan) fenomenlərin, o cümlədən azad iradənin reallıqda (zaman-məkan kontiniumunda) gerçəkdən mövcud olub olmamasıdır. İnsanın bio-sistemini (vücudunu) tərkib hissələrinə parçalasaq, orada heç bir mental fenomen (azad iradə, şəxsiyyət, vicdan və bu qəbuldən maddi olmayan bütün şeylər) aşkarlanmayacaq. İnsanın kəllə qutusunu müasir elmi texnologiyaların köməyi ilə (məsələn, fMRİ) monitorda izləsək, bu zaman müşahidə edəcəyimiz yalnız baş beyin və onun pay mərkəzləri, izləmə anında insanın konkret davranışından və ya düşüncə istiqamətindən asılı olaraq konkret pay mərkəz(lər)ində qeydə alınan neyro-dinamik aktivlik və s. olacaq. Bu zaman hansı səbəbdən biz mental fenomenlərin real olduğunu qəbul etməliyik və əgər qəbul etsək belə bunu rasional elmi (elmi fəlsəfi) cəhətdən necə əsaslandırmalıyıq? Bəlkə belə mental fenomenlərin mövcudluğu üzərində qurulan ənənəvi metafizik fəlsəfə, psixologiya müasir elm (elm fəlsəfəsi) üçün sadəcə qeyri-elmi, köhnəlmiş bir dünyagörüş formasıdır? Elm inkişaf etdikcə, oxşar dünyagörüş formaları zaman-zaman intellektual tarix səhnəsindən sıxışdırılıb çıxarılması məlumdur, məsələn, astronomiya elminin inkişafı astrologiyanı, kimya elminin inkişafı əl-kimyanı elm səhnəsindən “sildiyi” kimi niyə də nevrologiyanın və bio-psixologiyanın inkişafı ənənəvi metafizik fəlsəfəni (mental fenomenlər kontekstində) və ənənəvi psixologiyanı (yəni onun bio- hissəsindən kənarda qalan hissəsini) heç olmasa elm səhnəsindən silib atmasın? Diqqət yetirəcəyimiz vacib məqam odur ki, burada söhbət elmi düşüncəni demək olar ki, mənimsəməyən orta statistik insandan deyil, məhz elmin (elmi fəlsəfənin) üzərində dünyagörüşünü formalaşdıran professional elm mütəxəsislərindən gedir. Niyə insanın mərkəzi sinir sistemini məsələn, onun davranışına təsirini tədqiq edən professional nevroloq (nevrologiya alimi) bu təsir dinamikasında üzə çıxan müxtəlif qəbildən olan səbəb-nəticə zəncirinə (məsələn, genetikanın insan davranışına təsiri, hormonların insan davranışına təsiri, qəbul edilən qidanın insan davranışına təsiri və s.) (fundamental) elm üçün hipotetik olan mental fenomenlərin, məsələn, azad iradənin də insan davranışına təsirini daxil etsin? Bunu zəruri edən amillər hansıdır? Nəzərə alaq ki, mərkəzi sinir sisteminin elmi şəkildə öyrənilməsi intellektual tarixdə nisbətən yenidir, yəni tarixi 19-cu əsrə gedib çıxır, müxtəlif fundamental elmlərin, məsələn, biologiya, fizika, kimya, fiziologiya, psixologiya və s. kimi elmlərin müvafiq tədqiqat sahələrinin sintezi kimi nevrologiya elmi yalnız 1960-cı illərdə yaranıb, amma insanın mərkəzi sinir sistemini real zamanda real fəaliyyət dinamikasında (məsələn, insan kitab oxuyarkən, riyazi məsələ üzərində düşünərkən, qorxulu bir səhnə izləyərkən və s.) monitorda izlənməsinə imkan yaradan ən son texnologiyaların tətbiqi sayəsində çox sürətli inkişaf yolu keçib. İntellektual tarixin buna qədər olan mərhələsində, məsələn, orta əsrlər islam tibbində beyin və neyro-dinamik aktivlik anlayışının hətta mövcud olmasından belə söhbət gedə bilməzdi. Məsələn, bu gün nevrologiyanın baş beynin konkret pay mərkəzlərinin neyro-dinamik aktivliyi ilə izah etdiyi davranışları, islam tibbi (fəlsəfəsi) abstrakt “ruh” anlayışı, bitki ruhu, heyvan ruhu və insan ruhu ilə izah edirdi. Ümumi və təqribi qeyd etsək, bizi bütün canlılarla birləşdirən bitki ruhudur, məsələn, qidalanma, çoxalma və s.; bizi yalnız heyvanlarla birləşdirən heyvan ruhudur, məsələn, emosiyalar və s.; bizi yalnız biz edən, yəni rasional düşüncə və s. insan ruhunun təzahürüdür. Müasir nevrologiya üçün bu sadəcə qeyri-elmi yanaşmadır. Müasir elm bu kimi dünyagörüşün üzərində dayana və inkişaf edə bilməz. Əslində biz orta əsrlər islam sivilizasiyasının nə qədər yüksək inkişaf etdiyini desək də, məsələn, nevrologiya elmi konteksində insan beyninin və neyro-dinamik aktivliyin öyrənilməsi imkanları heç müqayisə edilə bilməz. Təsəvvür edin ki, müasir nevrologiyadan fərqli olaraq insanın mərkəzi sinir sistemini real zamanda real fəaliyyət dinamikasında öyrənmək qətiyyən mümkün deyildi, çıxan mümkün nəticələr yalnız ölmüş insanların cəsədinin yarılması ilə əldə edilən “material” (beyinin və s.) vizual müşahidəsi üzərində əldə edilirdi. Bu səbəbdən əgər bir qədər əvvəl səsləndirdiyimiz sualın üzərinə qayıtsaq, ən son müasir elmi texnologiyalar vasitəsilə mərkəzi sinir sistemi üzərində ən son elmi tədqiqatları aparmağı bacaran nevrologiya üzrə mütəxəsis, alim hansı səbəbdən elm üçün hipotetik olan mental fenomenlərin, o cümlədən azad iradənin reallığını qəbul etməlidir? Halbuki bu gün astronomiya üzrə mütəxəsis astrologiyaya, kimya üzrə mütəxəsis əl-kimyaya müraciət etmir.

Bu qəbildən olan suallara cavab vermək üçün elm fəlsəfəsində istifadə olunan məntiqi arqumentasiya aşağıdakı şəkildə qurulur:

Müqəddimə_1. Bəzi davranış aktlarının səbəbləri qismində fiziki səbəblər ilə yanaşı (hipotetik) mental səbəblər də çıxış edə bilər.

Müqəddimə _2. Bəzi davranış aktlarının səbəbləri qismində fiziki səbəblər ilə yanaşı (hipotetik) mental səbəblər də çıxış edərkən, bütün fiziki səbəbləri nəzərə almasaq, (hipotetik) mental səbəblər təkbaşına davranış aktını müəyyənləşdirə bilməzlər.

Müqəddimə_3. Bəzi davranış aktlarının səbəbləri qismində fiziki səbəblər ilə yanaşı (hipotetik) mental səbəblər də çıxış edərkən, bütün (hipotetik) mental səbəbləri nəzərə almasaq belə fiziki səbəblər təkbaşına davranış aktını müəyyənləşdirə bilər.

Nəticə. Bəzi davranış aktlarının səbəbləri qismində çıxış edən (hipotetik) mental səbəblər elə burada çıxış edən fiziki səbəblər ilə eyniyyət təşkil edir.

Bir neçə hipotetik situasiya götürək: Məsələn, X adlı insanda intihar meylləri güclənməyə başlayıb. Başqa sözlə, X çox qiymətli məntiq üzrə intihar nöqtəsinə lap yaxınlaşıb. Müxtəlif mental səbəblər göstərə bilərsiniz: S_1. İnsanın iradəsi zəifdir (“iradə” mental fenomendir). S_2. İnsan günah duyğusu altında əzilir (“günah” mental fenomendir). S_3. İnsan uğursuz sevgi yaşayır (“sevgi” mental fenomendir) və s. Keçid alaq fiziki səbəblərə: S_4. İnsanın bio-sistemi serotonin adlı bio-kimyəvi element ilə zəngin deyil. (Serotonin insanda hipotetik olaraq real hesab etdiyimiz özünəinamı (dəyəri) tənzimləyir, bu bio-kimyəvi elementin dərəcəsi bio-sistemdə aşağı düşdükcə, insan intihar nöqtəsinə yaxınlaşır.) S_5. İnsanın bio-sistemi GABA bio-kimyəvi element ilə zəngin deyil. (GABA neyro-ötürücü olub, bir neyrondan digərinə informasiyanın ötürülməsini əngəlləmək kimi funksiyanı daşıyır; nəticə etibarilə GABA-ın normal funksionallığı insanın mərkəzi sistemində bizim hipotetik olaraq real hesab etdiyimiz narahatlıq və stress vəziyyətinin qarşısını alır, çünki belə vəziyyətin kəskinləşməsinə gətirib çıxaraq informasiyaların neyronlar arasında ötürülməsi əngəlləyir.) və s. S_1-3 nəzərə alınmasa belə (əslində elmdə (elm fəlsəfəsində) bu qəbildən olan mental fenomenlər qətiyyən tədqiqat mövzusu deyildir), S_4-5 vasitəsilə konkret davranış aktına gətirən səbəblər elmi cəhətdən tədqiq edilir. Əslində gündəlik həyatda çox tez-tez istifadə edib rasional izahını tapmadığınız sualların cavabı, məsələn, niyə bəzi insanların iradəsi zəifdir (elmi cəhətdən izah etsək, ona görə ki, bəzi insanların qərar qəbul etmə kimi davranış aktına gətirib çıxaracaq inteqrativ beyin pay mərkəzlərinin neyro-dinamik aktivliyi zəifdir), niyə bəzi insanlar günah və ya uğursuz sevgi hallarına intihar ilə cavab verirlər (elmi cəhətdən izah etsək, ona görə ki, bəzi insanların bio-sistemi genetik olaraq serotonin bio-kimyəvi elementi ilə zəngin deyil, ekstremal situasiyada onsuz da aşağı olan serotonin dərəcəsi lap aşağı düşür, insan özünəinamsızlıq və eksiztensional mənasızlıq duyğularını daha güclü yaşamağa başlayır, nəticə olaraq avtomatik şəkildə intihar aktına gedən yol açılır) elmdə (elm fəlsəfəsində) gizlənib.

İkinci situasiya: Ən müqəddəs və ülvi hisslərdən biri (birincisi) hesab edilən “ana sevgisi” ənənəvi metafizik fəlsəfi “söz oyunundan” istifadə edilərək azad iradə fenomeni çox gözəl şəkildə əlaqələndirilə bilər. Amma elmdə (elm fəlsəfəsində) bu mümkün deyildir. Hətta “ana sevgisi” belə ana olmuş qadının bio-sistemində testosteron adlanan hormonların səviyyəsindən asılıdır. Testosteronun səviyyəsi çoxaldıqca, qadının seksuallıq instinktləri güclənməyə və analıq instinktləri ilə zəifləməyə başlayır. Qadın daha fərdiyyətçi (individualist) və daha rəqabətcil (idmanda, karyerada və s.) olmağa daha çox meylli olur, nəsil artırma, qoruma və himayə etmə (sağlam şəkildə genetik infomasiyanı ötürmə) instinkti zəif olur. Eksperimental psixologiyada primatlar (insan ilə 98% eyni genetik informasiyaya malik canlılar) üzərində keçirilən tədqiqatlarda süni yolla (dərman preparatları) vasitəsilə vücudunda testosteronun dərəcəsi artırılan kimi “analıq instinkti” dərhal zəifləməyə başlayır və ana primat nəsilin qorunmasına və himayəsinə biganə yanaşmağa başlayır. Bütün bu situasiyada “azad iradə” adlandıra biləcəyimiz mental fenomenin iştirakını rasional elmi (elmi fəlsəfi) şəkildə izah etmək mümkünsüz olur.

Oxşar hipotetik situasiyaları hər bir insan da öz həyatına yaşa bilər (və ya nə zamansa artıq yaşayıb). Məsələn, azad iradə barəsində nə qədər metafizik “söz oyunu” etsək də, adi bir alkoqol qəbulu insanın bütün mərkəzi sinir sisteminin fəaliyyətini və bütün davranış aktlarını nəzarət altına alır, məsələn, mərkəzi sinir sistemində “kiçik beynin” (cerebellum) fəaliyyətini pozur və nəticə etibarilə insan balans və hərəkət çətinliyi yaşamağa başlayır. Başqa bir misal, morfin (narkotik) bio-sistemdə təbii şəkildə mövcud olan endofinə (“təbii ağrı kəsici”) oxşar kimyəvi tərkibi bio-sistemə daxil edir, nəticədə bio-sistemdə (vücudda) “yalançı” ağrı kəsici effekti yaradır, yəni insan stressi atır, narahatlıqdan xilas olur, şənlənir və s. Səbəb bio-sistemin təbii ağrı kəsici (endofin) ilə yalançı olanı (morfini) kimyəvi tərkiblərinin çox oxşar olması səbəbindən bir-birindən fərqləndirə bilməməsidir. Nəticədə mərkəzi sinir sistemi tədricən “yalançı” tərkibdən daha çox asılı hala düşərək öz funksional fəaliyyətini pozmağa başlayır. Bütün bu proseslərin heç birində “azad iradə” qəbildən olan mental fenomenlər aşkar şəkildə heç bir rola malik deyillər. Oxşar proseslər gündəlik qida qəbulu zamanı öz bio-sistemimizi həmin qidanın tərkibində olan inqredientlər (makro-molekullar) ilə təmin edərkən də baş verir; hər qidanın mərkəzi sinir sisteminə birbaşa və ya dolayı təsir effekti mövcuddur ki, bu da öz növbəsində insanın davranış aktında təzahür edə bilir. Bu konteksdə qeyd etdiklərimizi ümumiləşdirsək, “səbəb-nəticə zəncirində götürülərkən hətta ən dərin məzmunlu fəlsəfi problem belə sadə bir empirik faktdan ibarət olur.” (K.Marks)

Azad İradə: Elm (Elm Fəlsəfəsi) və Epistemologiya

Qeyd: Əziz oxucular, bu yazını oxumazdan öncə “Azadlıq və zərurət: Praktik (siyasi-hüquqi) fəlsəfə və elm (elm fəlsəfəsi)” adlı yazımızı oxumağınızı şiddətlə tövsiyyə edirik. İndi oxuduğunuz əslində həmin yazının ikinci hissəsi kimi düşünülüb.

Ənənəvi fəlsəfənin metafizik “söz oyununa” getməsək, elm fəlsəfəsində azad iradə anlayışının mövcud olma şərti konkret ifadə edilir: “X adlı insan yalnız və ya yalnız o zaman azad iradəyə sahib ola bilər ki, X azad seçim etmək üçün alternativ imkanlara sahib olsun.” Başqa sözlə, X-ın qarşısında seçim etmək üçün a, b, c … n sayda alternativ imkanlar mövcuddur və əgər X məsələn, a üzərində seçim etdiyi kimi, potensial olaraq b, c … n üzərində də seçim edə bilərdisə, o zaman X azad iradəyə sahibdir (azad insandır). Nyuton fizikasının səbəb-nəticə zənciri üzrə səbəblər rolunda elmin (biologiyanın, nevrologiyanın, genetikanın, fizikanın, psixologiyanın, sosiologiyanın və s.) müxtəlif qanunauyğunluqları və zaman-məkan kontiniumunun konkret bir nöqtəsində təzahür edən konkret səbəb(lər) çıxış edir, bu səbəblər isə konkret a nəticəsinin törədilməsi kifayət edirsə, o zaman alternativ b, c … n nəticələr yarana bilməz.

Hipotetik situasiya: Siz bu an komputer arxasında bizim yazdıqlarımızı oxuyursunuz. Bu sizin azad iradəyə sahib insan kimi azad şəkildə üzərində qərar verdiyiniz bir hadisədir, yoxsa yox. Əksəriyyətiniz (heç olmasa) bircə anlıq belə düşünəcək ki, bəli, mən azad insanam, əgər istəsəydim, digər alternativ hadisələr üzərində də seçim edə bilərdim, amma etmədim və azad şəkildə bu yazını oxumağa qərar verdim. Sizin t_3 zamanında bu yazını oxumağınız N nəticədir, amma onun S_1, S_2, S_3 … S_n səbəbləri t_2 zaman baxımından səbəb-nəticə zənciri üzrə yaxın keçmişə gedib çıxır. Məsələn, S_1 — mövzu maraqlıdır; S_2 — bu an üçün sərbəst vaxtım mövcuddur; S_3 “təsadüfən” bu yazı ilə qarşılaşdım … S_n (digərləri). Bu kifayətedici səbəblərin S_1, S_2, S_3 … S_n hər biri daha əvvəlki t_1 zamanı üçün sadəcə N nəticədir, yəni niyə mövzu maraqlıdır, bu an üçün sərbəst vaxtınız mövcuddur, “təsadüfən” bu yazı ilə qarşılaşmısınız və s. t_1 zamanı üçün sadəcə bir nəticədir və hər birinin də öz S_1, S_2, S_3 … S_n kifayətedici səbəblər sistemi mövcuddur; t_0 zaman nöqtəsi üçün bunların hər biri də sadəcə nəticədir və özünün kifayətedici səbəblər sistemi mövcuddur və s. Bu nisbi sonsuz səbəblər-nəticələr zəncirində sizin alternativ olaraq başqa nəticə üzərində seçim etməyiniz və bunu rasional (məntiqi) və elmi şəkildə əsaslandırmağınız qeyri-mümkündür. Verdiyiniz bu hipotetik situasiya əslində səbəblər-nəticələr zəncirinin olduqca “solğun” təsviridir, siz burada bütün elmi (təbiətşünaslıq elmlərindən tutmuş sosial-humanitar elmlərə kimi) qanunauyğunluqları və onların yaratdığı səbəb-nəticə şəbəkəsini təsəvvür etməyə çalışın.

Azad iradənin əksi avtomatik (robotik) fəaliyyətdir, yəni heç bir alternativ seçim olmadan kifayətedici səbəblər şəraitində yalnız bir nəticənin üzərinə gəlib çıxmaqdır. O zaman belə bir sual (problem) yarana bilər: Əgər azad iradə yoxdursa, onda heç bir fikrin doğru olduğunu əsaslandırmaq olmaz, hətta “azad iradə yoxdur” fikrinin belə doğru və ya yalan olmasına qərar vermək olmaz. Mahiyyət etibarilə paradoks (“əksini fərz etmə“) yolu ilə mübahisə predmetinə çevirdiyimiz azad iradənin olmağını təstiq etmək olarmı?

Elm fəlsəfəsində (elmdə) həqiqi bilik əldə etməyin şərtləri arasında azad iradənin (alternativ imkanlar arasında seçim edə bilməz şərti) mövcud deyildir. Doğru biliyin şərtləri belədir:

Ş_1. Əgər X adlı insan Y adlı hadisənin doğru olduğunu bilirsə, X adlı insan həmin hadisənin mövcud olduğuna inanır. Məsələn, mən bilirəm ki, azad iradə mövcud deyildir, deməli, mən bunun belə olduğuna inanıram. Bu mülahizəni irəli sürərkən mən azad iradəyə sahib ola bilərəmmi, yəni alternativ imkanlar (inanclar) üzərində seçim edə bilərəmmi? Əgər yuxarıda təsvir etdiyimiz hipotetik situasiyanı bu şərt daxilində nəzərə almasaq, bəli. Əslində orta statistik insanın gündəlik “intuitiv” dünyagörüşü buna əsaslanır: Hər bir insan azad ola bilər, müxtəlif inanclar üzərində, o cümlədən insanın azad iradəyə sahib olması üzərində seçim edə bilər. Amma bir şeyi (elmi) şəkildə bilmək üçün ona inanmaq kifayət deyil, bu səbəbdən ikinci şərtə keçid alırıq.

Ş_2. Əgər X adlı insan Y adlı hadisənin doğru olduğunu bilirsə, X adlı insan həmin hadisənin mövcud olduğuna inanır və onun inancı doğrudur. Məsələn, mən bilirəm ki, azad iradə mövcud deyildir, deməli, mən bunun belə olduğuna inanıram və mənim bu inancım doğrudur, çünki öz təcrübəmdə asanlıqla təsir altına düşən (psixoloji cəhətdən manipulyasiyaya məruz qalan) kifayət qədər çox insan ilə qarşılaşmışam. Bu mülahizəni irəli sürərkən mən azad iradəyə sahib ola bilərəmmi, yəni alternativ imkanlar (doğru inanclar) üzərində seçim edə bilərəmmi? Əgər yenə də yuxarıda təsvir etdiyimiz hipotetik situasiyanı bu şərt daxilində nəzərə almasaq, bəli. Hipotetik olaraq, öz təcrübəmdə asanlıqla təsir altına düşməyən (psixoloji cəhətdən manipulyasiyaya məruz qalmayan) kifayət qədər çox insan ilə qarşılaşa bilərdim. Amma bir şeyi (elmi) şəkildə bilmək üçün ona inanmaq və inancın doğru olması kifayət deyil, bu səbəbdən üçüncü şərtə keçid alırıq.

Ş_3. Əgər X adlı insan Y adlı hadisənin doğru olduğunu bilirsə, X adlı insan həmin hadisənin mövcud olduğuna inanır, onun inancı doğrudur və o, öz doğru inancını əsaslandıra bilir. İlk öncə vacib bir qeyd: əsaslandırma deyərkən, arqumentlər qismində empirik elmlərin elmi laboratoriyalar keçirdiyi eksperimentlər, statistik ümumiləşdirmələr və s. nəzərdə tutulur, dini mətnlərdə, gündəlik məişət dünyagörüşündə və s. toplanan “biliklər” burada arqument qismində çıxış edə bilməz. Bu mülahizəni irəli sürərkən mən azad iradəyə sahib ola bilərəmmi, yəni alternativ imkanlar (əsaslandırılmış doğru inanclar) üzərində seçim edə bilərəmmi? Xeyr, elmi laboratoriyada eksperimentlər üçün təqdim edilmiş hipotezin müəyyən elmi metodlar vasitəsilə doğru olduğu təstiqlənirsə (əsaslandırılırsa), eyni laboratoriya şəraitində eyni elmi metodlar ilə həmin hipotezin yalan olması təstiq oluna bilməz. (Digər vacib qeyd: məsələ ayrı-ayrı hipotezlərin müəyyən zaman kəsiyində həm təstiq, həm də inkar olunmasından getmir, alimlər kollektivi tərəfindən dəfələrlər keçirilmiş və elmi ictimaiyyət tərəfindən “elm” statusu almış hipotezlərdən bəhs edirik.) Başqa sözlə, elmi cəhətdən əsaslandırma prosesində alternativ imkanlar çıxış etmir, yəni elmi cəhətdən insan hətta hipotetik olsa belə məsələn, suyun kimyəvi tərkibinin H_2O-dan başqa bir alternativ imkan üzərində seçim edə bilməz. Bu azad iradənin əksi avtomatik (robotik) fəaliyyətdir. Elmi cəhətdən insan hətta hipotetik olsa belə məsələn, eyni yüklü hissəciklərin bir-birini itələməsi, müxtəlif yüklü hissəciklərin bir-birini cəzb etməsindən başqa alternativ imkan üzərində seçim edə bilməz. Elmdə (elm fəlsəfəsində) bu qəbildən olan nisbi sonsuz əsaslandırılmış doğru inancları (həqiqi bilikləri) sadalamaq mümkündür və həqiqi biliyi əldə etmək üçün insanın azad iradəyə sahib olması (alternativ imkanlar üzərində seçim edə bilməsi) zəruri şərt deyil. Hətta elmin (elmi fəlsəfənin) növbəti inkişafı üçün zəruri olan şəraitin — mövcud elmi paradiqma ilə (məsələn, Nyuton fizikası) kosmik sistemdə izah olunmaz hadisələrin üzə çıxarılması və yaranan ziddiyyəti həll etmək üçün başqa bir paradiqmaya (məsələn, kvant fizikasına) keçid alınması prosesi də insanın alternativ seçim imkanı deyil (məsələn, insan istəsə belə yeni paradiqmaya keçid almadan köhnə paradiqmada üzə çıxan ziddiyyətləri həll edə bilməz), avtomatik (robotik) fəaliyyətdir. Başqa sözlə, insan azad iradəyə sahib olmasa da “insanın azad iradəsi mövcud deyildir” mülahizəsi əsaslandırılmış doğru inanc (həqiqi bilik) ola bilər.

Sonda daha bir vacib məqamı qeyd edək ki, həqiqi biliyin əldə edilməsi yuxarıda sadalanan yalnız 3 şərt ilə yekunlaşmır, yəni insanın əsaslandırılmış doğru inanca sahib olması onun hələ həmin şeyi bilirəm deməsi anlamına gəlmir və heç olmasa 4-cü şərtə keçid alınır.

Ş_4. Əgər X adlı insan Y adlı hadisənin doğru olduğunu bilirsə, X adlı insan həmin hadisənin mövcud olduğuna inanır, onun inancı doğrudur, o, öz doğru inancını əsaslandıra bilir və əgər onun əsaslandırılmış doğru inancında hər hansı bir yanlışlıq olarsa, onun bundan xəbər tutmaq imkanı olmalıdır. Məsələn, fərz edək ki, suyun laboratiya şəraitində təstiq edilmiş (əsaslandırılmış) tərkibi H_2O deyil, başqa bir tərkibdir, əgər belə olarsa, bizim bundan xəbərdar olmaq ehtimalımız nə dərəcədir? Verilən cavab da çox qiymətli məntiq üzrə bizim “mən bilirəm ki, …” mülahizəsinin doğru olma dərəcəsini müəyyənləşdirir. Belə hipotetik situasiyada da insanın xəbərdar ola bilmə dərəcəsi onun azad seçimi deyil, yəni insan istəsə belə maksimal xəbərdar ola bilmə dərəcəsinin sərhədlərindən kənarlaşa bilməz, hətta nəzərə alaq ki, “istəməyin” özü belə azad seçim deyil, avtomatik prosesdir. Bütün bu proseslər neyro-dinamik aktivlik, bio-psixoloji proseslər, genetik təsirlər və s. ilə avtomatik tənzimlənir və müvafiq elmlər üzrə konkret tədqiqat predmetidir. Başqa sözlə, insan azad iradəyə sahib olmasa da “insanın azad iradəsi mövcud deyildir” mülahizəsi əsaslandırılmış doğru inanc (həqiqi bilik) ola bilər və nəzərdən keçirdiyimiz axırıncı şərt bu mülahizənin doğruluğunu (elm və elm fəlsəfəsi çərçivəsində) şübhə altına almır.

Azadlıq və zərurət: Praktik (Siyasi-hüquqi) Fəlsəfə və Elm (Elm Fəlsəfəsi)

“Azadlıq dərk edilmiş zərurətdir.” Azadlıq analyışına verilən təriflərdən biri məhz belə ifadə edilir. İlk öncə qeyd edək ki, bu tərif məntiqi cəhətdən düzgün tərif deyildir. Məntiqə əsasən düzgün tərifin qaydalarından biri tərif verilən anlayışın (“azadlıq“) məzmunu açarkən məzmunu oxucu tərəfindən qeyri-müəyyən, anlaşılmaz, qaranlıq qalacaq anlayışlardan istifadə etməməkdir, yəni tərif konkret və aydın olmalıdır. Bu konteksdə “Azadlıq dərk edilmiş zərurətdir” tərifi orta statistik oxucu üçün “informativ” deyildir, azadlıq anlayışının məzmununu aydınlaşdırmır və əlavə interpretasiyaya ehtiyac duyulur. Məsələn, xüsusilə siyasi fəlsəfədə məşhur olan və tarixi 17-ci əsr Avropa fəlsəfəsinə gedib çıxan tərif (“Azadlıq hər bir insanın qanunla qadağan olmayan şəkildə heç bir məhdudiyyət olmadan öz istəklərini, arzularını həyata keçirə bilmək imkanıdır“) tərifi daha aydın və konkretdir. Bunu asanlıqla siyasi praktikaya tətbiq edərək hansı siyasi sistemlərin demokratik, hansıların isə qeyri-demokratik olduğunu müəyyənləşdirmək mümkündür. Demokratik sistemlərdə hər bir insan qanunla qadağan olmayan şəkildə heç bir məhdudiyyət olmadan öz istəklərini, arzularını həyata keçirə bilmək imkanına malikdir, qeyri-demokratik sistemlərdə əksinə, belə imkana malik deyil. Demokratik sistemlərdə hər bir insanın anadangəlmə təbii hüquqları konstitusiyada və müvafiq hüquq sistemində təsbit edilib, bu hüquqlar (məsələn, yaşamaq, təhlükəsizlik, fikir ifadə etmək və s.) bütövlükdə həmin hüquq sistemində işlək olan qanunların fəlsəfəsini (hüquq fəlsəfəsini) təşkil edir və yalnız bu qanunlar hər bir insanın heç bir məhdudiyyət olmadan öz istəklərini, arzularını həyata keçirə bilmək imkanını deyil, məhz hər bir insanın qanunla qadağan olmayan şəkildə heç bir məhdudiyyət olmadan öz istəklərini, arzularını həyata keçirə bilmək imkanıdır. Azadlığın bu tərifinə əsasən hər bir insan hipotetik olaraq azad ola bilər və ya ideal olaraq qəbul etdiyimiz azadlıq anlayışının məzmununda ifadə olunan vəziyyətə maksimal olaraq yaxınlaşa bilər. Qlobal sivilizasiyada demokratik siyasi sistemlər kimi qiymətləndirdiyimiz sistemlər məhz bu səbəbdən demokratik sistem kimi qiymətləndirilir və eyni səbəbdən də bəzi siyasi sistemlər də qeyri–demokratik sistemlər kimi qiymətləndirilir. Amma təbii ki, bu azadlıq sosial sistemdə və bu sistemin müxtəlif altsistemlərində (siyasi, iqtisadi, hüquqi, mədəni və s.) olan hipotetik azadlığı nəzərdə tutur. Şübhəsiz hüquq fəlsəfəsində, həm də siyasi fəlsəfədə azadlıq anlayışını daim müzakirə və mübahisə mövzusu ola bilər: məsələn, 19 və 20-ci əsrin əvvəllərində klassik liberalizm ideologiyası çərçivəsində azadlıq anlayışı adətən “neqativ” müstəvidə (“neqativ azadlıq“) qabarıq ifadə edilirdisə, 20-ci əsrin sonlarına doğru və 21-ci əsrdə neoliberalizm ideologiyası çərçivəsində azadlıq anlayışı adətən “pozitiv” müstəvidə (“pozitiv azadlıq“) önə çəkilir. Neqativ azadlıqda klassik anlamda azadlığa verilən tərifin fəlsəfəsindən çıxış edərək əgər qanunla qadağan edilməyibsə, hər bir insan öz istənilən istəyini reallaşdırmaqda azaddır fəlsəfəsi önə çıxarılırdı, əsas ağırlıq mərkəzi insan hüquqları və eqoistik individualizmin üzərində qurulurdu. Halbuki, pozitiv azadlıqda mühüm olan əgər qanunla qadağan edilməyibsə, hər bir insan öz istənilən istəyini reallaşdırmaqda azaddır fəlsəfəsi deyil, insanın bu istəklərini reallaşdırarkən individ (fərd) olaraq özünü inkişaf etdirib etdirməməsidir. Məsələn, siyasi sistem demokratik olaraq əgər qanunla qadağan edilməyibsə, hər bir insan öz istənilən istəyini reallaşdırmaqda azaddır fəlsəfəsini tanıya bilər, amma son nəticədə kollektiv olaraq insanlar qanunla qadağan olunmayan şəkildə öz istəklərini reallaşdırarkən, bir müddət sonra sosial sistem (cəmiyyət) tənəzzülə uğramağa, “çökməyə” başlayar. Hipotetik bir situasiya: demokratik sistemdə gənclərin qanunla qadağan olunmayan şəkildə gecə klublarında zaman keçirmək, əylənmək azadlığı mövcuddur. Amma gənclərin əksəriyyəti zamanının əksəriyyətini yalnız bu azadlığını reallaşdırmaq ilə keçirərsə, sosial sistemdə təhsil altsistemi çökməyə başlayacaq və nəticə etibarilə bir müddət sonrası sosial sistem hətta demokratik olsa belə böhran mərhələsinə qədəm qoymalı olacaq. Bu səbəbdən siyasi sistemin demokratik olaraq əgər qanunla qadağan edilməyibsə, hər bir insan öz istənilən istəyini reallaşdırmaqda azaddır fəlsəfəsini tanıması kifayət deyil, bu azadlığı həm də individ olaraq hər bir insanın özünü inkişaf etdirməyə yönəltməsi zəruridir. Beləliklə, pozitiv azadlıq anlayışında əsas ağırlıq mərkəzi insan hüquqları və eqoistik individualizm üzərindən əxlaq və etik individualizm üzərinə keçir. Təbii burada əxlaq və etika konservativ siyasi sistemlərdə olan qatı mühafizəkar qiymətini almır, sadəcə klassik konservatizm ideologiysının bəzi “çalarlarını” klassik liberalizm ideologiyasına əlavə edərək neoliberalizm ideologiyasını formalaşdırır.

Amma əvvəldə qeyd etdiyimiz “azadlıq dərk edilmiş zərurətdir” tərifi onu sosial-siyasi sistemə tətbiq edə biləcəyimiz qədər praktik, aydın və müəyyən deyil. Bu tərifə əsasən insan heç hipotetik olaraq azad ola bilməz. Belə ki, “azadlıq dərk edilmiş zərurətdir” tərifinin fəlsəfəsi “azadlıq hər bir insanın qanunla qadağan olmayan şəkildə heç bir məhdudiyyət olmadan öz istəklərini, arzularını həyata keçirə bilmək imkanıdır” tərifinin fəlsəfəsindən fərqlidir. Belə ki, “azadlıq dərk edilmiş zərurətdir” tərifi bütün sistemlərdə (sosial sistemdən tutmuş bioloji sistemlərə kimi) n (sonsuz) tərtibdə hadisələr (səbəb-nəticə zəncirinin) olduğunu nəzərdə tutur. Heç bir sistemdə təsadüf deyiləcək bir fenomen mövcud deyildir, hər bir zərurət üzərində qurulub, yəni səbəb-nəticə zənciri üzrə əgər səbəb(lər) baş veribsə, nəticə(lər)in baş verməsi labüddür. Təsadüf sadəcə bir neçə səbəb-nəticə zəncirinin kəsişmə nöqtəsidir ki, bu nöqtələrin baş verəcəyi zaman-məkan nöqtəsini müəyyənləşdirmək heç də həmişə mümkün deyildir. insan üçün qeyri-müəyyən olan həmin zaman-məkan nöqtəsi həm də insan azadlığının məhdudlaşdığı nöqtədir. Məsələn, “azadlıq hər bir insanın qanunla qadağan olmayan şəkildə heç bir məhdudiyyət olmadan öz istəklərini, arzularını həyata keçirə bilmək imkanıdır” tərifini bura tətbiq etsək, insan sosial sistemdə hətta hipotetik olaraq bu imkana sahib olsa da məsələn, ekoloji sistem bu imkanı məhdudlaşdıracaq. Məsələn, insan sosial sistemdə nigaha daxil olmaq istəyini reallaşdırmaq istəyir, sosial sistem daxilində qanunlar bunu məhdudlaşdırmır və insan hipotetik olaraq nigaha daxil olmaqda azaddır. Amma ekoloji sistemdə pandemiya baş qaldırır, sosial sistemdə fövqəladə hal yaranır, (müvəqqəti olsa da) insan öz istəyini reallaşdıra bilmir, başqa sözlə insanın azadlığı məhdudlaşır. İnsan bunu təsadüf kimi qiymətləndirə bilər, halbuki zaman-məkan nöqtəsi olaraq bu hadisələrin kəsişmə nöqtəsi tam zərurətdir, yəni zaman üzrə keçmişə doğru hərəkət etsək bildiyimiz və bilmədiyimiz bütün səbəblərin hər an doğurduğu nəticələr ilə məhz bu nöqtəyə doğru izləmək (hipotetik olaraq) imkanımız mövcuddur. Bu kontekstdə azadlıq həm də müxtəlif alternativ imkanlar arasından biri seçmək azadlığını önə çıxarır ki, burada da mühüm olan insanın bütün zəruri olan səbəb-nəticə zəncirlərindən xəbərdar ola bilmə dərəcəsi (səviyyəsi) onun potensial olaraq azad ola bilmə dərəcəsini (səviyyəsini) müəyyən edir. Şübhəsiz ki, individ olaraq insanın ən müxtəlif sistemlərdə (sosial-siyasi sistemdən tutmuş bio-psixoloji sistemə qədər) belə xəbərdar olma dərəcəsi (səviyyəsi) cüzidir. Psixoanalitik fəlsəfə (freydizm) insanın şüurunda onun düşüncəsində mövcud olan informasiya şəbəkəsinin təqribən 10%-nin toplandığını qeyd edir. Əksər informasiya (90%) şüuraltında gizlənir, insan bura giriş etmək imkanına sahib deyildir, insanın düşüncəsində toplanan informasiya şəbəkəsinin bu hissəsi “qaranlıq qutudur”, amma insan seçim imkanlarına, yəni müxtəlif alternativ imkanlar arasından biri seçmək azadlığına təsir göstərir. Eksperimental psixologiyanın bəzi istiqamətləri şüuraltında gizlənən informasiyanın 97-98%, şüurda toplanan informasiyanın isə cəmi 2-3% olduğunu qeyd edərək vəziyyəti bir qədər də dramatikləşdirirlər. Nəticə etibarilə hər bir insan individ olaraq hətta bütün sosial, siyasi, hüquqi, bioloji və s. sistemləri bir kənara qoysaq belə, öz “individual” psixoloji sistemində hansı səbəb-nəticə əlaqə sistemin olduğundan demək ola ki, xəbərdar deyil, yəni onun “səbəb” kimi qiymətləndirdiyinin gerçəkdən səbəb olma ehtimalı cüzidir və eyni şəkildə onun “nəticə” kimi qiymətləndirdiyinin gerçəkdən nəticə olma ehtimalı cüzidir. Nəticədə “azadlıq nədir?” sualından daha önəmli olan “insan gerçəkdən azaddırmı (azad iradəyə sahibdirmi)?” sualı meydana çıxır.

“İnsan gerçəkdən azaddırmı (azad iradəyə sahibdirmi)?” sualının cavabı artıq siyasi fəlsəfədə gizlənə bilməz. Belə ki, “azadlıq hər bir insanın qanunla qadağan olmayan şəkildə heç bir məhdudiyyət olmadan öz istəklərini, arzularını həyata keçirə bilmək imkanıdır” deyərək məntiqi cəhətdən insanın hipotetik olaraq azad ola bilmə imkanını pozitiv qiymətləndirə, yəni insan azad ola bilər deyə bilmərik. Müasir elm buna icazə verməyəcək. Başqa sözlə, insanın sosial-siyasi sistemdə azad olması hələ onun ümumiyyətlə azad olması (azad iradəyə) sahib olması anlamına gəlmir. Məsələn, hipotetik situasiya: İnsan qanunla qadağan olmayan şəkildə heç bir məhdudiyyət olmadan öz istəklərini, arzularını həyata keçirə bilmək imkanına sahibdir, məsələn, cəmiyyətdən təcrid olunaraq asosial həyat keçirmək istəyir. Onun bu istəyinin qarşısını heç bir şey kəsə bilməz, bu qanunla qadağan deyil, o, heç kimə, o cümlədən özünə fiziki zədə törətmir, heç bir təhlükəli risk daşıyıcısı deyil, sosial sistemdə qarşısında öhdəliyi olan kimsə (azyaşlı övladı, ailəsi və s.) yoxdur. İnsan asosial həyat yaşamaq istəyir və belə yaşayır. Bu insan azaddırmı? Azadlıq hər bir insanın qanunla qadağan olmayan şəkildə heç bir məhdudiyyət olmadan öz istəklərini, arzularını həyata keçirə bilmək imkanıdır fəlsəfəsindən çıxış etsək, bəli. Amma insanın alternativ imkanlar arasından məhz bu istək üzərində seçim etməsinin müxtəlif psixoloji səbəbləri (fobiyalar, stereotiplər və .), müxtəlif nevroloji-psixatrik səbəbləri və s. ola bilər. Bütün bu səbəbləri də nəzərə alsaq, insan azaddırmı, azad iradəyə sahibdirmi, bütün bu səbəblər ona başqa alternativ seçim etməyə imkan verərdimi? Xeyr, ən azı elmi cəhətdən xeyr.

Beləliklə, “azadlıq nədir?” və “insan gerçəkdən azaddırmı (azad iradəyə sahibdirmi)? suallarının cavabını elmdə (elm fəlsəfəsində) axtarmağa başlayırıq. Fizikaya (Nyuton mexanikasına) görə eyni səbəblər toplusu eyni nəticəni törədir. Məsələn, bir hadisənin (nəticənin) S_1, S_2, S_3 … S_n səbəbləri vardır və S_1, S_2, S_3 … S_n həmin hadisənin (nəticənin) yaranması kimi kifayət edir, yəni daha bir S_n+1 səbəbin olması zəruri deyil, bu zaman həmin hadisənin (nəticənin) olmaması ehtimalı 0-dır, yəni yoxdur. Elmi cəhətdən (nevrologiya) insanda azad iradə deyilən bir fenomen mövcud deyildir, əvəzində beyinin qərar qəbul etmə mexanizmi mövcuddur ki, bu beyinin ən müxtəlif pay mərkəzlərinin inteqrativ sistemli fəaliyyətinin nəticəsidir. Bu qərar qəbul etmə mexanizminə (neyro-dinamik aktivliyə) təsir göstərən kifayətedici S_1, S_2, S_3 … S_n səbəblər mövcuddursa, bu zaman həmin neyro-dinamik aktivlik qəbul etdiyi konkret N nəticəsindən fərqli olan hər hansı digər bir nəticə (məsələn, M və ya L) qəbul edə bilməz. bu konteksdə “insan gerçəkdən azaddırmı (azad iradəyə sahibdirmi?” sualının cavabı belədir: insan yalnız və yalnız o zaman azaddır ki, insan müxtəlif alternativ ehtimallar arasından seçim etmək imkanına sahib olsun, yəni insan eyni dərəcədə məsələn, həm N, həm M, həm L üzərində seçim etmək imkanına sahibdir və insan məhz N üzərində seçim edir. Qeyd etdiyimiz kimi, elm (fizika və nevrologiya) insanın müxtəlif alternativ ehtimallar arasından seçim etmək imkanını istisna edir. İnsan hətta hipotetik olaraq zaman xətti üzrə indidən keçmişə hərəkət edərək N-dən S_1, S_2, S_3 … S_n-ə keçid alsa belə yenə də eyni kifayətedici səbəblər S_1, S_2, S_3 … S_n eyni nəticəni (N) törədəcək. Deməli, elmi cəhətdən insan gerçəkdən azad deyil, azad iradəyə sahib deyil, azadlıq isə reallıq deyil, daha çox illuziyadır.

Azadlıq və zərurət: Praktik (siyasi-hüquqi) fəlsəfə və elm (elm fəlsəfəsi)

“Azadlıq dərk edilmiş zərurətdir.” Azadlıq analyışına verilən təriflərdən biri məhz belə ifadə edilir. İlk öncə qeyd edək ki, bu tərif məntiqi cəhətdən düzgün tərif deyildir. Məntiqə əsasən düzgün tərifin qaydalarından biri tərif verilən anlayışın (“azadlıq“) məzmunu açarkən məzmunu oxucu tərəfindən qeyri-müəyyən, anlaşılmaz, qaranlıq qalacaq anlayışlardan istifadə etməməkdir, yəni tərif konkret və aydın olmalıdır. Bu konteksdə “Azadlıq dərk edilmiş zərurətdir” tərifi orta statistik oxucu üçün “informativ” deyildir, azadlıq anlayışının məzmununu aydınlaşdırmır və əlavə interpretasiyaya ehtiyac duyulur. Məsələn, xüsusilə siyasi fəlsəfədə məşhur olan və tarixi 17-ci əsr Avropa fəlsəfəsinə gedib çıxan tərif (“Azadlıq hər bir insanın qanunla qadağan olmayan şəkildə heç bir məhdudiyyət olmadan öz istəklərini, arzularını həyata keçirə bilmək imkanıdır“) tərifi daha aydın və konkretdir. Bunu asanlıqla siyasi praktikaya tətbiq edərək hansı siyasi sistemlərin demokratik, hansıların isə qeyri-demokratik olduğunu müəyyənləşdirmək mümkündür. Demokratik sistemlərdə hər bir insan qanunla qadağan olmayan şəkildə heç bir məhdudiyyət olmadan öz istəklərini, arzularını həyata keçirə bilmək imkanına malikdir, qeyri-demokratik sistemlərdə əksinə, belə imkana malik deyil. Demokratik sistemlərdə hər bir insanın anadangəlmə təbii hüquqları konstitusiyada və müvafiq hüquq sistemində təsbit edilib, bu hüquqlar (məsələn, yaşamaq, təhlükəsizlik, fikir ifadə etmək və s.) bütövlükdə həmin hüquq sistemində işlək olan qanunların fəlsəfəsini (hüquq fəlsəfəsini) təşkil edir və yalnız bu qanunlar hər bir insanın heç bir məhdudiyyət olmadan öz istəklərini, arzularını həyata keçirə bilmək imkanını deyil, məhz hər bir insanın qanunla qadağan olmayan şəkildə heç bir məhdudiyyət olmadan öz istəklərini, arzularını həyata keçirə bilmək imkanıdır. Azadlığın bu tərifinə əsasən hər bir insan hipotetik olaraq azad ola bilər və ya ideal olaraq qəbul etdiyimiz azadlıq anlayışının məzmununda ifadə olunan vəziyyətə maksimal olaraq yaxınlaşa bilər. Qlobal sivilizasiyada demokratik siyasi sistemlər kimi qiymətləndirdiyimiz sistemlər məhz bu səbəbdən demokratik sistem kimi qiymətləndirilir və eyni səbəbdən də bəzi siyasi sistemlər də qeyri–demokratik sistemlər kimi qiymətləndirilir. Amma təbii ki, bu azadlıq sosial sistemdə və bu sistemin müxtəlif altsistemlərində (siyasi, iqtisadi, hüquqi, mədəni və s.) olan hipotetik azadlığı nəzərdə tutur. Şübhəsiz hüquq fəlsəfəsində, həm də siyasi fəlsəfədə azadlıq anlayışını daim müzakirə və mübahisə mövzusu ola bilər: məsələn, 19 və 20-ci əsrin əvvəllərində klassik liberalizm ideologiyası çərçivəsində azadlıq anlayışı adətən “neqativ” müstəvidə (“neqativ azadlıq“) qabarıq ifadə edilirdisə, 20-ci əsrin sonlarına doğru və 21-ci əsrdə neoliberalizm ideologiyası çərçivəsində azadlıq anlayışı adətən “pozitiv” müstəvidə (“pozitiv azadlıq“) önə çəkilir. Neqativ azadlıqda klassik anlamda azadlığa verilən tərifin fəlsəfəsindən çıxış edərək əgər qanunla qadağan edilməyibsə, hər bir insan öz istənilən istəyini reallaşdırmaqda azaddır fəlsəfəsi önə çıxarılırdı, əsas ağırlıq mərkəzi insan hüquqları və eqoistik individualizmin üzərində qurulurdu. Halbuki, pozitiv azadlıqda mühüm olan əgər qanunla qadağan edilməyibsə, hər bir insan öz istənilən istəyini reallaşdırmaqda azaddır fəlsəfəsi deyil, insanın bu istəklərini reallaşdırarkən individ (fərd) olaraq özünü inkişaf etdirib etdirməməsidir. Məsələn, siyasi sistem demokratik olaraq əgər qanunla qadağan edilməyibsə, hər bir insan öz istənilən istəyini reallaşdırmaqda azaddır fəlsəfəsini tanıya bilər, amma son nəticədə kollektiv olaraq insanlar qanunla qadağan olunmayan şəkildə öz istəklərini reallaşdırarkən, bir müddət sonra sosial sistem (cəmiyyət) tənəzzülə uğramağa, “çökməyə” başlayar. Hipotetik bir situasiya: demokratik sistemdə gənclərin qanunla qadağan olunmayan şəkildə gecə klublarında zaman keçirmək, əylənmək azadlığı mövcuddur. Amma gənclərin əksəriyyəti zamanının əksəriyyətini yalnız bu azadlığını reallaşdırmaq ilə keçirərsə, sosial sistemdə təhsil altsistemi çökməyə başlayacaq və nəticə etibarilə bir müddət sonrası sosial sistem hətta demokratik olsa belə böhran mərhələsinə qədəm qoymalı olacaq. Bu səbəbdən siyasi sistemin demokratik olaraq əgər qanunla qadağan edilməyibsə, hər bir insan öz istənilən istəyini reallaşdırmaqda azaddır fəlsəfəsini tanıması kifayət deyil, bu azadlığı həm də individ olaraq hər bir insanın özünü inkişaf etdirməyə yönəltməsi zəruridir. Beləliklə, pozitiv azadlıq anlayışında əsas ağırlıq mərkəzi insan hüquqları və eqoistik individualizm üzərindən əxlaq və etik individualizm üzərinə keçir. Təbii burada əxlaq və etika konservativ siyasi sistemlərdə olan qatı mühafizəkar qiymətini almır, sadəcə klassik konservatizm ideologiysının bəzi “çalarlarını” klassik liberalizm ideologiyasına əlavə edərək neoliberalizm ideologiyasını formalaşdırır.

Amma əvvəldə qeyd etdiyimiz “azadlıq dərk edilmiş zərurətdir” tərifi onu sosial-siyasi sistemə tətbiq edə biləcəyimiz qədər praktik, aydın və müəyyən deyil. Bu tərifə əsasən insan heç hipotetik olaraq azad ola bilməz. Belə ki, “azadlıq dərk edilmiş zərurətdir” tərifinin fəlsəfəsi “azadlıq hər bir insanın qanunla qadağan olmayan şəkildə heç bir məhdudiyyət olmadan öz istəklərini, arzularını həyata keçirə bilmək imkanıdır” tərifinin fəlsəfəsindən fərqlidir. Belə ki, “azadlıq dərk edilmiş zərurətdir” tərifi bütün sistemlərdə (sosial sistemdən tutmuş bioloji sistemlərə kimi) n (sonsuz) tərtibdə hadisələr (səbəb-nəticə zəncirinin) olduğunu nəzərdə tutur. Heç bir sistemdə təsadüf deyiləcək bir fenomen mövcud deyildir, hər bir zərurət üzərində qurulub, yəni səbəb-nəticə zənciri üzrə əgər səbəb(lər) baş veribsə, nəticə(lər)in baş verməsi labüddür. Təsadüf sadəcə bir neçə səbəb-nəticə zəncirinin kəsişmə nöqtəsidir ki, bu nöqtələrin baş verəcəyi zaman-məkan nöqtəsini müəyyənləşdirmək heç də həmişə mümkün deyildir. insan üçün qeyri-müəyyən olan həmin zaman-məkan nöqtəsi həm də insan azadlığının məhdudlaşdığı nöqtədir. Məsələn, “azadlıq hər bir insanın qanunla qadağan olmayan şəkildə heç bir məhdudiyyət olmadan öz istəklərini, arzularını həyata keçirə bilmək imkanıdır” tərifini bura tətbiq etsək, insan sosial sistemdə hətta hipotetik olaraq bu imkana sahib olsa da məsələn, ekoloji sistem bu imkanı məhdudlaşdıracaq. Məsələn, insan sosial sistemdə nigaha daxil olmaq istəyini reallaşdırmaq istəyir, sosial sistem daxilində qanunlar bunu məhdudlaşdırmır və insan hipotetik olaraq nigaha daxil olmaqda azaddır. Amma ekoloji sistemdə pandemiya baş qaldırır, sosial sistemdə fövqəladə hal yaranır, (müvəqqəti olsa da) insan öz istəyini reallaşdıra bilmir, başqa sözlə insanın azadlığı məhdudlaşır. İnsan bunu təsadüf kimi qiymətləndirə bilər, halbuki zaman-məkan nöqtəsi olaraq bu hadisələrin kəsişmə nöqtəsi tam zərurətdir, yəni zaman üzrə keçmişə doğru hərəkət etsək bildiyimiz və bilmədiyimiz bütün səbəblərin hər an doğurduğu nəticələr ilə məhz bu nöqtəyə doğru izləmək (hipotetik olaraq) imkanımız mövcuddur. Bu kontekstdə azadlıq həm də müxtəlif alternativ imkanlar arasından biri seçmək azadlığını önə çıxarır ki, burada da mühüm olan insanın bütün zəruri olan səbəb-nəticə zəncirlərindən xəbərdar ola bilmə dərəcəsi (səviyyəsi) onun potensial olaraq azad ola bilmə dərəcəsini (səviyyəsini) müəyyən edir. Şübhəsiz ki, individ olaraq insanın ən müxtəlif sistemlərdə (sosial-siyasi sistemdən tutmuş bio-psixoloji sistemə qədər) belə xəbərdar olma dərəcəsi (səviyyəsi) cüzidir. Psixoanalitik fəlsəfə (freydizm) insanın şüurunda onun düşüncəsində mövcud olan informasiya şəbəkəsinin təqribən 10%-nin toplandığını qeyd edir. Əksər informasiya (90%) şüuraltında gizlənir, insan bura giriş etmək imkanına sahib deyildir, insanın düşüncəsində toplanan informasiya şəbəkəsinin bu hissəsi “qaranlıq qutudur”, amma insan seçim imkanlarına, yəni müxtəlif alternativ imkanlar arasından biri seçmək azadlığına təsir göstərir. Eksperimental psixologiyanın bəzi istiqamətləri şüuraltında gizlənən informasiyanın 97-98%, şüurda toplanan informasiyanın isə cəmi 2-3% olduğunu qeyd edərək vəziyyəti bir qədər də dramatikləşdirirlər. Nəticə etibarilə hər bir insan individ olaraq hətta bütün sosial, siyasi, hüquqi, bioloji və s. sistemləri bir kənara qoysaq belə, öz “individual” psixoloji sistemində hansı səbəb-nəticə əlaqə sistemin olduğundan demək ola ki, xəbərdar deyil, yəni onun “səbəb” kimi qiymətləndirdiyinin gerçəkdən səbəb olma ehtimalı cüzidir və eyni şəkildə onun “nəticə” kimi qiymətləndirdiyinin gerçəkdən nəticə olma ehtimalı cüzidir. Nəticədə “azadlıq nədir?” sualından daha önəmli olan “insan gerçəkdən azaddırmı (azad iradəyə sahibdirmi)?” sualı meydana çıxır.

“İnsan gerçəkdən azaddırmı (azad iradəyə sahibdirmi)?” sualının cavabı artıq siyasi fəlsəfədə gizlənə bilməz. Belə ki, “azadlıq hər bir insanın qanunla qadağan olmayan şəkildə heç bir məhdudiyyət olmadan öz istəklərini, arzularını həyata keçirə bilmək imkanıdır” deyərək məntiqi cəhətdən insanın hipotetik olaraq azad ola bilmə imkanını pozitiv qiymətləndirə, yəni insan azad ola bilər deyə bilmərik. Müasir elm buna icazə verməyəcək. Başqa sözlə, insanın sosial-siyasi sistemdə azad olması hələ onun ümumiyyətlə azad olması (azad iradəyə) sahib olması anlamına gəlmir. Məsələn, hipotetik situasiya: İnsan qanunla qadağan olmayan şəkildə heç bir məhdudiyyət olmadan öz istəklərini, arzularını həyata keçirə bilmək imkanına sahibdir, məsələn, cəmiyyətdən təcrid olunaraq asosial həyat keçirmək istəyir. Onun bu istəyinin qarşısını heç bir şey kəsə bilməz, bu qanunla qadağan deyil, o, heç kimə, o cümlədən özünə fiziki zədə törətmir, heç bir təhlükəli risk daşıyıcısı deyil, sosial sistemdə qarşısında öhdəliyi olan kimsə (azyaşlı övladı, ailəsi və s.) yoxdur. İnsan asosial həyat yaşamaq istəyir və belə yaşayır. Bu insan azaddırmı? Azadlıq hər bir insanın qanunla qadağan olmayan şəkildə heç bir məhdudiyyət olmadan öz istəklərini, arzularını həyata keçirə bilmək imkanıdır fəlsəfəsindən çıxış etsək, bəli. Amma insanın alternativ imkanlar arasından məhz bu istək üzərində seçim etməsinin müxtəlif psixoloji səbəbləri (fobiyalar, stereotiplər və .), müxtəlif nevroloji-psixatrik səbəbləri və s. ola bilər. Bütün bu səbəbləri də nəzərə alsaq, insan azaddırmı, azad iradəyə sahibdirmi, bütün bu səbəblər ona başqa alternativ seçim etməyə imkan verərdimi? Xeyr, ən azı elmi cəhətdən xeyr.

Beləliklə, “azadlıq nədir?” və “insan gerçəkdən azaddırmı (azad iradəyə sahibdirmi)? suallarının cavabını elmdə (elm fəlsəfəsində) axtarmağa başlayırıq. Fizikaya (Nyuton mexanikasına) görə eyni səbəblər toplusu eyni nəticəni törədir. Məsələn, bir hadisənin (nəticənin) S_1, S_2, S_3 … S_n səbəbləri vardır və S_1, S_2, S_3 … S_n həmin hadisənin (nəticənin) yaranması kimi kifayət edir, yəni daha bir S_n+1 səbəbin olması zəruri deyil, bu zaman həmin hadisənin (nəticənin) olmaması ehtimalı 0-dır, yəni yoxdur. Elmi cəhətdən (nevrologiya) insanda azad iradə deyilən bir fenomen mövcud deyildir, əvəzində beyinin qərar qəbul etmə mexanizmi mövcuddur ki, bu beyinin ən müxtəlif pay mərkəzlərinin inteqrativ sistemli fəaliyyətinin nəticəsidir. Bu qərar qəbul etmə mexanizminə (neyro-dinamik aktivliyə) təsir göstərən kifayətedici S_1, S_2, S_3 … S_n səbəblər mövcuddursa, bu zaman həmin neyro-dinamik aktivlik qəbul etdiyi konkret N nəticəsindən fərqli olan hər hansı digər bir nəticə (məsələn, M və ya L) qəbul edə bilməz. bu konteksdə “insan gerçəkdən azaddırmı (azad iradəyə sahibdirmi?” sualının cavabı belədir: insan yalnız və yalnız o zaman azaddır ki, insan müxtəlif alternativ ehtimallar arasından seçim etmək imkanına sahib olsun, yəni insan eyni dərəcədə məsələn, həm N, həm M, həm L üzərində seçim etmək imkanına sahibdir və insan məhz N üzərində seçim edir. Qeyd etdiyimiz kimi, elm (fizika və nevrologiya) insanın müxtəlif alternativ ehtimallar arasından seçim etmək imkanını istisna edir. İnsan hətta hipotetik olaraq zaman xətti üzrə indidən keçmişə hərəkət edərək N-dən S_1, S_2, S_3 … S_n-ə keçid alsa belə yenə də eyni kifayətedici səbəblər S_1, S_2, S_3 … S_n eyni nəticəni (N) törədəcək. Deməli, elmi cəhətdən insan gerçəkdən azad deyil, azad iradəyə sahib deyil, azadlıq isə reallıq deyil, daha çox illuziyadır.