Bebang Siy's Blog, page 59
April 13, 2013
Do You Know There is A Public Library Day?
by Neni Sta. Romana Cruz
Chair, National Book Development Board
Public school teachers recently assembled to celebrate Public Library Day (which, of course, they were surprised to know) through a day-long Booklatan sa Bayan at the Pasig City Public Library, a collaboration between the National Book Development Board and the head librarian of the showcase Pasig Library, Teresita P. Osorio. Booklatan is a series of workshops geared toward promoting a culture of reading and lifelong learning for teachers and librarians. The special focus in consonance with the thrust of the Department of Education on teaching and reading in the mother tongue was pointed out by a youthful hip writer in Filipino, Beverly Wico Siy, author of the popular novel “It’s a Mens World.” Siy did a survey of Philippine contemporary literature in Filipino, showing samples of books for teachers to use and, perhaps more relevant, actual anthologies put together by teachers and students. Those made classroom publishing so feasible. Typical of Bebang (billed as Beb-ang, as a foil to the mysterious Bob Ong that has even reluctant readers among Xavier School teeners in stitches), she advised that the best Linggo ng Wika essays or “How I Spent My Summer Vacation” compositions be chosen.
Read more: http://opinion.inquirer.net/50575/do-...
Follow us: @inquirerdotnet on Twitter | inquirerdotnet on Facebook
Maraming salamat po, Mam Neni!
Maraming salamat din po kay Dr. Elena Cutiongco! Siya ang tumawag sa akin para sabihin ang tungkol sa artikulong ito.
Chair, National Book Development Board
Public school teachers recently assembled to celebrate Public Library Day (which, of course, they were surprised to know) through a day-long Booklatan sa Bayan at the Pasig City Public Library, a collaboration between the National Book Development Board and the head librarian of the showcase Pasig Library, Teresita P. Osorio. Booklatan is a series of workshops geared toward promoting a culture of reading and lifelong learning for teachers and librarians. The special focus in consonance with the thrust of the Department of Education on teaching and reading in the mother tongue was pointed out by a youthful hip writer in Filipino, Beverly Wico Siy, author of the popular novel “It’s a Mens World.” Siy did a survey of Philippine contemporary literature in Filipino, showing samples of books for teachers to use and, perhaps more relevant, actual anthologies put together by teachers and students. Those made classroom publishing so feasible. Typical of Bebang (billed as Beb-ang, as a foil to the mysterious Bob Ong that has even reluctant readers among Xavier School teeners in stitches), she advised that the best Linggo ng Wika essays or “How I Spent My Summer Vacation” compositions be chosen.
Read more: http://opinion.inquirer.net/50575/do-...
Follow us: @inquirerdotnet on Twitter | inquirerdotnet on Facebook
Maraming salamat po, Mam Neni!
Maraming salamat din po kay Dr. Elena Cutiongco! Siya ang tumawag sa akin para sabihin ang tungkol sa artikulong ito.
sa ngayon, academic mode muna
dahil talagang binantaan na ang ang academic life na hanggang summer na lang ang lahat ng incomplete ko at dapat ay by first sem, makapagthesis na ako, bahay lang ako most of the time. nagbabasa at nagsusulat. at nagfe-facebook siyempre.
last month, kakakulit ko sa graduate studies office, nalaman kong 5 pa pala ang kailangan kong i-complete. que horror. akala ko tatlo lang. pero that day naman, me dala na akong paper para sa isa kong prof so apat na lang.
at today as in ngayong umaga, opisyal kong natapos ang isa pa. mababasa ninyo ito sa blog ko, yung tungkol sa Pak U Journal.para iyon sa subject kong third world literature.
sa mga susunod na araw, ang subject na pananaliksik naman ang bubunuin ko. kasi, yun ang magiging thesis proposal ko. kelangan kong unahin yun dahil kailangan akong makapag-defend ng thesis proposal bago matapos ang summer. pag nagawa ko to, dalawa na lang. isang tungkol sa globalisasyon, at isang tungkol sa performance poetry. yes, si sir vim nadera!
pero hindi pa pumapayag ang teacher ko sa subject na yon, dula ng pilipinas. siya na lang ang hindi nagre-reply sa kanilang lahat. bale 4/5 teachers, pumayag na mag-complete ako. naawa talaga ang langit.
grabe na rin namang parusa to sa sarili.
ang totoo, mabait naman akong estudyante. bihira akong umabsent at nagsa submit ako ng mga paper/assignment, aktibo ako sa discussion, nagre-report ako. ang di ko lang nasa submit ay yung mga final paper kasi ayaw ko namang magsumite ng bara-bara lang. kaso, di ko na nababalikan yung papers ko kaya forever inc ang grade ko sa mga subject.
hay. o ngayon, inaani ko na ang itinanim ko. mga nagsasagitsitang deadline para sa:
paper sa pananaliksik
paper sa globalisasyon
paper sa performance poetry
revision ng paper sa pananaliksik para maging thesis proposal
defense ng thesis proposal
AT
thesis.
kung sakaling bigla na lang akong matigok one of these days, alam nyo na kung bakit.
last month, kakakulit ko sa graduate studies office, nalaman kong 5 pa pala ang kailangan kong i-complete. que horror. akala ko tatlo lang. pero that day naman, me dala na akong paper para sa isa kong prof so apat na lang.
at today as in ngayong umaga, opisyal kong natapos ang isa pa. mababasa ninyo ito sa blog ko, yung tungkol sa Pak U Journal.para iyon sa subject kong third world literature.
sa mga susunod na araw, ang subject na pananaliksik naman ang bubunuin ko. kasi, yun ang magiging thesis proposal ko. kelangan kong unahin yun dahil kailangan akong makapag-defend ng thesis proposal bago matapos ang summer. pag nagawa ko to, dalawa na lang. isang tungkol sa globalisasyon, at isang tungkol sa performance poetry. yes, si sir vim nadera!
pero hindi pa pumapayag ang teacher ko sa subject na yon, dula ng pilipinas. siya na lang ang hindi nagre-reply sa kanilang lahat. bale 4/5 teachers, pumayag na mag-complete ako. naawa talaga ang langit.
grabe na rin namang parusa to sa sarili.
ang totoo, mabait naman akong estudyante. bihira akong umabsent at nagsa submit ako ng mga paper/assignment, aktibo ako sa discussion, nagre-report ako. ang di ko lang nasa submit ay yung mga final paper kasi ayaw ko namang magsumite ng bara-bara lang. kaso, di ko na nababalikan yung papers ko kaya forever inc ang grade ko sa mga subject.
hay. o ngayon, inaani ko na ang itinanim ko. mga nagsasagitsitang deadline para sa:
paper sa pananaliksik
paper sa globalisasyon
paper sa performance poetry
revision ng paper sa pananaliksik para maging thesis proposal
defense ng thesis proposal
AT
thesis.
kung sakaling bigla na lang akong matigok one of these days, alam nyo na kung bakit.
Pak U Journal: Third World kung Third World
Isang Panunuring Pampanitikan ni Beverly W. Siy
Ang Pak U at Ako
Una kong nakita ang Pak U Journal sa Facebook. May nag-tag nito sa akin kaya napunta ito sa aking Facebook wall. Mga kabataang lalaki ang nasa retrato. Wala akong kilala ni isa kaya di ko masyadong pinansin, pero gayumpaman, hindi ko malimutan ang pamagat ng kanilang hawak na journal: Pak U.
Sabi ko, naku, ano ba ‘to? Walang ka-subtlety-subtlety. Tiyak akong angas ng kabataan na naman ang laman ng ganitong babasahin. Pero masaya pa rin ako kahit medyo naiilang ako sa pamagat, at least, walang kupas ang alindog ng musa ng pagsusulat. Nakakahalina pa rin siya at, this time, sariwang laman ang kanyang mga biktima.
Muli kong nakita ang Pak U Journal sa Better Living Through Xeroxography (BLTX) noong 7 Disyembre 2012 na ginanap sa Ilyong’s Restaurant, Kalantiaw St., Cubao, Quezon City. Ang BLTX ay taunang event na inoorganisa ni Adam David, isang manunulat at indie publisher. Ang BLTX ay kinatatampukan ng mga babasahin mula sa independent publishers mula sa iba’t ibang lugar sa Pilipinas. Karamihan sa indie publishers na ito ay mga estudyante sa kolehiyo. Sumali roon ang Ungaz Press, ang publisher ng Pak U Journal. Doon din ako bumili ng sarili kong kopya (sa halagang P85.00) pero hindi ko naman ito agad na binasa.
Muli kong nakaengkuwentro ang Pak U Journal sa Pinoy Reads Pinoy Books (PRPB) Book Club. Isa ako sa mga moderator ng PRPB, isang online community ng mga mambabasa na ang pokus ay ang pagbabasa ng mga aklat na gawa sa Pilipinas. Natuklasan kong isa sa mga kasapi namin ay kasapi rin ng Ungaz Press/Ungaz Boys. Ito ay si Ronaldo Vivo, Jr., ang tumatayong lider ng Ungaz Press/Ungaz Boys. Inimbitahan niya ang PRPB sa paglulunsad ng Pak U Journal bago mag-Pasko ng Disyembre 2013. Dahil dito, nagpasya ang mga moderator ng PRPB na bigyang-puwang ang mga babasahin mula sa indie publishers para sa periodical na sabayang pagbabasa ng buong grupo. Itong Pak U Journal ang napagkasunduang itampok sa sabayang pagbabasa. Pagkatapos ay napagkasunduan din ng mga taga-PRPB na dumalo sa paglulunsad ng Pak U Journal na ginanap noong 22 Disyembre 2013 sa The Hydra Bar, Timog Avenue., Quezon City.
Sa kasamaang-palad ay hindi ko tinapos ang pagbabasa dito. Sa introduksiyon at unang ilang mga kuwento, hindi ko na nagustuhan ang kanilang wika, extreme ang pagka-kanto. Hindi ko gusto ang kanilang paksa, naglulunoy na naman sa pagka-third world. Ayon kay Lyman Tower Sargent sa aklat niyang Contemporary Political Ideologies, ang third world ay iyong bansang naghahanap ng ikatlong ruta tungo sa kasaganaan dahil iniisnab ang landas na inaalay ng kapitalismo at komunismo. Tinitingnan daw ng isang third world na bansa ang sarili bilang mga exploited producers ng hilaw na materyales na siyang ginagamit ng ibang bansa para linangin ang kanilang industriya at yaman. Kadalasan din daw, ang mga third world na bansa ay ex-colonies, at dahil dito ay medyo nagsususpetsa pa sa lahat ng ikinikilos ng mga naging mananakop nito. Sa maikling salita, third world meaning developing country kung ikukumpara sa mga developed country. Third world, as in mahirap tulad ng ating bayan. Diyan nagsu-swimming ang Pak U Journal, sa mga imahen at usapin ng kadahupan, karahasan at iba pang kaugnay ng Third World. Kaya naman, sa isip-isip ko, hay, isa na naman sa napakarami! Palasak! Gasgas!
Higit nga pala sa lahat, hindi ko gusto ang anyo ng Pak U Journal, manipis, andaming typo error ng bawat akda at ang liit-liit ng font na ginamit. Literal na mahirap basahin.
Nagbago ang lahat ng aking pananaw sa Pak U nang muli ko itong basahin noong unang semestre, AY 2012-2013. Isa ito sa mga pinabasa ng propesor naming si Vladimeir Gonzales para sa kursong Malikhaing Pagsulat (MP) 215. Pinili ko ito bilang babasahin ng aming grupo dahil nga kakilala ko na ang mga may akda. Naisip ko, sakaling nais magkakopya ng mga kagrupo ko, madali na lang ang bumili mula sa Ungaz Press, na napaka-active sa Facebook. (Ang dalawa pang pinapabasa sa amin ay: Supot, isang koleksiyon ng maiikling katha mula sa dati at kasalukuyang estudyante ng Polytechnic University of the Philippines (PUP) at Circuit: The Blurb Project, isang antolohiya na pakana ng batang makata at critic na si Angelo Suarez.)
Sa pagbabasa, isa lang ang pinapabantayan sa amin ng guro: ang pagka-eksperimental ng bawat babasahin. At ang batayan ng pagiging eksperimental ay iyong mga natalakay sa klase: bago o di kaya ay hindi pa nagagawa sa komunidad na kinabibilangan, pagsasama-sama o paghahalo ng isa o higit pang bilang ng anyo ng panitikan sa iisang akda, manipulasyon ng umiiral na teksto, may paglalaro sa linearity ng naratibo at iba pa. Ito ang ilan sa mga minanmanan ko habang binabasang muli ang Pak U. Sa kadulu-duluhan, muntik na akong mapa-Pak U dahil hindi lang pala ang pagiging eksperimental nito ang aking matutuklasan.
Ang Pak U
Ang Pak U Journal ay inilimbag ng Ungaz Press noong 2012. Ito ay binubuo ng 17 kuwento, ilang guhit/illustrations, isang introduksiyon, isang table of contents na tinatawag na Shitlist ng mga may akda, pasasalamat at dalawang blurb mula kina Jack Alvarez at Mark Angeles, mga kabataang manunulat. Ang buong journal ay nahahati sa apat na bahagi: Pseudo, Absurdo, Kapritso, at Ulo.
Ang awtor ng mga kuwento ay sina:
Ronaldo Vivo, Jr.
Siya ang tumatayong lider ng grupo. Sa kanya nagmula ang ideyang maglabas ng Pak U Journal. Siya rin ang tumatayong editor ng Journal at tagadisenyo ng front at back cover ng journal. Aktibo siya sa Manila Metal Scene bilang isang musikero.
Danell Arquero
Siya rin ang nag-provide ng mga artwork/illustration sa journal.
Erwin Dayrit
Ronnel Vivo
Kapatid ni Ronald Vivo, Jr. at isa ring musikero sa Manila Metal Scene.
at Christian de Jesus.
Aktibista siya at kasapi ng isang unyon. Siya rin ang sumulat ng Babala na nagsilbing introduksiyon ng journal.
Ungaz Boys ang tawag nila sa kanilang mga sarili. Sila ay kabataang lumaki sa Pateros. Magkakabarangay sila at naging magkakaklase sa elementarya at/o high school. Nagkolehiyo sila sa PUP at Unibersidad ng Makati (UMak). (Pansinin na hindi sila produkto ng mga paaralang may matatag at tanyag na programa sa malikhaing pagsulat.)
Wika ng Pak U
Pangkalye ang wikang ginamit ng mga awtor sa lahat ng kanilang akda. Pasok na pasok bilang deskripsiyon sa kanilang wika ang mga salitang garapal, brutal at pang-tabloid. Bagama’t conversational ang wika ay tadtad naman ito ng mura. Tadtad din ito ng typographical errors at labis-labis na paggamit sa mga bantas. Parang walang nangyaring editing o proofreading man lang.
(Nakakapagtaka nga lang na lahat ng pangalan ng awtor ay walang typo error at maayos lahat ng pag-all caps at pag-small caps sa mga titik. Ano kaya ang kahulugan nito? Ang pangalan nila ay pulido, ngunit kapag para sa mambabasa, bara-bara?) Para ding walang nangyaring censorship. Buyangyang ang mga pagtatalik, buyangyang din ang pangalan ng mga bahagi ng katawan. Isinusulat din nila ang mga nakakadiri. Walang preno. Maging ang relihiyon ay nababanggit ngunit hindi naman binibigyang-respeto sa mga kuwento.
Sa kuwentong Molotov na isang dark comedy tungkol sa lupa ng mga elite na kinukuha ng gobyerno para gawing squatter’s complex, narito ang tatlong halimbawa:
1. Tang-ina mo talaga!- Sabay ang pagdura ng malagkit at hinug na hinog na plema sa pagmumukha ng nagmamarunong na tauhan.
2. (*)Putang-ina! Hindi tayo napaghandaan ng mga elitistang ‘to! –sabi ng napakamot sa ulo na sheriff.
3. Puki-ng-ina-mo! Bumaba ka dyan kung ayaw mong maputukan sa mukha! BABA!!!
Bagay na bagay ang mga diyalogo ng mga tauhan sa sitwasyon sa kuwentong ito. Ipinakita sa nang-uuyam na himig at absurdong sitwasyon ang nangyayaring negosasyon ng pulis/demolition team sa elitista na sa totoong buhay ay ang mga iskuwater. Nailabas ng may akdang si Ronnel Vivo ang opinyon niya tungkol sa usapin ng lupa sa urban area, paano ito nireresolba at anong nangyayari kapag idinadaan sa karahasan ang pagkuha sa lupang pinanirahan na ng ilang pamilya. Makikita kung gaano kalalim ang pag-unawa ni Vivo sa usapin ng iskuwater, lupa at ang stand ng gobyerno at elite dito.
Napakahusay din ng paglalarawan sa mga nangyayari sa isang demolisyon gamit ang hindi melodramatikong paraan.
Mula naman sa Ilang Eksena sa Isang Coca-cola Commercial ang halimbawang ito:
1. “Sorry, the ja-caller answered it correctly. You have to rip off your remaining skin.”
Waaaaaaaaaaaaaaah! Argggghhhhh. GGggGgGgGgRrrR! Huuhuugjashjahsausaushalkfdgsadsadas!
Ang akdang ito ay science fiction na suspense-thriller tungkol sa isang organismong kahugis ng isang Coca-cola ang katawan. Mukha itong seksing babae. Nang ipakilala siya sa publiko ay pinagkaguluhan siya. Marami ang nagbigay ng kanilang scientific hypotheses dito. Ang ending ay kinain ng organismo ang lahat ng tao sa research facility kung saan siya nakakulong.
Binubuo ng sampung units ng naratibo na may iba’t ibang punto de bista at himig, ang kuwentong ito ni Ronnel Vivo ay mas higit na maituturing na isang komentaryo kaysa sa isang kuwento. Komentaryo ito ng may akda sa kagandahan at obsesyon ng mga tao ngayon sa physical perfection, obsesyon sa ilang icon ng pop culture tulad ng Coke (madalas ay kailangan pang gumawa ng kontrobersiya para lamang makapag-promote ng produkto) at sa papel ng media tulad ng TV commercial at TV show. Lahat ay gagawin ng media para lang makuha ang atensiyon ng manonood.
Dito ay napakadalas gumamit ni Vivo ng itals, bold, at eksaheradong paggamit sa mga titik at bantas. Binabago-bago rin niya ang font para mapag-iba-iba ang punto de bista.
Sa kuwento namang Live Show ay matatagpuan ito:
1. 8++++D,;-,;
Sa mabilis na pagtingin, aakalaing number eight, apat na plus sign, titik na D at ilang kuwit at tutuldok lang ito. Pero wala namang kinalaman ang mga ito sa kuwento. Kailangang pumaloob ang mambabasa sa mundo ng mga tauhan para malaman kung ano ito.
Ang Live Show ay kuwento ni Dante, isang batang basurero na may adik na ina. Isang araw, natiyempuhan niya ang ina kasama si Anton, ang nobyo ng kanyang ina, at si Mang Willy na isa namang pusher ng droga. Pumasok sila sa isang kuwarto sa kalamayan (looban/iskuwater) at nakipagtalik ang nanay ni Dante kay Mang Willy habang nagdo-droga si Anton. Ibig sabihin, ibinugaw ni Anton ang nobya niya para lang makaiskor ng droga. Napanood itong lahat ni Dante sa pagsilip sa butas sa dingding ng kuwarto. Mayamaya lang ay nilabasan si Dante.
Ito:
8++++D,;-,;
ay simbolo ng titi ni Dante nang siya ay labasan pagkatapos manood ng “live show.”
Sa puntong ito ay kinikiliti ng may akdang si Ronaldo Vivo, Jr. ang imahinasyon ng mambabasa. Ipinakita niya, literal, ang pagtagos ng titi at tamod ni Dante sa mga pahinang naglalaman ng world view ni Dante, isang batang basurero at ng mga adik tulad ng kanyang ina.
Mahusay din ang deskripsiyon ni Vivo sa paligid. Cinematic ito at kahit na marami na akong nabasang ganitong uri ng akda, para sa akin ay hindi naging cliché ang deskripsiyon ni Vivo sa pisikal na mundo ni Dante. Narito ang halimbawa:
1. Sabaw ng daanan ang tubig-kanal na kumawala sa kanal nito.
2. Walang pakialam ang dalawang buto’t balat na asong nagkakastahan sa gitna ng daan sa kabila ng pambabato ng mga buto’t balat ring mga batang hamog na sabog sa solbent. Walang mababakas na pagkasorpresa sa mukha ni dante. Dahil kabilang rin s’ya sa mga nakahambalang sa daan. Eskandaloso sa loob ng tahanan. Ma-trip na kabataan. Tae sa daanan.
Sa kuwento namang Pre-frontal Lobotomy, madalas ang gamit ng ellipsis para ihiwalay ang ilang bahagi ng kuwento sa isa’t isa. Gumamit din ang may akda ng mga makabagong anyong pasulat tulad ng itsura ng Facebook like, Facebook friends search at privacy ng isang Facebook account.
Mga Tauhan sa Pak U
Napakaganda naman ng line up ng mga tauhan sa Pak U. Malawak ang spectrum ng mga tauhan. May karaniwang tao (at hayop) tulad nina:
1. Romerson sa kuwentong Hin-dot Com
Si Romerson ay isang elementary student na nag-ipon ng P15 sa loob ng matagal na panahon para lamang makapag-internet.
Pagkagaling sa eskuwela ay diretso siya sa internet shop para mag-Facebook, mag-porn site (sana), mag-Youtube (sana), at para mag-copy paste ng ilalagay sa assignment. Kaya lang ay biglang nag-brownout dahil binabagyo na pala ang kanilang lugar. Pag-uwi, nakalubog na ang bahay nila sa baha. Natuwa ang nanay ni Romerson dahil walang kailangang bigyan ng baon bukas, suspendido siyempre ang klase.
2. Dante at Brawni sa kuwentong Catcher
Si Dante ay isang adik na isnatser sa Guadalupe at aso niya si Brawni. Mahal na mahal nila ang isa’t isa. Ipinakita rito ang dependence ng isang tao sa hayop at ang malahayop na existence ng isang tao tulad ni Dante. Isang araw, nang maabutan niyang patay sa kanilang bahay (na isang tagong bahagi ng bangketa) si Brawni, brutal niyang pinatay ang pinaghinalaan niyang sumalbahe sa alaga. Sa dulo, nasira ang ulo ni Dante dahil siya pala ay may rabies na.
3. Ang personang nagsasalita at si JC sa kuwentong Kalimutan Mo na si JC
Ang personang nagsasalita ay isang taong nagmamahal kay JC, isang karaniwang dalaga. Naging magnobyo sila pero naghiwalay din pagkaraan. Mahal pa rin ng personang nagsasalita itong si JC pero si JC ay nag-asawa na ng Amerikanong Negro para makarating sa ibang bansa.
Mayroon din namang di pangkaraniwang tauhan tulad ng sumusunod:
1. Mga tauhan sa kuwentong Pre-Frontal Lobotomy
Ito ay isang kuwento tungkol sa multiple personality disorder. Si Ricardo Tirona ay isang college student na hindi makaramdam ng “belonging” sa pinasukan niyang kolehiyo. Kaibigan, kaklase at kababata niya si Paula. Si Paula ay may ate, ang ate ay kaklase ni Josielyn Pelayo na may sakit na malala, namatay ito sa kalaunan ng kuwento. Si Josielyn ay may kapatid: si Jeff (na kabatch nina Ricardo at Paula) at si Jessielyn, (na isang magandang bata). Si Ricardo ay may nakitang babae sa pinuntahan niyang high school, nagandahan siya rito. Pagsapit sa dulo ng kuwento, may isa pang lumabas na tauhan, si Kim. Hindi malinaw kung sino ito at kung ano ang relasyon ng mga taong ito sa isa’t isa.
Bagama’t hindi malinaw ang takbo ng kuwento, ipinakita rito kung gaano ka-complex ang magkaroon ng isang maselang operasyon sa utak na nakakapagpabago ng nervous system. Nag-iiba ang personalidad ng isang tao dahil sa operasyon na ito. Naipasok ng awtor na si Ronnel Vivo ang kanyang opinyon tungkol sa mga kolehiyo na mas negosyo ang pagpapatakbo kaysa bilang isang educational institution, sa talino na kailangan para sa kolehiyo, sa ospital at sa opinyon ng mga doktor.
2. Sina Hesus Magno at Dante Montalban sa kuwentong Imbakero
Tungkol ito sa isang di totoong lugar at panahon na napaka-suryal, (Sa Sta. Ana, Patasahay daw pero may allusion ito sa Pasay dahil sa terminong Kubeta Dome, katunog ng Cuneta Astrodome). Lider ng Sta. Ana, Patasahay si Hesus samantalang isa sa mga mamamayan si Dante. Inlab si Dante sa sarili niyang anak na 3 months old na nasa kanyang sinapupunan (oo, lalaki ang nagkakaroon ng sanggol sa sinapupunan sa lugar at panahon ng kuwentong ito), iyon si Evelyn Montalban. Pilit niyang itinatago si Evelyn para hindi makuha ng mga taga-Sta. Ana, Patasahay (sa pangunguna ni Hesus) kasi sa lugar na iyon, ang mga sanggol na babae ay ginagawang pagkain o kaya, ginagawang fuel.
3. Kristal Magdalena sa kuwentong Iglesia ng Red Horse ng mga Disipulo ng Emperador: Ang Gabi ng Pagsamba ni Kristal Magdalena
Si Kristal Magdalena ay isang baso at ang Emperador at Red Horse sa kuwento ay mga alak. Ikinuwento rito kung paanong nabuo ang unang journal. (Hindi sinabi kung anong journal.) Nabuo raw ito sa gitna ng inuman, diskusyones at pagrepaso sa nilalaman ng baybol (ang journal). Nag-umpisa ang kuwento sa pagbubukas ng alak na Emperador. Pinagpasa-pasahan nilang lahat si Kristal habang nag-iinuman ang mga disipulo ng Emperador. Nang maubos ang Emperador ay ang Red Horse naman ang binuksan at ininom. Bago matapos ang inuman at diskusyon, nabasag si Kristal at nagbangayan ang mga nag-iinuman.
4. Organismo sa kuwentong Ilang Eksena sa isang Coca-cola Commercial
Nabanggit na kanina ang detalye ng tauhan sa kuwentong ito.
Ang Paksa ng Pak U
Pagdating naman sa paksa, walang ipinagkaiba ang Pak U Journal sa iba pang koleksiyon na pumapaksa sa realidad ng Pilipinas partikular na ang pamumuhay sa siyudad at urban na lugar.
Pinaksa ang sukdulang kahirapan sa mga kuwentong Catcher, Live Show, at HIN-DOT-COM. Gayundin sa Batang Hamog (kuwento tungkol kay Noel na isang batang kalyeng nagnanakaw), Mga Santo sa Impiyerno (tungkol kay Ambet, isang construction worker na mahilig mag-inom, inis na inis siya sa asawa niyang si Mary Grace at sa nanay nito kasi palasimba sila pero napakapangit naman ng ugali) at A Complex E[soterik]rotik Reality (tungkol sa mag-inang adik, nagtalik sila isang gabing pareho silang may tama ng droga).
Pinaksa rin ng Ungaz Boys ang malalang estado ng edukasyon sa Pilipinas sa kuwentong Room six-o-three kung saan namatay ang isa sa tatlong magkakaibigan dahil sa isang freak accident sa loob mismo ng classroom. May papel na ginampanan ang sira-sirang classroom sa pagkamatay ng estudyante. May ilang komentaryo din ang may akdang si Ronald Vivo, Jr. hinggil sa pagiging komersiyal ng mga kurso at produkto ng unibersidad pati na sa baluktot na proseso ng pagpili ng kurso sa kolehiyo.
Tunghayan ang ilang linya mula sa Room-six-o-three:
1. … dahil mataas daw ang demand sa abroad, malaki raw ang pera sa kursong ‘yon. Pero ‘yon na nga, iniwanan ang ayon sa kanya ay puro kaputanginahan na kursong di naman daw dapat ginagawang kurso.
2. Putangina, nilalangaw madalas ‘yang rotc na ‘yan. Wala halos gustong kumuha. Walang gustong mabilad sa araw, walang gustong magmukhang tanga sa ground habang naka Emilio Aguinaldo hair-cut, sinong may gustong mag-duck walk? S’yempre wala rin namang may gustong gagu-gaguhin ng mga pukinanginang bisakol power tripping officers na ‘yan, na ang bali-balita sa kampus ay mga bobong patapon at hibla na lang ang pag-asang manatili sa loob ng unibersidad dahil mga tirador ng singko. Mga putanginang cocksuckers. Pero ang ending, tinamad akong pumila sa hindot na lts, tangina ang haba e. Sinubukan ko ang cwts pero sarado na raw. Kaya pagtapos ng maghapon, naging ganap na miyembro ako ng minumura kong rotc.
Inilantad din ng may akdang si Christian de Jesus sa Obrang Maestra ang kalagayan ng isang state university at ang kalunos-lunos na karanasan ng mga nag-aaral dito. Love story ito pero nangingibabaw ang daldal at persona ng awtor sa bidang tauhan na si Minyong. Si Minyong, gaya ng napakaraming estudyanteng malikhain at masining ay napupuwersang kumuha ng mga kursong di nila talaga gamay, tulad halimbawa ng accountancy, dahil sa paniniwalang walang pera sa pagpapakadalubhasa sa sining.
Sinuri din ng Pak U Journal ang nananaig na kultura o ang tinatawag nating kulturang popular, sa mga kuwentong HIN-DOT-COM kung saan ipinakita ang pagkaadik ng kabataan (at halos ito na lamang ang laman ng kanilang aspirasyon) sa computer games, Facebook, porn sites at pag-Google para lamang mag-copy-paste ng asignatura, Ilang Eksena sa Isang Coca-Cola Commercial (kung saan may eksena sa isang talk show at iniinterbyu ang organismo, kung ano-ano lang ang itinatanong sa kanya tulad halimbawa ng “What do you prefer? 7 inch? 10 inch or 15 inch?”) at sa Imbakero (paulit-ulit ang eksena ng pakikinig at pagsamba ng mga taga-Patasahay sa kanilang lider na si Hesus Magno). Heto ang deskripsiyon sa isang worship session nila na palagay ko ay alusyon sa mga prayer rally na nagaganap sa malawak na espasyo tulad ng Quirino Grandstand sa Luneta:
1. Awtomatiko ang paghanga ng mga tao, awtomatiko rin nilang pinindot ang sigawan-machine. Hindi kasama ang mga babae sa mga pumindot. Matapos ang tatlong araw, itinuloy ng zone leader ang kanyang talumpati, ang huling bahagi. Sinimulan ng mga tao ang pagkakarga ng baterya sa kanilang mga sigawan-machine.
Sa kuwentong Buhay-Artista, Taping, at mga Gawaing di alam ng Audience, sentro ng kuwento ang showbiz. Ito ay tungkol kina Higor at Kephiyas, mga artistang papalaos na at nang fans day nila, hindi sila pinagkaguluhan. Pagkatapos ng isang taping na binubuo lang naman ng isang napakaikling dialogue ay naglaro ng computer game sina Higor at Kephiyas. Parang isang mahabang joke ang kuwento at patama ito sa absurdity ng showbiz at ng mga taong involved dito.
Iba pang elemento
Ang mga setting ay karaniwan, tulad ng isang internet shop sa binabahang lugar at isang state university, at di pangkaraniwan, tulad ng lugar na Sta. Ana, Patasahay at panahong tinukoy sa kuwentong Ilang Eksena sa Coca-Cola Commercial.
Ang estruktura ng mga kuwento ay may linear at di-linear, may eksperimental at may tradisyonal ngunit sa pangkalahatan ay may pagkatradisyonal pa rin ang Pak U. Kahit ang estruktura ng mismong journal ay tradisyonal.
Makikita sa unang bahagi o beginning ang mga blurb, introduksiyon/babala, Shitlist o talaan ng nilalaman, at pasasalamat. Sa gitna naman o middle ay ang mga akda at sa huling bahagi o end ay ang pagma-market ng ikalawang putok o ang kasunod na issue ng Pak U Journal.
Pagdating naman sa himig: ito ang maririnig sa Journal: himig na nang-uuyam, sentimental o emo sa mas popular na katawagan, kritikal/tumutuligsa sa nananaig na sistema, playful, seryoso, nangangaral/didaktiko at entertaining na bumagay naman sa mga tinalakay na paksa at nakadagdag sa pagiging literary ng buong koleksiyon.
Lahat ng elementong ito ay nakatulong upang makabuo ng collage ng isang third world ang Pak U Journal. At litaw na litaw ang authenticity ng collage na ito. Tatalakayin pa sa ibaba ang ugnayan ng nabuong collage sa produksiyon ng aklat.
Ang Pak U bilang Transgressive fiction
Bagong genre ang transgressive fiction. At ang teorya ko ay kabilang ang Pak U Journal sa genre na ito.
Ayon sa online Oxford Dictionary, ang kahulugan ng transgressive kung iuugnay sa maikling kuwento ay: mga maikling kuwento kung saan ang “orthodox cultural, moral, and artistic boundaries are challenged by the representation of unconventional behavior and the use of experimental forms.” Dito pa lang ay pasado na ang Pak U Journal bilang transgressive fiction.
Idagdag pa ang depinisyon ng Goodreads, ang pinakamalaking site para sa mga mambabasa (16 milyon ang miyembro mula sa iba’t ibang bahagi ng mundo) at sa mga librong inirerekomenda nila.
Transgressive fiction is a genre of literature that focuses on characters who feel confined by the norms and expectations of society and who use unusual and/or illicit ways to break free of those confines. Because they are rebelling against the basic norms of society, protagonists of transgressional fiction may seem mentally ill, anti-social and/or nihilistic.
The genre deals extensively with taboo subject matters such as drugs, sex, violence, incest, pedophilia, and crime…
Unbound by usual restrictions of taste and literary convention, its proponents claim that transgressional fiction is capable of pungent social commentary …(Akin ang pagsasalungguhit.)
Ang depinisyong ito ay parang check list ng mga may akda ng Pak U!
Namumutiktik sa mga sitwasyong may kinalaman sa droga, sex, karahasan, incest at krimen ang Journal. Kadalasan ding hindi nare-realize ng mga tauhan ng kuwento ang kasamaang hatid ng mga nabanggit sa ginagalawan nilang mundo. Basta’t umiiral lang ang mga ito sa mga kuwento, hindi nag-aadvocate ng pagbabago, hindi humihingi ng pagbabago, minsan nga ay sanhi pa ng pagkakagulo tulad sa kaso ng mga Dante sa kuwentong Live Show, Catcher, Imbakero at A Complex E[soterik]rotik Reality. Si Noel ng kuwentong Batang Hamog ay nagnanakaw ng mamahaling gamit sa kotse sa Cubao. Nang mahuli ng mga pulis at dalhin sa presinto, doo’y tinakot-takot naman ito ng isang social worker. Sa dulo, binaril ng isang pulis ang batang si Noel. Tanging ang mambabasa lang ang nakakaalam na ama ni Noel ang pulis na iyon. Sa kuwentong Ilang Eksena sa Isang Coca-cola Commercial, walang awang kinain ng organismo ang lahat ng nasa research facility kung saan siya nakakulong.
Sinasagad din ng Pak U Journal ang cultural at moral boundaries ng mambabasa. Halimbawa na lang ay sa pagbanggit sa mga may kinalaman sa relihiyon. Sa ikalawang pahina pa lang ng aklat, kasunod ng title page, makikita ang pamagat ng blurb ni Mark Angeles: Sabi ni Jeezas, Pak U. Kung hindi matibay ang sikmura ng mambabasa, ay, talaga namang ibababa na nito ang Journal. Ang unang kuwento naman ay may paghahambing sa isang pagpupulong ng mga apostoles ni Hesus. Nabanggit ang mga salitang iglesia, disipulo, baybol, samantala ay Kristal Magdalena naman ang pangalan ng isa sa pangunahing tauhan, isang alusyon kay Mariang Magdalena ng Bibliya. Sa kuwentong Ilang Eksena sa Isang Coca-cola Commercial, mababasa ito:
Hindi malaman kung saan nagmula ang nilalang na ito.
Maraming nagsisulputang ispekulasyon at haka-haka.
Mayroong nagsasabing lumilitaw daw ito sa dulo ng ulo ng tumitigas na tanod ng Panginoon.
Sa kuwentong ito ay walang ibang nabanggit na Panginoon kaya ipinagpapalagay ko na ito ay tumutukoy sa Diyos, sa Diyos ng mga Kristiyano. Hinding-hindi ito isusulat ng bagitong manunulat na takot sa reaksiyon ng mambabasa, lalo’t Kristiyanong mambabasa, hindi ba?
Bagama’t nakakagulat talaga ang ilan sa mga nasa loob ng Journal, makikita naman na may gamit ang lahat ng nakakadiri at pangit na katangian ng mga tauhan at bagay na binanggit. Hindi ito basta pang-gulat factor lamang, lahat ay maingat na nakahabi sa bawat kuwento. Kumbaga sa baraha, walang pantapon.
Astig Freshness
Kung batayang elemento ang pag-uusapan, mukhang babagsak bilang isang eksperimental na akda ang Pak U Journal. Bagama’t may mga di linear na akda ay nangingibabaw pa rin sa kabuuan ang tradisyonal na linear na paraan ng pagkukuwento ng mga piyesa. Bagama’t may mga science fiction na akda, mas marami pa rin ang nakaugat sa realismo at, actually, parang mga apo ng Sa Mga Kuko ng Liwanag ni Edgardo M. Reyes ang ilang mga eksena. Ang mga diyalogo ay puno ng mga pagmumura, anong bago doon? Pakinggan ang mga obrero sa nabanggit na akda ni EMReyes, ganon din silang magsalita. Conversational ang wika, wikang kanto, anong bago doon? Hindi ba’t nagawa na ito noon pa ni Jun Cruz Reyes?
Ang anyo at ilang paglalaro sa literal na anyo ng mga kuwento ang medyo bago-bago. Nariyan ang pagpapasok ng Facebook features sa prosa, ang paglalagay ng multiple choice na bigla ay pasasagutan sa mambabasa, ang mala-script na itsura ng sagutan ng ilang tauhan at ang palasak na paggamit at paglalaro sa mga bantas, font, size ng font, pag-all caps at pag-small caps, na mas madalas kong nakakaengkuwentro sa tula, partikular na sa concrete poetry, hindi sa prosa. At marami pang iba.
Palagay ko, ang unique selling point pa naman ng Journal ay ang pagiging astig, eksperimental, fresh at bago. So, pasang-awa nga lang ba ito? As in 50-50?
Hindi.
Dahil kung susuriing maigi ang mga akda, ang paraan ng pagkakabuo ng Journal at ang ginagawang pag-market sa Journal, makokompirma ang tagumpay ng Pak U.
Ang Proseso at Produksiyon
Ayon sa Ungaz Press na nakapanayam ko noong Pebrero 2013 sa pamamagitan ng kanilang Facebook account, graduating sila sa Pateros National High School nang maisip nilang maglabas ng journal. Kaya lamang, hindi ito nag-materialize dahil sa problema sa pera. “Hindi kakulangan sa badyet kundi ‘kawalan’ - wala kami ni pambili ng gulaman at Pillows sa Koop,” ani Ungaz Press.
Ilang ulit pa nilang tinangka na magsama-sama para bumuo ng journal kaya lang ay nahahatak sila ng iba’t ibang problema sa paaralan, sa trabaho, sa kawalan ng trabaho at iba pa. Noong Setyembre 2012, sa wakas ay natuloy ang laging nauudlot na pag-upo ng lahat para sa journal.
Heto ang kuwento ng Ungaz Press:
“Kinausap ni Ronaldo si Danell na gumuhit ng visuals para sa dyornal. Nag-set ng meeting ang grupo sa bahay ni Xtian. Syempre, di p'wedeng walang alak. Dumating lahat. Naro'n din si Erwin na no'ng gabi ring iyon nagpasyang magsusulat ng kuwento. Iyon na nga, habang inuman. Ang dami naming sinasariwang mga gunita, ‘yong mga katarantaduhan namin. ‘Yong mga naisulat namin noon na ngayon ay lubha naming pinandidirihan. Naglabas ng reading materials si Xtian. Nagkaroon ng mga diskusyon na nauwi sa gaguhan, asaran, debate, at pagpapabugso ng dibdib ng bawat isa. Naamoy namin no’ng gabi ring iyon na wala nang makakapigil sa amin.
Nasundan nang nasundan ang mga pulong/inuman/usukan. Nagset kami ng deadline. Kailangan, Nobyembre, mailabas na ang dyornal. Kaya buong Setyembre't Oktubre'y wala kaming ginawa kundi sumulat at magkonsultahan. Una'y 12 na kuwento lang dapat ang ilalabas. Pero dahil nga gutom ang mga Ungaz, umabot ng 17 na kuwento ang laman ng unang issue. Lumapit naman si Ronaldo kina Mark Angeles at Jack Alvarez para magpabasa at manghingi ng kaunting puna/blurb/rebyu. Nagpaunlak naman ang dalawa, salamat sa kanila. At iyon, inedit ni Ronaldo ang mga kuwento; mga typo at pagpili ng mga salita - hanggang sa kabuuang magiging hitsura ng dyornal - simula spacing, insertion, indention, etc.”
Sila ang nag-print, nagtabas ng papel, nagsalansan, nag-assemble at nag-stapler ng bawat kopya. 100% Do-it-yourself ang moda.
Pagsapit ng Nobyembre 2012, ipinost ng Ungaz Boys ang retrato ng Pak U Journal sa Ungaz Facebook page. Nagpa-pre-order sila at nagulat nang sa unang araw, higit sa 20 ang umorder. Pagka may umorder daw ay sinusubukan nilang makipagkita rito para lang maiabot ang kopya.
Sa madaling salita, sila-sila workshop, sila-sila writing/editing/layout/design/art/proofreading at maging sa publishing/marketing/distribution, sila-sila rin.
Third world na third world ang proseso at produksiyong pinagdaanan ng Pak U. Sa proseso at produksiyong ito, damang dama ko ang pinagmumulan ng lahat ng tauhan ng kanilang mga akda. Isa lang ang nag-edit at nag-proofread sa Journal, hindi pa propesyonal, kaya tadtad ng mga typo error at mali-maling grammar at pagbabaybay ang Journal. Halatang hindi dumaan sa standard process at “standards” ng kasalukuyang publishing industry na maaaring ituring na simbolo ng kaalwanan.
Itong pag-Do It Yourself ng mga Ungaz Boys sa kanilang journal ay maaari ding tingnan bilang pag-reject ng mga may akda sa konsepto ng publishing house kung saan kapitalista, therefore may hawak ng kapital, ang publisher, at manggagawa o intellectual worker ang manunulat. Sa ganitong set up, isa lamang instrumento ang manunulat at ang kanyang akda para kumita ang may hawak ng kapital.
Third world na third world din ang itsura ng Journal, ampangit ng printing ng cover, manipis ang papel at may lukot-lukot pa ang ilan, ini-stapler lang ang mga papel na tinupi sa gitna, ang nipis-nipis ng buong journal, ang liliit ng font, halatang siniksik, nagtipid sa space at sa papel. Kaya hindi kagulat-gulat kung ang laman nito ay tungkol sa kahirapan, panggigipit, basura, buhay-kalsada, buhay-looban at iba pa.
Na-incorporate at tumatagos ang mga paksa sa mismong anyo ng Journal!
Hindi ko ito naranasan kailanman sa mga babasahing tumatalakay sa kahirapan, halimbawa nito ay ang Responde ni Norman Wilwayco mula sa Black Pen Publishing na may mga kuwento rin sa kahirapan sa urban setting. Gayundin ang koleksiyon ng mga sanaysay ni Rene Villanueva na Personal na tungkol sa kahirapang pinagdaanan ng may akda at ng kanyang pamilya. Dahil lagi’t lagi, ang mga akdang ganito ay dumadaan sa publisher, kaya maayos na nae-edit at napo-proofread, may binabayarang artist para sa paggawa ng cover, pinapa-imprenta sa malalaking makina at pinupuhunanan talaga para maging ganap na libro. Kaya pagdating sa mambabasa, ayos na ayos ang itsura, at pag binuklat mo ay kakaunti ang duming makikita. Nababasa lamang sa pahina ang pagka-Third World. Hindi nae-experience gaya ng sa Pak U Journal.
Dagdag pa hinggil sa reading experience sa Journal, sa kaso ko, naantala ang pagbasa ko rito dahil nainis ako sa wika, sa liit ng font at pati na sa sandamakmak na typo error at mali-maling grammar at spelling.
Hindi ba’t ito ay isang uri din ng karahasan? Na siyang tampok sa Journal?
Pamagat pa lang, Pak U, nakakadama na ng karahasan ang mambabasa. Parang vine-verbal abuse na siya ng Journal. Sa dami ng typo error at maling grammar at spelling, dagdag pa ang drawing sa front cover (isang fetus na ang daliri ay nakapormang “fuck you”) at sa back cover (halos close up shot ng asong nagtatalik), di maipagkakailang may idinudulot na visual at emotional assault ang Journal sa sensibilidad ng mambabasa.
Ang front cover
Ang back cover
Pati ang tawag ng Ungaz Boys sa mga reader nila, ungas din! Na ayon sa UP Diksiyonaryong Filipino ay nangangahulugang tunggak. Ang tunggak naman ay (ayon sa nasabing diksiyonaryo) mahina ang ulo o taong nahihirapan umunawa o matagal umunawa. Narito ang baryasyon ng salita: mangmang, tanga, bobo, at iba pa. Mula sa Facebook wall ng Ungaz Press, narito ang caption ng mga retratong nagtatampok sa mga mambabasa ng Pak U:
Ang mga naunang UNGAZ [Guada Groove]
Ang mga humabol na UNGAZ
Ang mga pinagpalang UNGAZ
Kung ang mambabasa ay sinusuyo nang husto ng karaniwang manunulat, iba ang ginagawa ng Ungaz Boys. Ipinapakita ng kanilang Journal na kahit sino ka pa, kahit sino ang mambabasa ay hindi makakatikim ng respeto mula sa kanila, sa tulad nilang mga ungas. At iyon ang ugat ng lahat ng uri ng violence, ang kawalan ng respeto sa kapwa. Ito rin ang dahilan ng lahat ng karahasan na naganap sa kanilang mga kuwento.
Ano ang nagawa ng Journal na hindi nagawa ng iba pang babasahin na tumalakay sa karahasan? Na-incorporate nito ang karahasang nagaganap lamang sa mga kuwento sa mga pahina at literal na itinatawid para makarating at maranasan mismo ng mambabasa.
Para ding nagbebenta ng ilegal na droga ang mga Ungaz Boys kapag ibinebenta nila ang Pak U.
Unang-una, mahirap itong hanapin, na maaaring ituring na isa na namang uri ng violence, mental violence to be exact, dahil sa Facebook account nila, ipino-post nila ang mga larawan ng mga taong nakakabili ng kopya. Ang maiisip tuloy ng tutunghay doon, napakadaling makahanap ng Journal.
Pero hindi pala.
Noon, walang makikitang Pak U sa kahit na anong bookstore. Para magkakopya, kailangan talagang makipag-ugnayan sa mismong mga supplier ng Pak U na walang iba kundi ang Ungaz Boys.
Ito ay isang indikasyon ng pagiging non-mainstream ng Journal. Ano pa nga ba ang aasahan sa ganitong uri ng publikasyon na walang masyadong resources para sa distribusyon? Mahahanap lang siya ng mga taong gustong magkakopya. Titiyagain siya ng mga taong gustong magkakopya.
Ibinahagi ng kaklase kong si Ellen Macaranas (na isa ring guro ng Filipino sa Batangas State University) kung paano siyang nakabili ng kopya mula sa Ungaz. Nag-message daw siya sa FB ng Ungaz Press, sumagot naman ito agad at pagkatapos ay nag-text na sila. Consistent na iskor daw ang terminong ginagamit ng kausap niya para tukuyin ang akto ng pagkakaroon/pagbili niya ng Journal.
Sa FB account pa rin, tinatawag na hide out ang lugar kung saan naka-base ang Ungaz Press. At nang matutuhang mag-consign sa mga bookshop, ginamit ng Ungaz Press ang salitang spot para tukuyin ang tindahan ng aklat kung saan makakabili ng Pak U. (Sa kasalukuyan ay ibinebenta ang Journal sa indie booksellers’ shops: Bookay-Ukay sa Maginhawa St., UP Village at Chapter IX Books and More sa Circle C Mall, 2nd Floor, Congressional Ave., Q.C. Makakabili rin kung kokontak sa FB account ng Ungaz Press.)
Ang mga terminong ito (iskor, hide out, spot) ay kabilang sa slang speak at kadalasang ginagamit sa kalye, at, unfortunately, sa lugar na maraming illegal na droga (na siya ring tampok sa mga kuwento ng Pak U Journal.) Para sa akin, muli, ay tagumpay na napadama ng Pak U ang mga pinapaksa at itinatampok nito sa Journal sa pamamagitan ng proseso ng pag-a-avail ng publiko sa kopya ng kanilang Journal.
Ang ikatlong ruta
So, eksperimental nga ba ang Pak U Journal?
Oo at hindi. Hindi dahil wala naman talagang bago sa mga nais nilang iparating at kung paano ito iparating. Pero oo rin dahil bagong-bago ang pormulang inihain nila: Book production + Treatment sa reader/market + Mga paksa ng sulatin = Bagong karanasan para sa mambabasa.
Dahil dito, napakahalaga ng Pak U at ng mga manunulat nito. Ipinakita nito sa malikhaing paraan ang isang mukha ng literary production sa ating bansa. Maaari pa ngang ituring na kinatawan ang Pak U Journal ng mga aklat na gawang Filipino sa harap ng mga aklat mula sa mas maaalwang bansa: oo, mukhang marungis, pipitsugin, iilang piraso at mahirap mahanap, ngunit hinding-hindi humihingi ng paumanhin sa lantad at napakarami nitong kapintasan. Kapag sinilip ang nilalaman, matutuklasang ito ay lubhang makabuluhan, walang takot at palaban, tapat sa sariling kultura at realidad, may magaslaw na haraya at higit sa lahat, sumasambulat sa katotohanan.
Hindi ba’t ito ay isang matapang na paghawan sa ikatlong ruta tungo sa kasaganaan?
Pagkat isinisiwalat ng Pak U Journal at ng Ungaz Boys sa pamamagitan ng libro, sa bago at malikhaing paraan, ang naratibo ng karaniwang Filipino at ang kalagayan ng bayang Pilipinas.
SANGGUNIAN
A. Mga Aklat/Artikulo
Appel, William and Sterrs, Denise, The Truth About Fiction Writing. (CT, USA: Hastings House, 1997).
Legasto, Priscelina Patajo, Literatures from the Margins: Reterritorializing Philippine Literary Studies in Philippine Postcolonial Studies Second Edition, ed. Legasto, Priscelina Patajo and Hidalgo, Cristina Pantoja. (Quezon City: UP Press, 2004).
Mabilangan, Anne Marie L., Approaches to Criticism of Emergent Literature in Philippine Postcolonial Studies Second Edition, ed. Legasto, Priscelina Patajo and Hidalgo, Cristina Pantoja. (Quezon City: UP Press, 2004).
Sargent, Lyman Tower, Contemporary Political Ideologies Fourth Edition. (Illinois, USA: The Dorsey Press, 1978).
B. Panayam
Online na panayam sa Ungaz Press, Pebrero at Abril 2013.
C. Website/internet links
www.facebook.com/ungazpress?fref=ts
www.goodreads.com/genres/transgressiv...
www.oxforddictionaries.com
Ang Pak U at Ako
Una kong nakita ang Pak U Journal sa Facebook. May nag-tag nito sa akin kaya napunta ito sa aking Facebook wall. Mga kabataang lalaki ang nasa retrato. Wala akong kilala ni isa kaya di ko masyadong pinansin, pero gayumpaman, hindi ko malimutan ang pamagat ng kanilang hawak na journal: Pak U.
Sabi ko, naku, ano ba ‘to? Walang ka-subtlety-subtlety. Tiyak akong angas ng kabataan na naman ang laman ng ganitong babasahin. Pero masaya pa rin ako kahit medyo naiilang ako sa pamagat, at least, walang kupas ang alindog ng musa ng pagsusulat. Nakakahalina pa rin siya at, this time, sariwang laman ang kanyang mga biktima.
Muli kong nakita ang Pak U Journal sa Better Living Through Xeroxography (BLTX) noong 7 Disyembre 2012 na ginanap sa Ilyong’s Restaurant, Kalantiaw St., Cubao, Quezon City. Ang BLTX ay taunang event na inoorganisa ni Adam David, isang manunulat at indie publisher. Ang BLTX ay kinatatampukan ng mga babasahin mula sa independent publishers mula sa iba’t ibang lugar sa Pilipinas. Karamihan sa indie publishers na ito ay mga estudyante sa kolehiyo. Sumali roon ang Ungaz Press, ang publisher ng Pak U Journal. Doon din ako bumili ng sarili kong kopya (sa halagang P85.00) pero hindi ko naman ito agad na binasa.
Muli kong nakaengkuwentro ang Pak U Journal sa Pinoy Reads Pinoy Books (PRPB) Book Club. Isa ako sa mga moderator ng PRPB, isang online community ng mga mambabasa na ang pokus ay ang pagbabasa ng mga aklat na gawa sa Pilipinas. Natuklasan kong isa sa mga kasapi namin ay kasapi rin ng Ungaz Press/Ungaz Boys. Ito ay si Ronaldo Vivo, Jr., ang tumatayong lider ng Ungaz Press/Ungaz Boys. Inimbitahan niya ang PRPB sa paglulunsad ng Pak U Journal bago mag-Pasko ng Disyembre 2013. Dahil dito, nagpasya ang mga moderator ng PRPB na bigyang-puwang ang mga babasahin mula sa indie publishers para sa periodical na sabayang pagbabasa ng buong grupo. Itong Pak U Journal ang napagkasunduang itampok sa sabayang pagbabasa. Pagkatapos ay napagkasunduan din ng mga taga-PRPB na dumalo sa paglulunsad ng Pak U Journal na ginanap noong 22 Disyembre 2013 sa The Hydra Bar, Timog Avenue., Quezon City.
Sa kasamaang-palad ay hindi ko tinapos ang pagbabasa dito. Sa introduksiyon at unang ilang mga kuwento, hindi ko na nagustuhan ang kanilang wika, extreme ang pagka-kanto. Hindi ko gusto ang kanilang paksa, naglulunoy na naman sa pagka-third world. Ayon kay Lyman Tower Sargent sa aklat niyang Contemporary Political Ideologies, ang third world ay iyong bansang naghahanap ng ikatlong ruta tungo sa kasaganaan dahil iniisnab ang landas na inaalay ng kapitalismo at komunismo. Tinitingnan daw ng isang third world na bansa ang sarili bilang mga exploited producers ng hilaw na materyales na siyang ginagamit ng ibang bansa para linangin ang kanilang industriya at yaman. Kadalasan din daw, ang mga third world na bansa ay ex-colonies, at dahil dito ay medyo nagsususpetsa pa sa lahat ng ikinikilos ng mga naging mananakop nito. Sa maikling salita, third world meaning developing country kung ikukumpara sa mga developed country. Third world, as in mahirap tulad ng ating bayan. Diyan nagsu-swimming ang Pak U Journal, sa mga imahen at usapin ng kadahupan, karahasan at iba pang kaugnay ng Third World. Kaya naman, sa isip-isip ko, hay, isa na naman sa napakarami! Palasak! Gasgas!
Higit nga pala sa lahat, hindi ko gusto ang anyo ng Pak U Journal, manipis, andaming typo error ng bawat akda at ang liit-liit ng font na ginamit. Literal na mahirap basahin.
Nagbago ang lahat ng aking pananaw sa Pak U nang muli ko itong basahin noong unang semestre, AY 2012-2013. Isa ito sa mga pinabasa ng propesor naming si Vladimeir Gonzales para sa kursong Malikhaing Pagsulat (MP) 215. Pinili ko ito bilang babasahin ng aming grupo dahil nga kakilala ko na ang mga may akda. Naisip ko, sakaling nais magkakopya ng mga kagrupo ko, madali na lang ang bumili mula sa Ungaz Press, na napaka-active sa Facebook. (Ang dalawa pang pinapabasa sa amin ay: Supot, isang koleksiyon ng maiikling katha mula sa dati at kasalukuyang estudyante ng Polytechnic University of the Philippines (PUP) at Circuit: The Blurb Project, isang antolohiya na pakana ng batang makata at critic na si Angelo Suarez.)
Sa pagbabasa, isa lang ang pinapabantayan sa amin ng guro: ang pagka-eksperimental ng bawat babasahin. At ang batayan ng pagiging eksperimental ay iyong mga natalakay sa klase: bago o di kaya ay hindi pa nagagawa sa komunidad na kinabibilangan, pagsasama-sama o paghahalo ng isa o higit pang bilang ng anyo ng panitikan sa iisang akda, manipulasyon ng umiiral na teksto, may paglalaro sa linearity ng naratibo at iba pa. Ito ang ilan sa mga minanmanan ko habang binabasang muli ang Pak U. Sa kadulu-duluhan, muntik na akong mapa-Pak U dahil hindi lang pala ang pagiging eksperimental nito ang aking matutuklasan.
Ang Pak U
Ang Pak U Journal ay inilimbag ng Ungaz Press noong 2012. Ito ay binubuo ng 17 kuwento, ilang guhit/illustrations, isang introduksiyon, isang table of contents na tinatawag na Shitlist ng mga may akda, pasasalamat at dalawang blurb mula kina Jack Alvarez at Mark Angeles, mga kabataang manunulat. Ang buong journal ay nahahati sa apat na bahagi: Pseudo, Absurdo, Kapritso, at Ulo.
Ang awtor ng mga kuwento ay sina:
Ronaldo Vivo, Jr.
Siya ang tumatayong lider ng grupo. Sa kanya nagmula ang ideyang maglabas ng Pak U Journal. Siya rin ang tumatayong editor ng Journal at tagadisenyo ng front at back cover ng journal. Aktibo siya sa Manila Metal Scene bilang isang musikero.
Danell Arquero
Siya rin ang nag-provide ng mga artwork/illustration sa journal.
Erwin Dayrit
Ronnel Vivo
Kapatid ni Ronald Vivo, Jr. at isa ring musikero sa Manila Metal Scene.
at Christian de Jesus.
Aktibista siya at kasapi ng isang unyon. Siya rin ang sumulat ng Babala na nagsilbing introduksiyon ng journal.
Ungaz Boys ang tawag nila sa kanilang mga sarili. Sila ay kabataang lumaki sa Pateros. Magkakabarangay sila at naging magkakaklase sa elementarya at/o high school. Nagkolehiyo sila sa PUP at Unibersidad ng Makati (UMak). (Pansinin na hindi sila produkto ng mga paaralang may matatag at tanyag na programa sa malikhaing pagsulat.)
Wika ng Pak U
Pangkalye ang wikang ginamit ng mga awtor sa lahat ng kanilang akda. Pasok na pasok bilang deskripsiyon sa kanilang wika ang mga salitang garapal, brutal at pang-tabloid. Bagama’t conversational ang wika ay tadtad naman ito ng mura. Tadtad din ito ng typographical errors at labis-labis na paggamit sa mga bantas. Parang walang nangyaring editing o proofreading man lang.
(Nakakapagtaka nga lang na lahat ng pangalan ng awtor ay walang typo error at maayos lahat ng pag-all caps at pag-small caps sa mga titik. Ano kaya ang kahulugan nito? Ang pangalan nila ay pulido, ngunit kapag para sa mambabasa, bara-bara?) Para ding walang nangyaring censorship. Buyangyang ang mga pagtatalik, buyangyang din ang pangalan ng mga bahagi ng katawan. Isinusulat din nila ang mga nakakadiri. Walang preno. Maging ang relihiyon ay nababanggit ngunit hindi naman binibigyang-respeto sa mga kuwento.
Sa kuwentong Molotov na isang dark comedy tungkol sa lupa ng mga elite na kinukuha ng gobyerno para gawing squatter’s complex, narito ang tatlong halimbawa:
1. Tang-ina mo talaga!- Sabay ang pagdura ng malagkit at hinug na hinog na plema sa pagmumukha ng nagmamarunong na tauhan.
2. (*)Putang-ina! Hindi tayo napaghandaan ng mga elitistang ‘to! –sabi ng napakamot sa ulo na sheriff.
3. Puki-ng-ina-mo! Bumaba ka dyan kung ayaw mong maputukan sa mukha! BABA!!!
Bagay na bagay ang mga diyalogo ng mga tauhan sa sitwasyon sa kuwentong ito. Ipinakita sa nang-uuyam na himig at absurdong sitwasyon ang nangyayaring negosasyon ng pulis/demolition team sa elitista na sa totoong buhay ay ang mga iskuwater. Nailabas ng may akdang si Ronnel Vivo ang opinyon niya tungkol sa usapin ng lupa sa urban area, paano ito nireresolba at anong nangyayari kapag idinadaan sa karahasan ang pagkuha sa lupang pinanirahan na ng ilang pamilya. Makikita kung gaano kalalim ang pag-unawa ni Vivo sa usapin ng iskuwater, lupa at ang stand ng gobyerno at elite dito.
Napakahusay din ng paglalarawan sa mga nangyayari sa isang demolisyon gamit ang hindi melodramatikong paraan.
Mula naman sa Ilang Eksena sa Isang Coca-cola Commercial ang halimbawang ito:
1. “Sorry, the ja-caller answered it correctly. You have to rip off your remaining skin.”
Waaaaaaaaaaaaaaah! Argggghhhhh. GGggGgGgGgRrrR! Huuhuugjashjahsausaushalkfdgsadsadas!
Ang akdang ito ay science fiction na suspense-thriller tungkol sa isang organismong kahugis ng isang Coca-cola ang katawan. Mukha itong seksing babae. Nang ipakilala siya sa publiko ay pinagkaguluhan siya. Marami ang nagbigay ng kanilang scientific hypotheses dito. Ang ending ay kinain ng organismo ang lahat ng tao sa research facility kung saan siya nakakulong.
Binubuo ng sampung units ng naratibo na may iba’t ibang punto de bista at himig, ang kuwentong ito ni Ronnel Vivo ay mas higit na maituturing na isang komentaryo kaysa sa isang kuwento. Komentaryo ito ng may akda sa kagandahan at obsesyon ng mga tao ngayon sa physical perfection, obsesyon sa ilang icon ng pop culture tulad ng Coke (madalas ay kailangan pang gumawa ng kontrobersiya para lamang makapag-promote ng produkto) at sa papel ng media tulad ng TV commercial at TV show. Lahat ay gagawin ng media para lang makuha ang atensiyon ng manonood.
Dito ay napakadalas gumamit ni Vivo ng itals, bold, at eksaheradong paggamit sa mga titik at bantas. Binabago-bago rin niya ang font para mapag-iba-iba ang punto de bista.
Sa kuwento namang Live Show ay matatagpuan ito:
1. 8++++D,;-,;
Sa mabilis na pagtingin, aakalaing number eight, apat na plus sign, titik na D at ilang kuwit at tutuldok lang ito. Pero wala namang kinalaman ang mga ito sa kuwento. Kailangang pumaloob ang mambabasa sa mundo ng mga tauhan para malaman kung ano ito.
Ang Live Show ay kuwento ni Dante, isang batang basurero na may adik na ina. Isang araw, natiyempuhan niya ang ina kasama si Anton, ang nobyo ng kanyang ina, at si Mang Willy na isa namang pusher ng droga. Pumasok sila sa isang kuwarto sa kalamayan (looban/iskuwater) at nakipagtalik ang nanay ni Dante kay Mang Willy habang nagdo-droga si Anton. Ibig sabihin, ibinugaw ni Anton ang nobya niya para lang makaiskor ng droga. Napanood itong lahat ni Dante sa pagsilip sa butas sa dingding ng kuwarto. Mayamaya lang ay nilabasan si Dante.
Ito:
8++++D,;-,;
ay simbolo ng titi ni Dante nang siya ay labasan pagkatapos manood ng “live show.”
Sa puntong ito ay kinikiliti ng may akdang si Ronaldo Vivo, Jr. ang imahinasyon ng mambabasa. Ipinakita niya, literal, ang pagtagos ng titi at tamod ni Dante sa mga pahinang naglalaman ng world view ni Dante, isang batang basurero at ng mga adik tulad ng kanyang ina.
Mahusay din ang deskripsiyon ni Vivo sa paligid. Cinematic ito at kahit na marami na akong nabasang ganitong uri ng akda, para sa akin ay hindi naging cliché ang deskripsiyon ni Vivo sa pisikal na mundo ni Dante. Narito ang halimbawa:
1. Sabaw ng daanan ang tubig-kanal na kumawala sa kanal nito.
2. Walang pakialam ang dalawang buto’t balat na asong nagkakastahan sa gitna ng daan sa kabila ng pambabato ng mga buto’t balat ring mga batang hamog na sabog sa solbent. Walang mababakas na pagkasorpresa sa mukha ni dante. Dahil kabilang rin s’ya sa mga nakahambalang sa daan. Eskandaloso sa loob ng tahanan. Ma-trip na kabataan. Tae sa daanan.
Sa kuwento namang Pre-frontal Lobotomy, madalas ang gamit ng ellipsis para ihiwalay ang ilang bahagi ng kuwento sa isa’t isa. Gumamit din ang may akda ng mga makabagong anyong pasulat tulad ng itsura ng Facebook like, Facebook friends search at privacy ng isang Facebook account.
Mga Tauhan sa Pak U
Napakaganda naman ng line up ng mga tauhan sa Pak U. Malawak ang spectrum ng mga tauhan. May karaniwang tao (at hayop) tulad nina:
1. Romerson sa kuwentong Hin-dot Com
Si Romerson ay isang elementary student na nag-ipon ng P15 sa loob ng matagal na panahon para lamang makapag-internet.
Pagkagaling sa eskuwela ay diretso siya sa internet shop para mag-Facebook, mag-porn site (sana), mag-Youtube (sana), at para mag-copy paste ng ilalagay sa assignment. Kaya lang ay biglang nag-brownout dahil binabagyo na pala ang kanilang lugar. Pag-uwi, nakalubog na ang bahay nila sa baha. Natuwa ang nanay ni Romerson dahil walang kailangang bigyan ng baon bukas, suspendido siyempre ang klase.
2. Dante at Brawni sa kuwentong Catcher
Si Dante ay isang adik na isnatser sa Guadalupe at aso niya si Brawni. Mahal na mahal nila ang isa’t isa. Ipinakita rito ang dependence ng isang tao sa hayop at ang malahayop na existence ng isang tao tulad ni Dante. Isang araw, nang maabutan niyang patay sa kanilang bahay (na isang tagong bahagi ng bangketa) si Brawni, brutal niyang pinatay ang pinaghinalaan niyang sumalbahe sa alaga. Sa dulo, nasira ang ulo ni Dante dahil siya pala ay may rabies na.
3. Ang personang nagsasalita at si JC sa kuwentong Kalimutan Mo na si JC
Ang personang nagsasalita ay isang taong nagmamahal kay JC, isang karaniwang dalaga. Naging magnobyo sila pero naghiwalay din pagkaraan. Mahal pa rin ng personang nagsasalita itong si JC pero si JC ay nag-asawa na ng Amerikanong Negro para makarating sa ibang bansa.
Mayroon din namang di pangkaraniwang tauhan tulad ng sumusunod:
1. Mga tauhan sa kuwentong Pre-Frontal Lobotomy
Ito ay isang kuwento tungkol sa multiple personality disorder. Si Ricardo Tirona ay isang college student na hindi makaramdam ng “belonging” sa pinasukan niyang kolehiyo. Kaibigan, kaklase at kababata niya si Paula. Si Paula ay may ate, ang ate ay kaklase ni Josielyn Pelayo na may sakit na malala, namatay ito sa kalaunan ng kuwento. Si Josielyn ay may kapatid: si Jeff (na kabatch nina Ricardo at Paula) at si Jessielyn, (na isang magandang bata). Si Ricardo ay may nakitang babae sa pinuntahan niyang high school, nagandahan siya rito. Pagsapit sa dulo ng kuwento, may isa pang lumabas na tauhan, si Kim. Hindi malinaw kung sino ito at kung ano ang relasyon ng mga taong ito sa isa’t isa.
Bagama’t hindi malinaw ang takbo ng kuwento, ipinakita rito kung gaano ka-complex ang magkaroon ng isang maselang operasyon sa utak na nakakapagpabago ng nervous system. Nag-iiba ang personalidad ng isang tao dahil sa operasyon na ito. Naipasok ng awtor na si Ronnel Vivo ang kanyang opinyon tungkol sa mga kolehiyo na mas negosyo ang pagpapatakbo kaysa bilang isang educational institution, sa talino na kailangan para sa kolehiyo, sa ospital at sa opinyon ng mga doktor.
2. Sina Hesus Magno at Dante Montalban sa kuwentong Imbakero
Tungkol ito sa isang di totoong lugar at panahon na napaka-suryal, (Sa Sta. Ana, Patasahay daw pero may allusion ito sa Pasay dahil sa terminong Kubeta Dome, katunog ng Cuneta Astrodome). Lider ng Sta. Ana, Patasahay si Hesus samantalang isa sa mga mamamayan si Dante. Inlab si Dante sa sarili niyang anak na 3 months old na nasa kanyang sinapupunan (oo, lalaki ang nagkakaroon ng sanggol sa sinapupunan sa lugar at panahon ng kuwentong ito), iyon si Evelyn Montalban. Pilit niyang itinatago si Evelyn para hindi makuha ng mga taga-Sta. Ana, Patasahay (sa pangunguna ni Hesus) kasi sa lugar na iyon, ang mga sanggol na babae ay ginagawang pagkain o kaya, ginagawang fuel.
3. Kristal Magdalena sa kuwentong Iglesia ng Red Horse ng mga Disipulo ng Emperador: Ang Gabi ng Pagsamba ni Kristal Magdalena
Si Kristal Magdalena ay isang baso at ang Emperador at Red Horse sa kuwento ay mga alak. Ikinuwento rito kung paanong nabuo ang unang journal. (Hindi sinabi kung anong journal.) Nabuo raw ito sa gitna ng inuman, diskusyones at pagrepaso sa nilalaman ng baybol (ang journal). Nag-umpisa ang kuwento sa pagbubukas ng alak na Emperador. Pinagpasa-pasahan nilang lahat si Kristal habang nag-iinuman ang mga disipulo ng Emperador. Nang maubos ang Emperador ay ang Red Horse naman ang binuksan at ininom. Bago matapos ang inuman at diskusyon, nabasag si Kristal at nagbangayan ang mga nag-iinuman.
4. Organismo sa kuwentong Ilang Eksena sa isang Coca-cola Commercial
Nabanggit na kanina ang detalye ng tauhan sa kuwentong ito.
Ang Paksa ng Pak U
Pagdating naman sa paksa, walang ipinagkaiba ang Pak U Journal sa iba pang koleksiyon na pumapaksa sa realidad ng Pilipinas partikular na ang pamumuhay sa siyudad at urban na lugar.
Pinaksa ang sukdulang kahirapan sa mga kuwentong Catcher, Live Show, at HIN-DOT-COM. Gayundin sa Batang Hamog (kuwento tungkol kay Noel na isang batang kalyeng nagnanakaw), Mga Santo sa Impiyerno (tungkol kay Ambet, isang construction worker na mahilig mag-inom, inis na inis siya sa asawa niyang si Mary Grace at sa nanay nito kasi palasimba sila pero napakapangit naman ng ugali) at A Complex E[soterik]rotik Reality (tungkol sa mag-inang adik, nagtalik sila isang gabing pareho silang may tama ng droga).
Pinaksa rin ng Ungaz Boys ang malalang estado ng edukasyon sa Pilipinas sa kuwentong Room six-o-three kung saan namatay ang isa sa tatlong magkakaibigan dahil sa isang freak accident sa loob mismo ng classroom. May papel na ginampanan ang sira-sirang classroom sa pagkamatay ng estudyante. May ilang komentaryo din ang may akdang si Ronald Vivo, Jr. hinggil sa pagiging komersiyal ng mga kurso at produkto ng unibersidad pati na sa baluktot na proseso ng pagpili ng kurso sa kolehiyo.
Tunghayan ang ilang linya mula sa Room-six-o-three:
1. … dahil mataas daw ang demand sa abroad, malaki raw ang pera sa kursong ‘yon. Pero ‘yon na nga, iniwanan ang ayon sa kanya ay puro kaputanginahan na kursong di naman daw dapat ginagawang kurso.
2. Putangina, nilalangaw madalas ‘yang rotc na ‘yan. Wala halos gustong kumuha. Walang gustong mabilad sa araw, walang gustong magmukhang tanga sa ground habang naka Emilio Aguinaldo hair-cut, sinong may gustong mag-duck walk? S’yempre wala rin namang may gustong gagu-gaguhin ng mga pukinanginang bisakol power tripping officers na ‘yan, na ang bali-balita sa kampus ay mga bobong patapon at hibla na lang ang pag-asang manatili sa loob ng unibersidad dahil mga tirador ng singko. Mga putanginang cocksuckers. Pero ang ending, tinamad akong pumila sa hindot na lts, tangina ang haba e. Sinubukan ko ang cwts pero sarado na raw. Kaya pagtapos ng maghapon, naging ganap na miyembro ako ng minumura kong rotc.
Inilantad din ng may akdang si Christian de Jesus sa Obrang Maestra ang kalagayan ng isang state university at ang kalunos-lunos na karanasan ng mga nag-aaral dito. Love story ito pero nangingibabaw ang daldal at persona ng awtor sa bidang tauhan na si Minyong. Si Minyong, gaya ng napakaraming estudyanteng malikhain at masining ay napupuwersang kumuha ng mga kursong di nila talaga gamay, tulad halimbawa ng accountancy, dahil sa paniniwalang walang pera sa pagpapakadalubhasa sa sining.
Sinuri din ng Pak U Journal ang nananaig na kultura o ang tinatawag nating kulturang popular, sa mga kuwentong HIN-DOT-COM kung saan ipinakita ang pagkaadik ng kabataan (at halos ito na lamang ang laman ng kanilang aspirasyon) sa computer games, Facebook, porn sites at pag-Google para lamang mag-copy-paste ng asignatura, Ilang Eksena sa Isang Coca-Cola Commercial (kung saan may eksena sa isang talk show at iniinterbyu ang organismo, kung ano-ano lang ang itinatanong sa kanya tulad halimbawa ng “What do you prefer? 7 inch? 10 inch or 15 inch?”) at sa Imbakero (paulit-ulit ang eksena ng pakikinig at pagsamba ng mga taga-Patasahay sa kanilang lider na si Hesus Magno). Heto ang deskripsiyon sa isang worship session nila na palagay ko ay alusyon sa mga prayer rally na nagaganap sa malawak na espasyo tulad ng Quirino Grandstand sa Luneta:
1. Awtomatiko ang paghanga ng mga tao, awtomatiko rin nilang pinindot ang sigawan-machine. Hindi kasama ang mga babae sa mga pumindot. Matapos ang tatlong araw, itinuloy ng zone leader ang kanyang talumpati, ang huling bahagi. Sinimulan ng mga tao ang pagkakarga ng baterya sa kanilang mga sigawan-machine.
Sa kuwentong Buhay-Artista, Taping, at mga Gawaing di alam ng Audience, sentro ng kuwento ang showbiz. Ito ay tungkol kina Higor at Kephiyas, mga artistang papalaos na at nang fans day nila, hindi sila pinagkaguluhan. Pagkatapos ng isang taping na binubuo lang naman ng isang napakaikling dialogue ay naglaro ng computer game sina Higor at Kephiyas. Parang isang mahabang joke ang kuwento at patama ito sa absurdity ng showbiz at ng mga taong involved dito.
Iba pang elemento
Ang mga setting ay karaniwan, tulad ng isang internet shop sa binabahang lugar at isang state university, at di pangkaraniwan, tulad ng lugar na Sta. Ana, Patasahay at panahong tinukoy sa kuwentong Ilang Eksena sa Coca-Cola Commercial.
Ang estruktura ng mga kuwento ay may linear at di-linear, may eksperimental at may tradisyonal ngunit sa pangkalahatan ay may pagkatradisyonal pa rin ang Pak U. Kahit ang estruktura ng mismong journal ay tradisyonal.
Makikita sa unang bahagi o beginning ang mga blurb, introduksiyon/babala, Shitlist o talaan ng nilalaman, at pasasalamat. Sa gitna naman o middle ay ang mga akda at sa huling bahagi o end ay ang pagma-market ng ikalawang putok o ang kasunod na issue ng Pak U Journal.
Pagdating naman sa himig: ito ang maririnig sa Journal: himig na nang-uuyam, sentimental o emo sa mas popular na katawagan, kritikal/tumutuligsa sa nananaig na sistema, playful, seryoso, nangangaral/didaktiko at entertaining na bumagay naman sa mga tinalakay na paksa at nakadagdag sa pagiging literary ng buong koleksiyon.
Lahat ng elementong ito ay nakatulong upang makabuo ng collage ng isang third world ang Pak U Journal. At litaw na litaw ang authenticity ng collage na ito. Tatalakayin pa sa ibaba ang ugnayan ng nabuong collage sa produksiyon ng aklat.
Ang Pak U bilang Transgressive fiction
Bagong genre ang transgressive fiction. At ang teorya ko ay kabilang ang Pak U Journal sa genre na ito.
Ayon sa online Oxford Dictionary, ang kahulugan ng transgressive kung iuugnay sa maikling kuwento ay: mga maikling kuwento kung saan ang “orthodox cultural, moral, and artistic boundaries are challenged by the representation of unconventional behavior and the use of experimental forms.” Dito pa lang ay pasado na ang Pak U Journal bilang transgressive fiction.
Idagdag pa ang depinisyon ng Goodreads, ang pinakamalaking site para sa mga mambabasa (16 milyon ang miyembro mula sa iba’t ibang bahagi ng mundo) at sa mga librong inirerekomenda nila.
Transgressive fiction is a genre of literature that focuses on characters who feel confined by the norms and expectations of society and who use unusual and/or illicit ways to break free of those confines. Because they are rebelling against the basic norms of society, protagonists of transgressional fiction may seem mentally ill, anti-social and/or nihilistic.
The genre deals extensively with taboo subject matters such as drugs, sex, violence, incest, pedophilia, and crime…
Unbound by usual restrictions of taste and literary convention, its proponents claim that transgressional fiction is capable of pungent social commentary …(Akin ang pagsasalungguhit.)
Ang depinisyong ito ay parang check list ng mga may akda ng Pak U!
Namumutiktik sa mga sitwasyong may kinalaman sa droga, sex, karahasan, incest at krimen ang Journal. Kadalasan ding hindi nare-realize ng mga tauhan ng kuwento ang kasamaang hatid ng mga nabanggit sa ginagalawan nilang mundo. Basta’t umiiral lang ang mga ito sa mga kuwento, hindi nag-aadvocate ng pagbabago, hindi humihingi ng pagbabago, minsan nga ay sanhi pa ng pagkakagulo tulad sa kaso ng mga Dante sa kuwentong Live Show, Catcher, Imbakero at A Complex E[soterik]rotik Reality. Si Noel ng kuwentong Batang Hamog ay nagnanakaw ng mamahaling gamit sa kotse sa Cubao. Nang mahuli ng mga pulis at dalhin sa presinto, doo’y tinakot-takot naman ito ng isang social worker. Sa dulo, binaril ng isang pulis ang batang si Noel. Tanging ang mambabasa lang ang nakakaalam na ama ni Noel ang pulis na iyon. Sa kuwentong Ilang Eksena sa Isang Coca-cola Commercial, walang awang kinain ng organismo ang lahat ng nasa research facility kung saan siya nakakulong.
Sinasagad din ng Pak U Journal ang cultural at moral boundaries ng mambabasa. Halimbawa na lang ay sa pagbanggit sa mga may kinalaman sa relihiyon. Sa ikalawang pahina pa lang ng aklat, kasunod ng title page, makikita ang pamagat ng blurb ni Mark Angeles: Sabi ni Jeezas, Pak U. Kung hindi matibay ang sikmura ng mambabasa, ay, talaga namang ibababa na nito ang Journal. Ang unang kuwento naman ay may paghahambing sa isang pagpupulong ng mga apostoles ni Hesus. Nabanggit ang mga salitang iglesia, disipulo, baybol, samantala ay Kristal Magdalena naman ang pangalan ng isa sa pangunahing tauhan, isang alusyon kay Mariang Magdalena ng Bibliya. Sa kuwentong Ilang Eksena sa Isang Coca-cola Commercial, mababasa ito:
Hindi malaman kung saan nagmula ang nilalang na ito.
Maraming nagsisulputang ispekulasyon at haka-haka.
Mayroong nagsasabing lumilitaw daw ito sa dulo ng ulo ng tumitigas na tanod ng Panginoon.
Sa kuwentong ito ay walang ibang nabanggit na Panginoon kaya ipinagpapalagay ko na ito ay tumutukoy sa Diyos, sa Diyos ng mga Kristiyano. Hinding-hindi ito isusulat ng bagitong manunulat na takot sa reaksiyon ng mambabasa, lalo’t Kristiyanong mambabasa, hindi ba?
Bagama’t nakakagulat talaga ang ilan sa mga nasa loob ng Journal, makikita naman na may gamit ang lahat ng nakakadiri at pangit na katangian ng mga tauhan at bagay na binanggit. Hindi ito basta pang-gulat factor lamang, lahat ay maingat na nakahabi sa bawat kuwento. Kumbaga sa baraha, walang pantapon.
Astig Freshness
Kung batayang elemento ang pag-uusapan, mukhang babagsak bilang isang eksperimental na akda ang Pak U Journal. Bagama’t may mga di linear na akda ay nangingibabaw pa rin sa kabuuan ang tradisyonal na linear na paraan ng pagkukuwento ng mga piyesa. Bagama’t may mga science fiction na akda, mas marami pa rin ang nakaugat sa realismo at, actually, parang mga apo ng Sa Mga Kuko ng Liwanag ni Edgardo M. Reyes ang ilang mga eksena. Ang mga diyalogo ay puno ng mga pagmumura, anong bago doon? Pakinggan ang mga obrero sa nabanggit na akda ni EMReyes, ganon din silang magsalita. Conversational ang wika, wikang kanto, anong bago doon? Hindi ba’t nagawa na ito noon pa ni Jun Cruz Reyes?
Ang anyo at ilang paglalaro sa literal na anyo ng mga kuwento ang medyo bago-bago. Nariyan ang pagpapasok ng Facebook features sa prosa, ang paglalagay ng multiple choice na bigla ay pasasagutan sa mambabasa, ang mala-script na itsura ng sagutan ng ilang tauhan at ang palasak na paggamit at paglalaro sa mga bantas, font, size ng font, pag-all caps at pag-small caps, na mas madalas kong nakakaengkuwentro sa tula, partikular na sa concrete poetry, hindi sa prosa. At marami pang iba.
Palagay ko, ang unique selling point pa naman ng Journal ay ang pagiging astig, eksperimental, fresh at bago. So, pasang-awa nga lang ba ito? As in 50-50?
Hindi.
Dahil kung susuriing maigi ang mga akda, ang paraan ng pagkakabuo ng Journal at ang ginagawang pag-market sa Journal, makokompirma ang tagumpay ng Pak U.
Ang Proseso at Produksiyon
Ayon sa Ungaz Press na nakapanayam ko noong Pebrero 2013 sa pamamagitan ng kanilang Facebook account, graduating sila sa Pateros National High School nang maisip nilang maglabas ng journal. Kaya lamang, hindi ito nag-materialize dahil sa problema sa pera. “Hindi kakulangan sa badyet kundi ‘kawalan’ - wala kami ni pambili ng gulaman at Pillows sa Koop,” ani Ungaz Press.
Ilang ulit pa nilang tinangka na magsama-sama para bumuo ng journal kaya lang ay nahahatak sila ng iba’t ibang problema sa paaralan, sa trabaho, sa kawalan ng trabaho at iba pa. Noong Setyembre 2012, sa wakas ay natuloy ang laging nauudlot na pag-upo ng lahat para sa journal.
Heto ang kuwento ng Ungaz Press:
“Kinausap ni Ronaldo si Danell na gumuhit ng visuals para sa dyornal. Nag-set ng meeting ang grupo sa bahay ni Xtian. Syempre, di p'wedeng walang alak. Dumating lahat. Naro'n din si Erwin na no'ng gabi ring iyon nagpasyang magsusulat ng kuwento. Iyon na nga, habang inuman. Ang dami naming sinasariwang mga gunita, ‘yong mga katarantaduhan namin. ‘Yong mga naisulat namin noon na ngayon ay lubha naming pinandidirihan. Naglabas ng reading materials si Xtian. Nagkaroon ng mga diskusyon na nauwi sa gaguhan, asaran, debate, at pagpapabugso ng dibdib ng bawat isa. Naamoy namin no’ng gabi ring iyon na wala nang makakapigil sa amin.
Nasundan nang nasundan ang mga pulong/inuman/usukan. Nagset kami ng deadline. Kailangan, Nobyembre, mailabas na ang dyornal. Kaya buong Setyembre't Oktubre'y wala kaming ginawa kundi sumulat at magkonsultahan. Una'y 12 na kuwento lang dapat ang ilalabas. Pero dahil nga gutom ang mga Ungaz, umabot ng 17 na kuwento ang laman ng unang issue. Lumapit naman si Ronaldo kina Mark Angeles at Jack Alvarez para magpabasa at manghingi ng kaunting puna/blurb/rebyu. Nagpaunlak naman ang dalawa, salamat sa kanila. At iyon, inedit ni Ronaldo ang mga kuwento; mga typo at pagpili ng mga salita - hanggang sa kabuuang magiging hitsura ng dyornal - simula spacing, insertion, indention, etc.”
Sila ang nag-print, nagtabas ng papel, nagsalansan, nag-assemble at nag-stapler ng bawat kopya. 100% Do-it-yourself ang moda.
Pagsapit ng Nobyembre 2012, ipinost ng Ungaz Boys ang retrato ng Pak U Journal sa Ungaz Facebook page. Nagpa-pre-order sila at nagulat nang sa unang araw, higit sa 20 ang umorder. Pagka may umorder daw ay sinusubukan nilang makipagkita rito para lang maiabot ang kopya.
Sa madaling salita, sila-sila workshop, sila-sila writing/editing/layout/design/art/proofreading at maging sa publishing/marketing/distribution, sila-sila rin.
Third world na third world ang proseso at produksiyong pinagdaanan ng Pak U. Sa proseso at produksiyong ito, damang dama ko ang pinagmumulan ng lahat ng tauhan ng kanilang mga akda. Isa lang ang nag-edit at nag-proofread sa Journal, hindi pa propesyonal, kaya tadtad ng mga typo error at mali-maling grammar at pagbabaybay ang Journal. Halatang hindi dumaan sa standard process at “standards” ng kasalukuyang publishing industry na maaaring ituring na simbolo ng kaalwanan.
Itong pag-Do It Yourself ng mga Ungaz Boys sa kanilang journal ay maaari ding tingnan bilang pag-reject ng mga may akda sa konsepto ng publishing house kung saan kapitalista, therefore may hawak ng kapital, ang publisher, at manggagawa o intellectual worker ang manunulat. Sa ganitong set up, isa lamang instrumento ang manunulat at ang kanyang akda para kumita ang may hawak ng kapital.
Third world na third world din ang itsura ng Journal, ampangit ng printing ng cover, manipis ang papel at may lukot-lukot pa ang ilan, ini-stapler lang ang mga papel na tinupi sa gitna, ang nipis-nipis ng buong journal, ang liliit ng font, halatang siniksik, nagtipid sa space at sa papel. Kaya hindi kagulat-gulat kung ang laman nito ay tungkol sa kahirapan, panggigipit, basura, buhay-kalsada, buhay-looban at iba pa.
Na-incorporate at tumatagos ang mga paksa sa mismong anyo ng Journal!
Hindi ko ito naranasan kailanman sa mga babasahing tumatalakay sa kahirapan, halimbawa nito ay ang Responde ni Norman Wilwayco mula sa Black Pen Publishing na may mga kuwento rin sa kahirapan sa urban setting. Gayundin ang koleksiyon ng mga sanaysay ni Rene Villanueva na Personal na tungkol sa kahirapang pinagdaanan ng may akda at ng kanyang pamilya. Dahil lagi’t lagi, ang mga akdang ganito ay dumadaan sa publisher, kaya maayos na nae-edit at napo-proofread, may binabayarang artist para sa paggawa ng cover, pinapa-imprenta sa malalaking makina at pinupuhunanan talaga para maging ganap na libro. Kaya pagdating sa mambabasa, ayos na ayos ang itsura, at pag binuklat mo ay kakaunti ang duming makikita. Nababasa lamang sa pahina ang pagka-Third World. Hindi nae-experience gaya ng sa Pak U Journal.
Dagdag pa hinggil sa reading experience sa Journal, sa kaso ko, naantala ang pagbasa ko rito dahil nainis ako sa wika, sa liit ng font at pati na sa sandamakmak na typo error at mali-maling grammar at spelling.
Hindi ba’t ito ay isang uri din ng karahasan? Na siyang tampok sa Journal?
Pamagat pa lang, Pak U, nakakadama na ng karahasan ang mambabasa. Parang vine-verbal abuse na siya ng Journal. Sa dami ng typo error at maling grammar at spelling, dagdag pa ang drawing sa front cover (isang fetus na ang daliri ay nakapormang “fuck you”) at sa back cover (halos close up shot ng asong nagtatalik), di maipagkakailang may idinudulot na visual at emotional assault ang Journal sa sensibilidad ng mambabasa.
Ang front cover
Ang back cover
Pati ang tawag ng Ungaz Boys sa mga reader nila, ungas din! Na ayon sa UP Diksiyonaryong Filipino ay nangangahulugang tunggak. Ang tunggak naman ay (ayon sa nasabing diksiyonaryo) mahina ang ulo o taong nahihirapan umunawa o matagal umunawa. Narito ang baryasyon ng salita: mangmang, tanga, bobo, at iba pa. Mula sa Facebook wall ng Ungaz Press, narito ang caption ng mga retratong nagtatampok sa mga mambabasa ng Pak U:
Ang mga naunang UNGAZ [Guada Groove]
Ang mga humabol na UNGAZ
Ang mga pinagpalang UNGAZ
Kung ang mambabasa ay sinusuyo nang husto ng karaniwang manunulat, iba ang ginagawa ng Ungaz Boys. Ipinapakita ng kanilang Journal na kahit sino ka pa, kahit sino ang mambabasa ay hindi makakatikim ng respeto mula sa kanila, sa tulad nilang mga ungas. At iyon ang ugat ng lahat ng uri ng violence, ang kawalan ng respeto sa kapwa. Ito rin ang dahilan ng lahat ng karahasan na naganap sa kanilang mga kuwento.
Ano ang nagawa ng Journal na hindi nagawa ng iba pang babasahin na tumalakay sa karahasan? Na-incorporate nito ang karahasang nagaganap lamang sa mga kuwento sa mga pahina at literal na itinatawid para makarating at maranasan mismo ng mambabasa.
Para ding nagbebenta ng ilegal na droga ang mga Ungaz Boys kapag ibinebenta nila ang Pak U.
Unang-una, mahirap itong hanapin, na maaaring ituring na isa na namang uri ng violence, mental violence to be exact, dahil sa Facebook account nila, ipino-post nila ang mga larawan ng mga taong nakakabili ng kopya. Ang maiisip tuloy ng tutunghay doon, napakadaling makahanap ng Journal.
Pero hindi pala.
Noon, walang makikitang Pak U sa kahit na anong bookstore. Para magkakopya, kailangan talagang makipag-ugnayan sa mismong mga supplier ng Pak U na walang iba kundi ang Ungaz Boys.
Ito ay isang indikasyon ng pagiging non-mainstream ng Journal. Ano pa nga ba ang aasahan sa ganitong uri ng publikasyon na walang masyadong resources para sa distribusyon? Mahahanap lang siya ng mga taong gustong magkakopya. Titiyagain siya ng mga taong gustong magkakopya.
Ibinahagi ng kaklase kong si Ellen Macaranas (na isa ring guro ng Filipino sa Batangas State University) kung paano siyang nakabili ng kopya mula sa Ungaz. Nag-message daw siya sa FB ng Ungaz Press, sumagot naman ito agad at pagkatapos ay nag-text na sila. Consistent na iskor daw ang terminong ginagamit ng kausap niya para tukuyin ang akto ng pagkakaroon/pagbili niya ng Journal.
Sa FB account pa rin, tinatawag na hide out ang lugar kung saan naka-base ang Ungaz Press. At nang matutuhang mag-consign sa mga bookshop, ginamit ng Ungaz Press ang salitang spot para tukuyin ang tindahan ng aklat kung saan makakabili ng Pak U. (Sa kasalukuyan ay ibinebenta ang Journal sa indie booksellers’ shops: Bookay-Ukay sa Maginhawa St., UP Village at Chapter IX Books and More sa Circle C Mall, 2nd Floor, Congressional Ave., Q.C. Makakabili rin kung kokontak sa FB account ng Ungaz Press.)
Ang mga terminong ito (iskor, hide out, spot) ay kabilang sa slang speak at kadalasang ginagamit sa kalye, at, unfortunately, sa lugar na maraming illegal na droga (na siya ring tampok sa mga kuwento ng Pak U Journal.) Para sa akin, muli, ay tagumpay na napadama ng Pak U ang mga pinapaksa at itinatampok nito sa Journal sa pamamagitan ng proseso ng pag-a-avail ng publiko sa kopya ng kanilang Journal.
Ang ikatlong ruta
So, eksperimental nga ba ang Pak U Journal?
Oo at hindi. Hindi dahil wala naman talagang bago sa mga nais nilang iparating at kung paano ito iparating. Pero oo rin dahil bagong-bago ang pormulang inihain nila: Book production + Treatment sa reader/market + Mga paksa ng sulatin = Bagong karanasan para sa mambabasa.
Dahil dito, napakahalaga ng Pak U at ng mga manunulat nito. Ipinakita nito sa malikhaing paraan ang isang mukha ng literary production sa ating bansa. Maaari pa ngang ituring na kinatawan ang Pak U Journal ng mga aklat na gawang Filipino sa harap ng mga aklat mula sa mas maaalwang bansa: oo, mukhang marungis, pipitsugin, iilang piraso at mahirap mahanap, ngunit hinding-hindi humihingi ng paumanhin sa lantad at napakarami nitong kapintasan. Kapag sinilip ang nilalaman, matutuklasang ito ay lubhang makabuluhan, walang takot at palaban, tapat sa sariling kultura at realidad, may magaslaw na haraya at higit sa lahat, sumasambulat sa katotohanan.
Hindi ba’t ito ay isang matapang na paghawan sa ikatlong ruta tungo sa kasaganaan?
Pagkat isinisiwalat ng Pak U Journal at ng Ungaz Boys sa pamamagitan ng libro, sa bago at malikhaing paraan, ang naratibo ng karaniwang Filipino at ang kalagayan ng bayang Pilipinas.
SANGGUNIAN
A. Mga Aklat/Artikulo
Appel, William and Sterrs, Denise, The Truth About Fiction Writing. (CT, USA: Hastings House, 1997).
Legasto, Priscelina Patajo, Literatures from the Margins: Reterritorializing Philippine Literary Studies in Philippine Postcolonial Studies Second Edition, ed. Legasto, Priscelina Patajo and Hidalgo, Cristina Pantoja. (Quezon City: UP Press, 2004).
Mabilangan, Anne Marie L., Approaches to Criticism of Emergent Literature in Philippine Postcolonial Studies Second Edition, ed. Legasto, Priscelina Patajo and Hidalgo, Cristina Pantoja. (Quezon City: UP Press, 2004).
Sargent, Lyman Tower, Contemporary Political Ideologies Fourth Edition. (Illinois, USA: The Dorsey Press, 1978).
B. Panayam
Online na panayam sa Ungaz Press, Pebrero at Abril 2013.
C. Website/internet links
www.facebook.com/ungazpress?fref=ts
www.goodreads.com/genres/transgressiv...
www.oxforddictionaries.com
April 8, 2013
Insights sa 52nd UP National Writers Workshop
Kamakailan ay pinalad akong makasali sa 52nd UPNWW na ginanap sa AIM, Igorot Lodge, Camp John Hay, Baguio noong 31 Marso hanggang 7 Abril 2013.
Narito ang ilan sa mga na-take note kong insight, pasensiya na at walang edit-edit yan. as is noong nakikinig ako.
52nd up nww day 2
CC session
-dito ako lumaki pero hindi koi to kilala, parang beloved.
-ayaw na sa akin ng city pero wala na siyang magawa dahil dito na ako nakatira
-yung mga poem ko, act of reconciliation ko with the city
GA
-mimetic kung ang tula ay nakafocus sa human experience
-didactic kung ang tula ay nakafocus sa idea, concept, argument, theory
-every word speaks of other words
-charmaine’s poetry made the silence speak.
-slay the other words to reveal what is unsaid.
-the outward movement in poetry, you get into the world to get real, truth is more impt.
-the poem of cc becomes the readers’ work
-u have a choice, write a mimetic poetry or a didactic one.
-the job of a poet is to get the reader through mimetic poetry or didactic poetry.
-excellent writing= youre the first, youre original
-jose Garcia villa “clean up your lines! clean up your lines!”
-he didn’t like our poems and he made sure that we all knew about it pero bigla siyang naglabas ng doveglion at ininclude nya
ang mga tula namin doon.
-he handled one workshop/class in up and I happened to be there.
-dapat makita rin sa fiction ang unsaid, muted drama, na mas powerful-JCR
-mimetic poetry that tells a story-Neil
-yung mga ganitong tula, about finding a girl, how to get a girl, staying with the girl, significant din yon pero hindi iyon ang entire thing.-cc
-ur language must give pleasure, its new language, that’s poetry-jimmy abad
-parang apostrophe yung mga tula ni cc-ralph galan
-maraming author na mapa-publish sana sa tibok pero nagkaroon ng rule na kailangan ilagay ang real name, maraming nagback out-cc
-may resident reader ako. “o, eto, basahin mo” tapos magko comment siya, at least alam ko nan age-gets pa ako. –cc
-gusto ko makabasa ng mga work na tungkol sa amin, sa akin. Bili ako nang bili ng book, pero there is really dearth dito sa atin-cc
-the poem can only be sensory impression, clear sense of feeling. Di kailangan magkaroon ng story. But the language must recreate the same impression-jimmy abad.
-sa iran, lahat ng importanteng yugto ng buhay ginagawa sa carpet. Meron akong nabasa tungkol sa isang lalaki, nagkakaroon na ng gera, pero di talaga niya pinakakawalan yung carpet nya. So ganito rin ako, this is how I write about home.-cc
-wala sa design sa front ang ganda ng carpet, nasa likod. Kapag di siya uniform, hand woven siya. mas maganda-cc
-yong enjambment makes the reader think. Working out in syntax.-neil
-baka magkakaroon na ng device kung san makakapag-explain na ang author kapag may di maintindihan ang reader sa tula-omeng
-pinatay ng grocery ang mga palengke, kung saan mas matingkad ang human intervention-omeng
-paano mo makikilala ang siyudad kung binubura na ito?-omeng
-napakahistorical ng cebu, pero paano ito nabubura ng city?-omeng
-hindi ko maipasok ang amoy ng palengke sa ingles. The best sana kung sa Cebuano pero di ko makita yung words na may (punches
palm)-cc
-bakit di mo isulat sa conversational Cebuano? Kasi sayang naman ang experience na malapit sa puso mo tapos di mo maisusulat dahil lang sa limitation sa wika-jcr
-yung excitement mo, yung P15 na kilo ng isda, baka mauwi sa pag exoticize ng experience-rt
-how can you make me believe sa sinasabi mo na hindi mo naman pala masyadong kilala? Maganda na may sense of wonder pero kung ganito ang tone ng buong koleksiyon, baka maging tiring-jcr
-paano ba yun? Nasa isip ko lang yung experience? Hintayin ko na lang na gumaling ako sa language na yun? Pero dapat isulat ko na e ngayon na, pero ang pagsulat din kasi ng akda, kelangan bihasa na ako sa wika-jack
-predominantly middle class ang sensibility dahil sa ingles at Filipino na wika-jcr
-kung urban poor, bakit kelangan i-sanitize yung language nila? E di isulat sa urban poor language. Yung mga ladino nga nagawa yan. kaya me ladino lit, si Rolando tinio, ganun dn, di mo malaman kung ingles o Filipino. si bob ong nga, di magaling mag Filipino kaya sumasabit sa akademya, pero nandiyan ang mga akda niya-jcr
-ang writer kasi dapat masatisfy sa language ng akda niya-jimmy
-language itself is already a translation-jimmy
-lahat ng writing ay translation-jimmy
Thomas david chavez session
-anything written from memory is fiction-resil mojares-jcr
-kahit historical ang sinusulat mo, ang concern mo bilang manunulat ay contemporary pa rin.-jcr
-sa fiction, hindi lahat ng pangalan, mahalaga-jcr
-ang historical fiction were written to pose some questions about what is popular in history-cc
-choose one: historiographic fiction or fictionalizing history?-neil
-kung nagma-matter ang facts na nabanggit sa kuwento, ok lang-neil
-ano na ang gagawin mo sa dami ng na-research mo? nanghihinayang kang itapon ang lahat na ito kaya isinasama mo ito sa fiction mo, hindi tuloy nagiging malinaw ang direction na tinutungo ng fiction mo-bien
-yung damdamin, hindi kayang i-provide ng history, kaya tayo nagbabasa ng historical novel –jcr
-brains of a nation, compelling-cc and jimmy
-mas mabilis kumalat ang sakit at mas nahirapan ang katutubo na pagalingin ang mga sarili dahil banyaga ang mga sakit (na
dinala ng mga banyaga sa pilipinas)-omeng
-ang totoong historian ay fictionists-galiano through omeng
-parang pagkain ng tubo, mas marami ang idudura mo kesa sa masisipsip mo-jim libiran
-the events interest you, not the people, not the humanity-bambi
-keep the few facts that can generate narrative-neil
-let the characters move-jim
-history is essentially chismis and the readers are the chismoso-jcr
Ralph galan session
-all the symbols and the predictions in tarot card reading depends on the person whose fate is being read. Yung tao ang frame ng readings. Absent ito sa collection of poetry ni ralph-gabby
-sana may unity ang koleksiyon na puwedeng mag-predict ng future ng makata kasi yun ang ginagawa ng tarot, wag kalimutan ang nature ng tarot na siyang ginamit na springboard for every poem-jcr
-personal journey is being complemented by mythology (which is fixed)-neil
-dapat ang hula mo ay creative din. Process ng tarot reading kasabay ng creative writing process din-omeng
- I used tarot cards as prompts for writing-thomas
-he was able to make the tarot cards his own. Insights are precious in every poem-neil
-poems maganda naman, kung di kakilala ang makata, hindi maiisip na may lgbt/queer na usapin (pareho din sa mga tula ni cc)- emman
-very specific naman ang lahat ng circumstances natin and we dream to be universal-neil
-if its carefully written, it tries to be universal, it’s speaking from the clouds, oracle-like-neil
-nabubuhay ang tarot with a question or a desire-jim
Day 3
Richard gappi session
Na bien
-walang pagpapanggap ang tulang propagandista na ang tula ay sining lamang. Lagi itong may kinikilingan
-makulit ang tulang aktibista dahil nandoon ang layunin na pakilusin ang mambabasa para magkaroon ng pagbabago
-naglabas ang 3/7 ng aklat ng tula bilang pagkilala sa sentenaryo nina botong at maestro-gappi
-mahirap buhayin ang sensibilidad ng kontrabida (kahit sa fiction)-jcr
-sa mga tula ukol sa balangiga, ito ang mga tula ng mga gustong magpa-beatify. Hndi ganyan ang tutulain niya, dapat ang
iniisip nya mabubuhay pa kaya ako pagkatapos nito? sana walang maraming casualty o sana konti lang ang madamay-jcr
-nakatutok sa reader you intend-jimmy
-may public poetry, may private poetry-jimmy
-merong a poem for rally, makulit yan, makibaka kayo, pero meron ding poems na private ang boses-jimmy
-puwedeng i-base ang collection of poems sa expectation ng audience-jimmy
-kadalasan ang tulang aktibista ay on the spot na ginawa kasi kailangan na ng panahon-jim
-ang tulang binibigkas ba ay siya ring dapat na anyo pag ililimbag na? ito ang kadalasang problema ng mga tulang aktibista-bien
-si casiano ang isa sa mga nag-plot. Pinaalis nila ang mga babae at bata at nagdamit babae ang mga lalaki para magmukha silang magsisimba lang at hindi mukhang aatake-omeng
-napakaraming tula na hindi talaga dapat naiiwan lang sa pahina, baka puwedeng may cd-emman
-may link sa youtube ang performances-bebang
-may audience naman si Richard unlike yung iba pang sumusulat ng ganito-rt
-ang mga tula ni Richard na dating taga alay sining ay ginagawa talagang kanta. Mapapakinggan ito sa sound cloud-omeng
-sana may iba pang anyo hindi lang compilation ng papel ang mga akda-jim
-ang laging problema ng mga aktibistang makata: humor. laging galit ang mga tula nila-na bien
Bambi harper session
-if someone can identify in your character, that’s what makes the story real-bambi
-get the stories of old people. this is what we’re losing-bambi
-we don’t have museums or movies to show what we should be proud of, of our history-bambi
-we should have a textile museum, our cottons were much better than egypt’s kaya lang we don’t know that, its part of what we lost.-bambi
-we have a tendency to look at heroes up there in a pedestal. Heroes also went to toilet!-bambi
-when do you put a footnote? What made you decide to put a footnote for this or that?-butch
-ingat sa POV. Minsan, may we. Sinong we? Bakit biglang may we? Nakakadiskaril-butch
-when we write historical fiction, we comment about history din-butch
-yung pagdating ng brits ay ipinakitang spaniards are not invincible-bambi
-with heroes our stories (ng karaniwang tao) don’t shine –bambi
-approach ngayon sa pagsusulat ng kasaysayan, ikuwento ang kuwento ng maliliit na tao-butch
-tell the story then put in the historical event if you want-bambi
-nation is ordinary people-jim
-in the gone of the wind, it’s the black woman who wins-jim
-me corruption pero hindi mo mine-mention ang reaction ng ordinary people-jcr
-lahat ng nobela kahit dark yan, triumph yan, e-jcr
-comedy should be imbedded in the situation. Hindi dapat sa wika. Baka hindi kayanin ng wika-butch
-making of a nation, possible na theme ng works ni bambi-butch
-british invasion exposed the vulnerability of the Spaniards. This info is useful for the ruling class “puwede naman pala, tayo na lang!”-butch
Gabby lee session
Gabby
-teens know when you are just bullshitting them
-sa pagsulat ng YA, research about the voice para authentic ito
-ang works for YA, dapat maiksi, malinaw ang words
-ya fiction, may narrative quest-rt
-teens should know their worth, they’re important. Pero kung magiging hero sila, dapat maunawaan nila na hindi naman ito
tungkol sa kanila kundi tungkol sa kapwa-neil
-surrender your life which is bigger than yourself-neil
-baka hindi naka-ground sa consciousness natin, mythological world natin. U might end up writing a percy Jackson pinoy version-neil
Day 4-lectures sa UP Baguio, insights to follow, wala kasi akong dalang laptop noon, sinulat ko lang lahat sa journal ko yung insights.
Day 5
Jim libiran session
-sa mga susunod na panahon, magkakaroon ng malaking need for content ang multi media mediums
-mas nakakapagsulat ako kapag may deadline, mas nakakapagsulat ako kapag may pambayad ako sa upa. Mas maraming panahon akong
makaka-stay sa apartment ko para makapagsulat, yun lang yun.
-hindi ako producer, nagtitinda ako ng popcorn sa sinehan. Pag tumitingin ako sa script tinitingnan ko kung ito ba ay makakapagpabili ng popcorn (mother lily) ito ba ay makakapag-entertain ng mga tao. Kaya lumabas ang popcorn films
-nakasalalay sa producer kung ang isusulat namin ay gera sa kalinga which is 25m or drama sa kuwarto na 500k lang ang budget.
-dapat i-consider yung ibang paraan ng pag-market ng indie film. Wag na sa sm sine kasi talagang ipu pull out at walang manonood. Iikot sa mga eskuwela-rt
Chuckberry pascual session
-paanong nagse-sex ang mababaho? Ito ang naisulat ni Chuck-jcr
-ipadama pa ang malabon sa mga kuwento-omeng
-I can stare at tragedy in the face, ito ang strength ko that’s why I write about it-chuck
-catharsis parang spiritual process yan, e-jimmy
-give us the malabon of the future (yung mga tao, tinubuan ng gills!) and gay of the future-jim
-may real involvements of emotions-thomas
-i-situate din ang akda sa lgbt’s literary production-omeng
Rommel Rodriguez session
-dagdagan pa ang depth ng character, bigyan ng reason para hulihin/damputin sila-gappi
-minsan nagmamadali tayong ipasok ang ating agenda, nakakalimutan natin ang kuwento-jim
-mas narrative ito. dagdagan ng dramatic moment, i-surface ang drama-jimmy
-puwede mong isulat ito sa iba pang genre like horror, as a matter of exercise-jim
-maraming tula at kuwento sa underground papers noon, di naipon. Sayang naman-rio alma
-wika, description maganda pero may konting comment ako sa detalye, yung biglang pumunta sa bahay, walang pasabi, walang doubt kung dun pa sila nakatira? Bakit ganon? 100% sure na sure siyang nandoon yung family. Maganda rin kung dagdagan ang reaction ng tao na dumating, maganda rin siguro kung maging experimental sa characters sa kuwento-bebang
-pinahihirap natin ang pagsulat-bien
-pero yun naman talaga ang punto ng workshop-rio
-hindi nanalo ang mga political literature writers kasi andiyan pa si enrile. Si kris ang pang-aliw. Ibig sabihin, hindi nagising ang mga tao sa mga isinusulat ng mga political lit writers. Konti lang ang namulat. Si balagtas ay propagandist. Ginamit niya ang mga popular na genre para ilagay ang mga isyu at propaganda. Hindi siya nakapagmulat ng mga kahenerasyon niya. pero pagdating nina rizal, yun na-perceive ng mga tulad niya ang gustong sabihin at mangyari ni balagtas -rio
-gusto natin ng social transformation pero kelangan natin ng ingredients na sasaklot sa masa-rio
-patricio mariano, ildefonso santos, nonoy marcelo (hindi malabon kundi mala-venice!) puro taga malabon-rio
-ang mga problema ng akda na ito ay hindi lang naman sakit ng mga political writing. Present din ito sa iba pang uri ng akda-omeng
Day 6
Emmanuel Velasco session
-maganda at mabagal ang paglakad ng mga salita, mataas ang uri ng pagtitimpi-gappi
-bertud ng hinahon, ito yung mga tulang gusto mong basahin pag mag-isa ka lang, white noise ng kaluluwa-jim
-dinadala niya ang usapin sa mahinahon, dinadala niya sa sariling espasyo-vim
-tahimik, contemplative, spiritual, reflective ang tula, metaphysical poetry, parang mga dasal, pero bukas pa rin sa iba kasi makaka-relate ang mambabasa-rt
-isang eksena pero napakaraming damdamin, maraming layers ng damdamin-joey
JOHN JACK WIGLEY SESSION
-bakit mo kinukuwento ngayon yan sa akin?-butch
-it’s not already about you, it’s about me-butch
-according to mam jing, there’s a remembering self (mature) and the remembered self (bata)-jack
-you will not write a formal essay about friendship-butch
-bat mo babasahin ang memoir ng isang tao? O sige, bakit ka natinga?-chuck
-si bob ong sumulat ng ABNKKBSNPLKO memoir pero lahat ng nakabasa, naka-relate so parang nabubura na si bob ong. Baka pwede namang hindi sequel yung next na book. pag kina cannibalize mo na ang buhay mo para isulat, numinipis. Di na maganda yun-chuck
-it should not always be the pain of the trauma-jimmy
-kahit di ko buhay yan, tumatayo ang balahibo ko kasi kuwento ko pala ito-butch
-ano ang epekto ng memory sa yo? Inano ka? Remembering, you always become a better person-jcr
-kelan pinakamainam sumulat ng memoir? Kasi kapag naisulat mo na, mauubusan ka-jcr
-ang buhay, wala namang full recovery talaga, litaw ang ambivalence nito-rt
-gamitin mong device ang time sa memoir, iangat mo nang maigi ang past and present-jim
-hindi lahat ng insight, epiphanic- thru jim
-pag-isipan if puwede mong isulat na lang ito as fiction, you can do and say more with fiction. Ang talagang paksa ay unrequited love. Hindi first love-charlson
-yung dahan-dahang pagdaloy ng time, dapat sensual ang description hindi kailangan sabihin kung anong taon o anong petsa, ano
ba ang uso noon, anong products-joey
-parang drowing yung naratibo, mape-predict mo na nga-butch
-lahat ng achievement ko sana nakikita ako ng papa ko-vim
-yung pagpunta sa us, parang homecoming. Secondary na lang yung boyfriend-butch
-interaction ng bida sa iba pang characters, mas napapaangat yung drama, nasasabi ang mga bagay na hindi nasasabi, yung pagsasangla ni rov ng radio para magkapera sila. Katutubos ko lang kahapon, sanla na naman today-jcr
-nahuhumanize ang mga tauhan lalo na ang sarili mo-jcr
Legend:
fellows
CC/shane-charmaine carreon
jim-jim diamond libiran
gabby-gabriela alejandra lee
chuck-chuckberry pascual
omeng-rommel rodriguez
richard/gappi-richard gappi
bambi-ana maria harper
thomas/david-thomas david chavez
emman-emmanuel velasco
bebang-bebang siy
ralph-ralph semino galan
jack-john jack wigley
panelists
bien-bienvenido lumbera
rio alma-virgilio almario
jcr-jun cruz reyes
rt-roland tolentino
butch-jose dalisay, jr.
charlson-charlson ong
joey-romulo baquiran, jr.
neil-j. neil garcia
jimmy-gemino abad
vim-vim nadera
na=national artist
alin ang favorite insight ninyo? ilagay sa comment box, game!
Narito ang ilan sa mga na-take note kong insight, pasensiya na at walang edit-edit yan. as is noong nakikinig ako.
52nd up nww day 2
CC session
-dito ako lumaki pero hindi koi to kilala, parang beloved.
-ayaw na sa akin ng city pero wala na siyang magawa dahil dito na ako nakatira
-yung mga poem ko, act of reconciliation ko with the city
GA
-mimetic kung ang tula ay nakafocus sa human experience
-didactic kung ang tula ay nakafocus sa idea, concept, argument, theory
-every word speaks of other words
-charmaine’s poetry made the silence speak.
-slay the other words to reveal what is unsaid.
-the outward movement in poetry, you get into the world to get real, truth is more impt.
-the poem of cc becomes the readers’ work
-u have a choice, write a mimetic poetry or a didactic one.
-the job of a poet is to get the reader through mimetic poetry or didactic poetry.
-excellent writing= youre the first, youre original
-jose Garcia villa “clean up your lines! clean up your lines!”
-he didn’t like our poems and he made sure that we all knew about it pero bigla siyang naglabas ng doveglion at ininclude nya
ang mga tula namin doon.
-he handled one workshop/class in up and I happened to be there.
-dapat makita rin sa fiction ang unsaid, muted drama, na mas powerful-JCR
-mimetic poetry that tells a story-Neil
-yung mga ganitong tula, about finding a girl, how to get a girl, staying with the girl, significant din yon pero hindi iyon ang entire thing.-cc
-ur language must give pleasure, its new language, that’s poetry-jimmy abad
-parang apostrophe yung mga tula ni cc-ralph galan
-maraming author na mapa-publish sana sa tibok pero nagkaroon ng rule na kailangan ilagay ang real name, maraming nagback out-cc
-may resident reader ako. “o, eto, basahin mo” tapos magko comment siya, at least alam ko nan age-gets pa ako. –cc
-gusto ko makabasa ng mga work na tungkol sa amin, sa akin. Bili ako nang bili ng book, pero there is really dearth dito sa atin-cc
-the poem can only be sensory impression, clear sense of feeling. Di kailangan magkaroon ng story. But the language must recreate the same impression-jimmy abad.
-sa iran, lahat ng importanteng yugto ng buhay ginagawa sa carpet. Meron akong nabasa tungkol sa isang lalaki, nagkakaroon na ng gera, pero di talaga niya pinakakawalan yung carpet nya. So ganito rin ako, this is how I write about home.-cc
-wala sa design sa front ang ganda ng carpet, nasa likod. Kapag di siya uniform, hand woven siya. mas maganda-cc
-yong enjambment makes the reader think. Working out in syntax.-neil
-baka magkakaroon na ng device kung san makakapag-explain na ang author kapag may di maintindihan ang reader sa tula-omeng
-pinatay ng grocery ang mga palengke, kung saan mas matingkad ang human intervention-omeng
-paano mo makikilala ang siyudad kung binubura na ito?-omeng
-napakahistorical ng cebu, pero paano ito nabubura ng city?-omeng
-hindi ko maipasok ang amoy ng palengke sa ingles. The best sana kung sa Cebuano pero di ko makita yung words na may (punches
palm)-cc
-bakit di mo isulat sa conversational Cebuano? Kasi sayang naman ang experience na malapit sa puso mo tapos di mo maisusulat dahil lang sa limitation sa wika-jcr
-yung excitement mo, yung P15 na kilo ng isda, baka mauwi sa pag exoticize ng experience-rt
-how can you make me believe sa sinasabi mo na hindi mo naman pala masyadong kilala? Maganda na may sense of wonder pero kung ganito ang tone ng buong koleksiyon, baka maging tiring-jcr
-paano ba yun? Nasa isip ko lang yung experience? Hintayin ko na lang na gumaling ako sa language na yun? Pero dapat isulat ko na e ngayon na, pero ang pagsulat din kasi ng akda, kelangan bihasa na ako sa wika-jack
-predominantly middle class ang sensibility dahil sa ingles at Filipino na wika-jcr
-kung urban poor, bakit kelangan i-sanitize yung language nila? E di isulat sa urban poor language. Yung mga ladino nga nagawa yan. kaya me ladino lit, si Rolando tinio, ganun dn, di mo malaman kung ingles o Filipino. si bob ong nga, di magaling mag Filipino kaya sumasabit sa akademya, pero nandiyan ang mga akda niya-jcr
-ang writer kasi dapat masatisfy sa language ng akda niya-jimmy
-language itself is already a translation-jimmy
-lahat ng writing ay translation-jimmy
Thomas david chavez session
-anything written from memory is fiction-resil mojares-jcr
-kahit historical ang sinusulat mo, ang concern mo bilang manunulat ay contemporary pa rin.-jcr
-sa fiction, hindi lahat ng pangalan, mahalaga-jcr
-ang historical fiction were written to pose some questions about what is popular in history-cc
-choose one: historiographic fiction or fictionalizing history?-neil
-kung nagma-matter ang facts na nabanggit sa kuwento, ok lang-neil
-ano na ang gagawin mo sa dami ng na-research mo? nanghihinayang kang itapon ang lahat na ito kaya isinasama mo ito sa fiction mo, hindi tuloy nagiging malinaw ang direction na tinutungo ng fiction mo-bien
-yung damdamin, hindi kayang i-provide ng history, kaya tayo nagbabasa ng historical novel –jcr
-brains of a nation, compelling-cc and jimmy
-mas mabilis kumalat ang sakit at mas nahirapan ang katutubo na pagalingin ang mga sarili dahil banyaga ang mga sakit (na
dinala ng mga banyaga sa pilipinas)-omeng
-ang totoong historian ay fictionists-galiano through omeng
-parang pagkain ng tubo, mas marami ang idudura mo kesa sa masisipsip mo-jim libiran
-the events interest you, not the people, not the humanity-bambi
-keep the few facts that can generate narrative-neil
-let the characters move-jim
-history is essentially chismis and the readers are the chismoso-jcr
Ralph galan session
-all the symbols and the predictions in tarot card reading depends on the person whose fate is being read. Yung tao ang frame ng readings. Absent ito sa collection of poetry ni ralph-gabby
-sana may unity ang koleksiyon na puwedeng mag-predict ng future ng makata kasi yun ang ginagawa ng tarot, wag kalimutan ang nature ng tarot na siyang ginamit na springboard for every poem-jcr
-personal journey is being complemented by mythology (which is fixed)-neil
-dapat ang hula mo ay creative din. Process ng tarot reading kasabay ng creative writing process din-omeng
- I used tarot cards as prompts for writing-thomas
-he was able to make the tarot cards his own. Insights are precious in every poem-neil
-poems maganda naman, kung di kakilala ang makata, hindi maiisip na may lgbt/queer na usapin (pareho din sa mga tula ni cc)- emman
-very specific naman ang lahat ng circumstances natin and we dream to be universal-neil
-if its carefully written, it tries to be universal, it’s speaking from the clouds, oracle-like-neil
-nabubuhay ang tarot with a question or a desire-jim
Day 3
Richard gappi session
Na bien
-walang pagpapanggap ang tulang propagandista na ang tula ay sining lamang. Lagi itong may kinikilingan
-makulit ang tulang aktibista dahil nandoon ang layunin na pakilusin ang mambabasa para magkaroon ng pagbabago
-naglabas ang 3/7 ng aklat ng tula bilang pagkilala sa sentenaryo nina botong at maestro-gappi
-mahirap buhayin ang sensibilidad ng kontrabida (kahit sa fiction)-jcr
-sa mga tula ukol sa balangiga, ito ang mga tula ng mga gustong magpa-beatify. Hndi ganyan ang tutulain niya, dapat ang
iniisip nya mabubuhay pa kaya ako pagkatapos nito? sana walang maraming casualty o sana konti lang ang madamay-jcr
-nakatutok sa reader you intend-jimmy
-may public poetry, may private poetry-jimmy
-merong a poem for rally, makulit yan, makibaka kayo, pero meron ding poems na private ang boses-jimmy
-puwedeng i-base ang collection of poems sa expectation ng audience-jimmy
-kadalasan ang tulang aktibista ay on the spot na ginawa kasi kailangan na ng panahon-jim
-ang tulang binibigkas ba ay siya ring dapat na anyo pag ililimbag na? ito ang kadalasang problema ng mga tulang aktibista-bien
-si casiano ang isa sa mga nag-plot. Pinaalis nila ang mga babae at bata at nagdamit babae ang mga lalaki para magmukha silang magsisimba lang at hindi mukhang aatake-omeng
-napakaraming tula na hindi talaga dapat naiiwan lang sa pahina, baka puwedeng may cd-emman
-may link sa youtube ang performances-bebang
-may audience naman si Richard unlike yung iba pang sumusulat ng ganito-rt
-ang mga tula ni Richard na dating taga alay sining ay ginagawa talagang kanta. Mapapakinggan ito sa sound cloud-omeng
-sana may iba pang anyo hindi lang compilation ng papel ang mga akda-jim
-ang laging problema ng mga aktibistang makata: humor. laging galit ang mga tula nila-na bien
Bambi harper session
-if someone can identify in your character, that’s what makes the story real-bambi
-get the stories of old people. this is what we’re losing-bambi
-we don’t have museums or movies to show what we should be proud of, of our history-bambi
-we should have a textile museum, our cottons were much better than egypt’s kaya lang we don’t know that, its part of what we lost.-bambi
-we have a tendency to look at heroes up there in a pedestal. Heroes also went to toilet!-bambi
-when do you put a footnote? What made you decide to put a footnote for this or that?-butch
-ingat sa POV. Minsan, may we. Sinong we? Bakit biglang may we? Nakakadiskaril-butch
-when we write historical fiction, we comment about history din-butch
-yung pagdating ng brits ay ipinakitang spaniards are not invincible-bambi
-with heroes our stories (ng karaniwang tao) don’t shine –bambi
-approach ngayon sa pagsusulat ng kasaysayan, ikuwento ang kuwento ng maliliit na tao-butch
-tell the story then put in the historical event if you want-bambi
-nation is ordinary people-jim
-in the gone of the wind, it’s the black woman who wins-jim
-me corruption pero hindi mo mine-mention ang reaction ng ordinary people-jcr
-lahat ng nobela kahit dark yan, triumph yan, e-jcr
-comedy should be imbedded in the situation. Hindi dapat sa wika. Baka hindi kayanin ng wika-butch
-making of a nation, possible na theme ng works ni bambi-butch
-british invasion exposed the vulnerability of the Spaniards. This info is useful for the ruling class “puwede naman pala, tayo na lang!”-butch
Gabby lee session
Gabby
-teens know when you are just bullshitting them
-sa pagsulat ng YA, research about the voice para authentic ito
-ang works for YA, dapat maiksi, malinaw ang words
-ya fiction, may narrative quest-rt
-teens should know their worth, they’re important. Pero kung magiging hero sila, dapat maunawaan nila na hindi naman ito
tungkol sa kanila kundi tungkol sa kapwa-neil
-surrender your life which is bigger than yourself-neil
-baka hindi naka-ground sa consciousness natin, mythological world natin. U might end up writing a percy Jackson pinoy version-neil
Day 4-lectures sa UP Baguio, insights to follow, wala kasi akong dalang laptop noon, sinulat ko lang lahat sa journal ko yung insights.
Day 5
Jim libiran session
-sa mga susunod na panahon, magkakaroon ng malaking need for content ang multi media mediums
-mas nakakapagsulat ako kapag may deadline, mas nakakapagsulat ako kapag may pambayad ako sa upa. Mas maraming panahon akong
makaka-stay sa apartment ko para makapagsulat, yun lang yun.
-hindi ako producer, nagtitinda ako ng popcorn sa sinehan. Pag tumitingin ako sa script tinitingnan ko kung ito ba ay makakapagpabili ng popcorn (mother lily) ito ba ay makakapag-entertain ng mga tao. Kaya lumabas ang popcorn films
-nakasalalay sa producer kung ang isusulat namin ay gera sa kalinga which is 25m or drama sa kuwarto na 500k lang ang budget.
-dapat i-consider yung ibang paraan ng pag-market ng indie film. Wag na sa sm sine kasi talagang ipu pull out at walang manonood. Iikot sa mga eskuwela-rt
Chuckberry pascual session
-paanong nagse-sex ang mababaho? Ito ang naisulat ni Chuck-jcr
-ipadama pa ang malabon sa mga kuwento-omeng
-I can stare at tragedy in the face, ito ang strength ko that’s why I write about it-chuck
-catharsis parang spiritual process yan, e-jimmy
-give us the malabon of the future (yung mga tao, tinubuan ng gills!) and gay of the future-jim
-may real involvements of emotions-thomas
-i-situate din ang akda sa lgbt’s literary production-omeng
Rommel Rodriguez session
-dagdagan pa ang depth ng character, bigyan ng reason para hulihin/damputin sila-gappi
-minsan nagmamadali tayong ipasok ang ating agenda, nakakalimutan natin ang kuwento-jim
-mas narrative ito. dagdagan ng dramatic moment, i-surface ang drama-jimmy
-puwede mong isulat ito sa iba pang genre like horror, as a matter of exercise-jim
-maraming tula at kuwento sa underground papers noon, di naipon. Sayang naman-rio alma
-wika, description maganda pero may konting comment ako sa detalye, yung biglang pumunta sa bahay, walang pasabi, walang doubt kung dun pa sila nakatira? Bakit ganon? 100% sure na sure siyang nandoon yung family. Maganda rin kung dagdagan ang reaction ng tao na dumating, maganda rin siguro kung maging experimental sa characters sa kuwento-bebang
-pinahihirap natin ang pagsulat-bien
-pero yun naman talaga ang punto ng workshop-rio
-hindi nanalo ang mga political literature writers kasi andiyan pa si enrile. Si kris ang pang-aliw. Ibig sabihin, hindi nagising ang mga tao sa mga isinusulat ng mga political lit writers. Konti lang ang namulat. Si balagtas ay propagandist. Ginamit niya ang mga popular na genre para ilagay ang mga isyu at propaganda. Hindi siya nakapagmulat ng mga kahenerasyon niya. pero pagdating nina rizal, yun na-perceive ng mga tulad niya ang gustong sabihin at mangyari ni balagtas -rio
-gusto natin ng social transformation pero kelangan natin ng ingredients na sasaklot sa masa-rio
-patricio mariano, ildefonso santos, nonoy marcelo (hindi malabon kundi mala-venice!) puro taga malabon-rio
-ang mga problema ng akda na ito ay hindi lang naman sakit ng mga political writing. Present din ito sa iba pang uri ng akda-omeng
Day 6
Emmanuel Velasco session
-maganda at mabagal ang paglakad ng mga salita, mataas ang uri ng pagtitimpi-gappi
-bertud ng hinahon, ito yung mga tulang gusto mong basahin pag mag-isa ka lang, white noise ng kaluluwa-jim
-dinadala niya ang usapin sa mahinahon, dinadala niya sa sariling espasyo-vim
-tahimik, contemplative, spiritual, reflective ang tula, metaphysical poetry, parang mga dasal, pero bukas pa rin sa iba kasi makaka-relate ang mambabasa-rt
-isang eksena pero napakaraming damdamin, maraming layers ng damdamin-joey
JOHN JACK WIGLEY SESSION
-bakit mo kinukuwento ngayon yan sa akin?-butch
-it’s not already about you, it’s about me-butch
-according to mam jing, there’s a remembering self (mature) and the remembered self (bata)-jack
-you will not write a formal essay about friendship-butch
-bat mo babasahin ang memoir ng isang tao? O sige, bakit ka natinga?-chuck
-si bob ong sumulat ng ABNKKBSNPLKO memoir pero lahat ng nakabasa, naka-relate so parang nabubura na si bob ong. Baka pwede namang hindi sequel yung next na book. pag kina cannibalize mo na ang buhay mo para isulat, numinipis. Di na maganda yun-chuck
-it should not always be the pain of the trauma-jimmy
-kahit di ko buhay yan, tumatayo ang balahibo ko kasi kuwento ko pala ito-butch
-ano ang epekto ng memory sa yo? Inano ka? Remembering, you always become a better person-jcr
-kelan pinakamainam sumulat ng memoir? Kasi kapag naisulat mo na, mauubusan ka-jcr
-ang buhay, wala namang full recovery talaga, litaw ang ambivalence nito-rt
-gamitin mong device ang time sa memoir, iangat mo nang maigi ang past and present-jim
-hindi lahat ng insight, epiphanic- thru jim
-pag-isipan if puwede mong isulat na lang ito as fiction, you can do and say more with fiction. Ang talagang paksa ay unrequited love. Hindi first love-charlson
-yung dahan-dahang pagdaloy ng time, dapat sensual ang description hindi kailangan sabihin kung anong taon o anong petsa, ano
ba ang uso noon, anong products-joey
-parang drowing yung naratibo, mape-predict mo na nga-butch
-lahat ng achievement ko sana nakikita ako ng papa ko-vim
-yung pagpunta sa us, parang homecoming. Secondary na lang yung boyfriend-butch
-interaction ng bida sa iba pang characters, mas napapaangat yung drama, nasasabi ang mga bagay na hindi nasasabi, yung pagsasangla ni rov ng radio para magkapera sila. Katutubos ko lang kahapon, sanla na naman today-jcr
-nahuhumanize ang mga tauhan lalo na ang sarili mo-jcr
Legend:
fellows
CC/shane-charmaine carreon
jim-jim diamond libiran
gabby-gabriela alejandra lee
chuck-chuckberry pascual
omeng-rommel rodriguez
richard/gappi-richard gappi
bambi-ana maria harper
thomas/david-thomas david chavez
emman-emmanuel velasco
bebang-bebang siy
ralph-ralph semino galan
jack-john jack wigley
panelists
bien-bienvenido lumbera
rio alma-virgilio almario
jcr-jun cruz reyes
rt-roland tolentino
butch-jose dalisay, jr.
charlson-charlson ong
joey-romulo baquiran, jr.
neil-j. neil garcia
jimmy-gemino abad
vim-vim nadera
na=national artist
alin ang favorite insight ninyo? ilagay sa comment box, game!
March 31, 2013
Kontra-ruta
ni Beverly W. Siy
Tanghali sa Smokey Mountain,
Si ordinaryong tao ng lungsod,
Nakalutang.
Mga sulat sa pader
Sa ilalim ng araw
Ang mga istambay.
Ulat-pampamilya:
Sa iba’t ibang panahon,
Tinali
Ang batang ito.
Madalas, kapag nasa dilim,
Siya
Ang rosas bilang rosas.
Imadyin:
Isang ama, isang anak,
Erotika sa Hunyo.
Tag-ulan ni Inay.
Kumusta
Ang terorista sa bangkete,
Sa loob ng Megamall,
Poblasyon,
City park?
Doon po sa amin sa maralitang bayan
Sa baryo ng alikabok,
Araw-araw na taglagas
Sa punerarya.
Masdan ang magsasaka,
Sa tambakan ng kasaysayan,
Mga tuyong dahon
Sa gitnang bukid.
Libing sa tag-araw.
Ang putik na ito,
Bahala na
Kapag panahon ng kidlat at kulog.
Takot sa tubig
Ang bangkay.
Kuwentong pambata:
Ang manyikang naglaro ng apoy
Sa kabaret.
Ang babaeng kumain ng asawa,
Isang linggo sa sirko.
Peryodiko sa almusal:
Daigdig sa tabing-riles,
Trahedya sa pabrika,
Kuwento ng mga paghihiwalay,
Mga bagyo,
Lindol.
Propesiya
Ang pagpatay sa bathala.
Masama, masama na talaga ang lagay ng mundo.
Kalatas ng sampagita:
Darating ang sandali,
Masasayang gunita
Luksampati.
Wika nga,
Modernisasyon
Sapagkat napapanahon?
Estremelenggoles!
Isang musmos
Ang nayon ko
Sa kapritso ng apoy.
*Ang pamagat at bawat taludtod ng tulang ito ay pamagat ng mga tula ni Rio Alma na nasa Talaan ng Nilalaman ng ilang piling aklat niya.
March 30, 2013
Eksperimentalmario
ni Beverly W. Siy
Yes to Favoritism
Mahigit sampung taon na akong nagsusulat ng malikhaing akda sa iba’t ibang genre: tula, kuwento, sanaysay, comics script, dulang pambata, kuwentong pambata, nobelang erotika at talumpati. Ang ilan sa mga akdang ito ay nalimbag o nai-produce na, sa kaso ng mga dulang pambata, sa loob at labas ng akademya. Karamihan sa pagsusulat ko sa mga genre na ito ang siyang pinagmulan ng kabuhayan ko at ng aking anak na si EJ.
Ang ibang genre ay batis ng kabuhayan naming mag-ina, masasabi kong ang tula ay hindi. Bihira akong mabayaran para sa paglalathala ng aking tula at kung mabayaran man ay hindi naman masyadong malaki. Halimbawa nito ay ang bayad sa akin sa tula kong nailathala sa journal na inililimbag ng isang pangkulturang ahensiya ng pamahalaan, tumataginting na tatlong daang piso. Baka tumaas na ang rate na ito, ilang taon na rin naman ang lumipas mula nang ma-publish ako doon.
Ayon kay Abdon Balde, Jr., isang manunulat at dating consultant ng National Book Store, ang mga koleksiyon ng tula sa National Book Store ang isa sa mga uri ng aklat na kakaunti ang mamimili. Kadalasan ay napu-pull out daw ang mga koleksiyon ng tula dahil hindi “moving,” ibig sabihin ay madalang ang bumibili nito. Malungkot oo, pero ito ang katotohanan para sa mga makata.
Pampalubag-loob na ring malaman na hindi lang naman koleksiyon ng mga tula ng mga makatang Filipino ang kapiranggot ang merkado. Ayon kay G. Balde, kahit daw ang mga aklat ni Billy Collins, isang makata (at propesor!) sa US ay hindi naman “blockbuster.” Kung tutuusin, international author na ito at talaga namang sikat hindi lamang bilang manunulat kundi bilang tagapagtanghal ng tula. “Slow moving” pa rin daw ang mga koleksiyon nito ng tula sa National Book Store.
Noong isang buwan, natuklasan ko naman na ganon din ang kaso ng mga makata sa Australia. Sa isang di pormal na panayam ay ibinahagi ni Ken Spillman, isang children’s book author mula sa Australia, na kumikita lamang ang mga makata sa kanilang bansa sa pamamagitan ng pagtuturo. Karamihan sa mga makata ay propesor sa unibersidad. Bakit? Kasi hindi rin daw sapat ang kita ng makata mula sa kanilang mga tula kaya kailangan nilang maghanap ng iba pang ikabubuhay.
Natuwa ako at nalungkot at the same time nang marinig ang mga kuwento ni G. Spillman hinggil sa pagiging makata sa kanilang bansa. Natuwa dahil normal pala ang ganitong sitwasyon ng mga kumakatha ng tula. Akala ko, sa Pilipinas lang ito nangyayari! Karamihan ng kaibigan at kakilala kong de kalidad na makata ay nagtuturo sa unibersidad, nagtatrabaho sa Malakanyang, nagsusulat sa malalaking TV network, nagsasalin, nagsusulat ng mga dulang pampelikula, nagko-call center, nag-eedit, nagpo-proofread at nagtatrabaho sa kung saan. Kung aasahan nila ang kita mula sa kani-kanilang tulang nakalimbag, ay, malamang taong-grasa ang kahihinatnan nila, hilahod sa hirap. At nalungkot akong talaga. Kahit saan palang bahagi ng mundo, kabuntot ng mga makata ang pagdaralita.
Ngunit ganito man ang pang-ekonomiyang estado na ibinubunga ng pagtula, ang genre pa rin na ito ang aking pinakapaborito. Sa pagsulat kasi ng tula, natuto akong pumili ng mga angkop na salita para sa gusto kong ipahayag, na-appreciate ko ang tunog ng bawat salita, at natuto akong magtipid sa salita pag may gusto akong sabihin. Sa tuwing sumusulat ako ng tula, nag-iiba ang tingin ko sa bawat salita, bigla itong nagkakaroon ng sariling buhay.
Kaya ito na ring genre na ito ang pinili ko para sa huling kahingian ng kursong Malikhaing Pagsulat 215 sa ilalim ni Prop. Vladimeir Gonzales. Ba’t lalayo pa ako sa aking pinakapaborito?
Bukod diyan, mahaba na rin ang karanasan ko sa pagsulat ng tula. Sa kolehiyo, sa kursong BA Malikhaing Pagsulat sa Filipino na kinuha ko sa Unibersidad ng Pilipinas Diliman, nahasa akong magsulat ng tula batay sa kahingian ng subject. Pag sinabi ng guro na magsulat ng tula tungkol sa EDSA Dos, sulat, submit. Pag sinabi ng guro na magsulat ng tula tungkol sa mga comfort women noong panahon ng Hapon, sulat, submit. Marahil ay nakadalawampung tula rin ako sa kolehiyo. Di pa kabilang dito ang mga isinulat ko nang dahil sa katangahan sa pag-ibig, pagkainis sa ermats, pagkaburyong, pagka-emo at iba pang personal na dahilan. Di pa rin diyan kabilang ang mga tulang isinali ko sa mga poetry writing contest sa unibersidad. Manalo, matalo, at least, nakatula ako.
Bago ako magtapos ay nakapasok ako sa UP National Writers Workshop bilang fellow sa tula. Lalong lumakas ang loob ko. Feeling makata na talaga ako.
Ilang buwan bago ako magtapos sa kolehiyo, pumasok ako sa taunang palihan sa pagtula ng Linangan sa Imahen, Retorika at Anyo (LIRA). Hunyo 2002 ito. Noon ko nalaman na hindi naman pala ako marunong magsulat ng tula. Nakakatsamba lang pala ako sa mga pinagsususulat ko noon.
Sa ilalim ng patnubay ni Sir Rio Alma (o Prof. Virgilio S. Almario na noo’y hindi pa Pambansang Alagad ng Sining para sa Panitikan kundi isang masungit na ama sa lahat ng fellows), isang buong batch kaming sumubok na kumatha ng tula. Bawat Sabado, sa maliit na bahagi ng Adarna House sa may Tomas Morato area, isang buong maghapon kaming nag-aaral ng tula. Actually, madalas ngang maghapon-magdamag ang mga session na ito dahil nauuwi sa inuman ang mahahabang talakayan ng tula. Tula naming mga fellow ang pulutan. Noon na-develop ang malalim kong pagmamahal sa mga bula ng San Mig Light, pati na rin sa sariling wika, sa mismong craft ng pagtula at sa panitikang Filipino. Tulad ng anumang pag-aaral, nagsimula ang batch namin sa basics- tugma’t sukat, tanaga, bugtong, diona, villanelle, sestina, soneto at marami pang iba hanggang sa tumuloy kami sa malayang taludturan. Nag-aral din kami ng elemento ng tula, pagsasalin ng tula, tulang pambata, tula noon, tula ngayon, tula mula sa iba’t ibang bahagi ng daigdig at pati buhay ng makata, inaral din. Nakabungguang-baso namin sina Lamberto Antonio, Rogelio Mangahas, Krip Yuson, Teo Antonio, Fidel Rillo, Bienvenido Lumbera (na noo’y hindi pa Pambansang Alagad ng Sining para sa Panitikan) at napakarami pang dakilang makata ng bansa. Aba’y, hindi na masama. Lalo na at libre naman ang palihang LIRA nang time na ‘yon.
Ngayong 2013, isang dekada na ako sa piling ng LIRA. Bagama’t madalang na akong tumula, naia-apply ko naman ang mga elemento nito sa ibang genre at mahilig pa rin akong magbasa ng tula. Binabasa ko ang mga ka-LIRAng sina Dr. Rebecca Anonuevo, Jerry Gracio, Nikka Osorio, Luna Sicat-Cleto, Maningning Miclat, Faye Cura, Salvador Biglaen, Erwin Lareza at iba pa. Binabasa ko rin sina Dr. Eugene Evasco at Allan Popa. Malaon ko nang paborito ang tapang ng talinghaga nina Joi Barrios, Marra Lanot at Elynia Mabanglo, ang siste ni Jose Lacaba at ang lumbay ng dila ng Eraserheads.
Utang ko ito sa LIRA at siyempre pa sa ama nitong si Sir Rio Alma.
May kagat ang bawat pamagat
Ang final project ko para sa MP 215 ay isang tula na pinamagatang Kontra-ruta. Ito ay binubuo ng 61 linya na aktuwal na pamagat ng mga tula ni Rio Ama mula sa sari-sari niyang aklat ng tula. Inareglo ko ang mga pamagat hanggang sa makabuo ng isang tula na nagbibigay ng komento sa pagiging modernisado ng sangkatauhan. Wala akong binago ni isang salita sa lahat ng pamagat ngunit nagkaltas ako o nagdagdag ng punctuation marks. Para sa akin, wala namang bago o eksperimental sa mismong
anyo ng aking proyekto. Tula pa rin ito, malaya ang taludturan, paminsan-minsang nakakatsamba sa tugma pero wala talagang tugma ang mga saknong. Ang bago ay ang proseso ng pagsulat ng tula. Unlike sa conventional na pagsulat ng tula kung saan ang building blocks ay mga salita, ang akin ay mas advanced nang konti. Ang building blocks ko ay mga pamagat na ng tula.
Na-inspire kasi ako sa ipinost ng kabataang makata na si Mark Angeles noong 5 Enero 2013 sa Facebook Wall niya: isang retrato ng patong-patong na mga librong Filipino. Spine Sonnet ang tawag niya rito.
Wala rin namang bago rito sa proseso. Ito ay book spine poetry. Ayon kay Amanda Nelson ng bookriot.com, “the concept of book spine poetry appeared in 1993 with Nina Katchadourian’s Sorted Books project. Katchadourian began collecting interesting titles and arranging them in clusters so the spines could be read like a sentence. Maria Popova of Brain Pickings adapted the spine sentences into poetry, and the idea quickly spread around the interwebs.”
Ngunit ang bago sa ginawa ni Mark ay ang paggamit ng mga librong Filipino para sa kanyang soneto at book spine poetry. At naisip kong puwede ko rin itong gawin pero this time, pamagat naman ng mga tulang Filipino.
Napili kong gamitin sa munting eksperimentong ito ay ang mga pamagat ng tula ni Sir Rio Alma. Kilala ko na kasi ang kanyang mga akda. Napapag-aralan namin ito sa kolehiyo, sa LIRA at maging sa masters: MA Filipino major in Panitikan. Dagdag pa rito, noong 2011, nagsubok kami ng aking nobyo na magnegosyo. Sabi ko’y hindi naman aklat lamang ang hantungan ng tula, dapat ay mina-market ito sa iba pang paraan. Naisip niyang maglagay ng tula o bahagi ng tula sa mug at ibenta ang mug. Sa pamamagitan ng kanyang kompanyang Balangay Productions, sinimulan namin ang Berso sa Baso project.
Ano ngayon ang ilalagay sa mug? Sabi ko, ako ang maghahanap. Sinuyod ko ang mga aklat ng tula ni Sir Rio. Nakahanap ako ng mga sampu. Ipinaalam namin ito kay Sir Rio (May porsiyento siya sa bawat mug na mabebenta, nakasaad ito sa kontratang inihain namin sa kanya. Siyempre, ayaw kong naaagrabyado ang makata.) at iyon ang pina-design namin sa graphic artist na kuya ng nobyo ko. Heto ang resulta:
Nakatatak sa mukha ng mug ang
“Aanhin ang dambana kung walang Bathala?” mula sa tula niyang Ugat ng Lahat ng Obligasyon.
Bagama’t walang masyadong nabentang mug ang Berso sa Baso project, nagkaroon naman ako ng pagkakataong mabasa nang walang puknat si Sir Rio. At napakasarap namang talagang basahin ng kanyang mga akda. Sa sobrang sarap, pamagat pa lang, ulam na.
Kaya naman, isinama ko na sa puhunan ang kariktan ng mga pamagat ng tula ni Sir Rio para sa aking final project. Tutal, libre naman. Ayon kay Atty. Mark Robert Dy, dating abogado sa Copyright Support Services ng Intellectual Property of the Philippines (IPOPHL) at ngayo’y isang creative industries lawyer, walang copyright ang mga pamagat ng akda. Ibig sabihin, libre itong gamitin ng kahit na sino, kahit di magpaalam sa unang gumamit nito.
Isa pa ay wala pa akong kilalang manunulat sa Pilipinas na gumawa ng prosesong ito para makabuo ng tula: ang mag-areglo ng mga pamagat ng tula. Kaya’t talagang eksperimental ito para sa akin.
Ilang araw kong ginawa ang unang draft ng Kontra-ruta. Hirap na hirap akong aregluhin para makabuo ng saknong na may sense. Ang pinaghanguan ko ng mga pamagat ay isang aklat lamang ni Sir Rio: ang Una kong Milenyum na inilimbag ng UP Press noong 1998. Mayroon siyang 276 na tula rito na kinatha niya mula noong siya’y 20 taong gulang lamang hanggang sa siya’y sumapit ng 50 taong gulang at lumabas sa siyam niyang kalipunan ng tula at apat na antolohiya:
Mga kalipunan:
Makinasyon, 1968
Peregrinasyon, 1970
Doktrinang Anakpawis, 1979
Retrato at Rekwerdo, 1984
Palipad-Hangin, 1985
(A)lamat at (H)istorya, 1986
Katon para sa Limang Pandama, 1987
Mga Retaso ng Liwanag, 1990
Muli sa Kandungan ng Lupa, 1994
Mga antolohiya:
Parnasong Tagalog, 1964
Manlilikha, 1964
Talaang Ginto, 1971
Talaang Ginto, 1991
Nang ipasa ko sa aking propesor ang unang draft ng Kontra-ruta, tinanong niya kung bakit ang Una kong Milenyum ang pinili kong aklat at ano ang significance ng makata sa eksperimento ko. Hindi ko ito nasagot agad kaya binasa ko nang paulit-ulit ang tula ko. Inisip ko rin kung paano pang maikokonekta ang aking tula sa aklat at makatang pinaghanguan nito.
At ito ang naging resulta ng aking pagbubulay-bulay: Kilala si Sir Rio bilang makatang wagas kung makalingon sa pormalismo at tradisyon. Marami sa kanyang mga akda ang may tugma’t sukat at may ritmo ng pagtula ng mga sinaunang makata. Heto ang
halimbawa:
Diona sa Unang Gabi
Kung ako ay kutsinta
Payag na sa binatang
Pagkatamis ang dila;
At kung mag-eksperimento man siya ay sa anyo pa rin ng tula. Heto ang halimbawa na kahugis ng aktuwal na kawayan:
Kawayan
Pagsungaw
Ng
Labong,
Agad
Itong
Sumilip
Sa
Puyo
Ng
Hangin;
Kahit sa LIRA, idinidikdik ni Sir Rio sa kabataang gustong tumula ang halaga ng tradisyonal at katutubong anyo. Bago ka maka-Grade 2, magpakahasa ka muna sa Grade 1, ang walang kamatayang tugma’t sukat. Ngunit itinuturo niya ito para malaman ng kabataan kung ano ang dapat basagin na mga tuntunin sa pagkatha ng tula. Dahil siya mismo, si Rio Alma, ay nagrebelde sa tradisyonal na pagtula.
Bumuntot si Rio Alma kasama sina Lamberto Antonio at Rogelio Mangahas (ng campus paper na Dawn ng University of the East) sa mga ama ng Modernismo sa Panulaan sa Pilipinas na sina Jose Garcia Villa at Alejandro G. Abadilla. Sina Sir Rio at ang mga kapanabayan niyang manunulat sa campus paper ng FEU, UP, UST, Lyceum, MLQU at iba pa ang nagtulak sa ikalawang daluyong ng modernismo sa panulaan ng Pilipinas.
Mahilig din talagang mag-experiment si Sir lalo na sa form. Kahit sa paksa ay ginagawa niya ito. Isang halimbawa ay ang pinakabago niyang aklat ng tula, Ang Romansa ng Pagsagip ng Osong Marso na inilimbag ng UST Publishing House ngayong 2013 na siyang pinakaunang aklat ng speculative poems sa Pilipinas. Ang paksa nito ay Osong Marso, isang nilalang mula sa sinaunang daigdig na malaon nang inabandona, noon pang pagkaraan ng Ikatlong Digmaang Pandaigdig, at iba pang nilalang na katulad nito. Ang setting ng pagkadakip sa Osong Marso at ng iba pang mangyayari sa nilalang na ito ay sa isang solar system na may dalawang araw.
Nang mag-ulat ako sa klase ng aking progreso para sa final project na ito, inirekomenda ng isang kaklase na damihan ko pa ang mga aklat na pagbabasehan ng aking tula. Gayon nga ang ginawa ko. Idinagdag ko sa aking hanguan ang pinakahuling aklat ni Sir Rio, ang Osong Marso, at binuklat ko rin ang sumusunod na mga aklat upang makakuha pa ng mga dagdag na pamagat: Ang Hayop na Ito (Anvil, 2004), Estremelenggoles (Anvil, 2004), Sentimental (Anvil, 2004), Mga Biyahe, Mga Estasyon (Anvil,
2008) at Dust Devils (Adarna House, 2005).
Para sa akin, nararapat lamang na paghanguan ng building blocks ng isang eksperimental na tula ang mga tula ng isang makatang eksperimental din, sa anyo at paksa. (Iyon nga lang, mas kilala talaga si Sir bilang may akda ng mga tulang nasa tradisyonal na anyo.)
Tumula ako hinggil sa pagkabulok ng ubod ng lipunan habang tumatanda ang daigdig, nagkakagulang ang sangkatauhan at nagiging moderno ang lahat. Ipinakita ko sa tulang Kontra-ruta ang mga nagaganap ngayon at ang ilan sa mga problema natin: kahirapan, terorismo, pagkonti ng mga magsasaka (na magsasanhi ng food shortage sa hinaharap), pag-deteriorate ng relasyong pampamilya,
isang indikasyon nito ang mga seksuwal na pang-aabusong nagaganap sa loob nito at napakaraming iba pa. Kadalasan, ang mga tula ni Sir Rio ay may ganito ring tema, ang pagkamoderno ng mga tao ngunit pagkabulok ng ubod nila. Halimbawa ay:
Di na tayo Umiibig Tulad Noon
Di na tayo umiibig tulad noon,
Dibdib nati’y walang init ng bituin
Pagkat puso’y mga plastik at de-motor.
At hinggil naman sa kahirapan, o, hindi ba’t mahirap pa rin tayo ngayon kahit napakayaman ng ating bansa sa natural resources? Sabi ng dating Pangulong Corazon Aquino hinggil sa Pulse Asia data (2004-2006), “three out of every four adult Filipinos consider their families to be poor; more than half our countrymen think their quality of life will worsen in the next year; and 23% believe that our country is hopeless.”
Kabi-kabila naman ang banta ng terorismo, hindi lang sa mga liblib na probinsiya kundi maging sa mga mall at mataong lugar. Ayon nga sa isang ulat sa Bombo Radyo noong 2009, “Inamin na rin ni DILG Sec. Jesse Robredo, na tatlong lugar umano ang posibleng target ng mga terorista na kinabibilangan ng Isetann, ang shopping mall na nasa tabi mismo ng Recto LRT Station at Carriedo LRT Station; 168 Mall na karaniwang dinadayo ng mga mamimili at sa Quiapo area mismo kung saan nagpupunta ang milyon-milyong deboto.” Hindi nawala ang terorismo, lumipat lang sa mas mataong lugar para mas marami ang maapektuhan ng kanilang pagsalakay.
At katulad ng iniulat noong 11 Mayo 2010 ni Helen Flores ng Philippine Star, parami nang parami ang nagiging biktima ng seksuwal na pang-aabuso ng sariling kapamilya, “The Child Protection Unit-Philippines on Thursday expressed concern over the high incidence of incest cases in the country. CPU legal consultant Katrina Legarda said 33 percent of the total child abuse incidents recorded in 2009 were incest.”
Ilan lamang ito sa isyu na kinakaharap ng sangkatauhan ngayon habang patuloy tayong umuunlad batay sa mga bagong tuklas at paggamit ng teknolohiya. Ito rin ang ginawa kong basehan sa realidad na itinatanghal ng bawat linya ng tulang Kontra-ruta. Ang totoo, hindi ko alam ang dahilan kung bakit hindi tayo umuusad kasabay ng ating mga likhang teknolohiya at modernong mga infrastructure at kagamitan. Bakit nga ba hindi tayo nagpo-progress kahit sa piling ng pinakakumbinyenteng yugto ng
ating mga buhay (kung ikukumpara sa buhay ng ating mga ninuno)?
Isa lang ang tiyak ko, may ginagawa tayong mali sa araw-araw nating pag-iral.
Ako at ang aking eksperimento, ang Kontra-ruta, ay umaasang paglilimian ng mga mambabasa ang posibleng kalutasan sa inihaing mga suliranin.
SANGGUNIAN
Almario, Virgilio S. Mahigit Sansiglo ng Amerikanisasyon at Nasyonalismo. Sansiglong Mahigit ng Makabagong Tula sa Filipinas. Pasig City: Anvil Publishing, 2006.
Aquino, Corazon C. A Reality Check. Understanding Poverty. Makati City: Institute for People Power and Development of the Benigno S. Aquino, Jr. Foundation, 2007.
Balde, Abdon Jr. Panayam para sa FILCOLS Huntahan na ginanap sa Conference Room, Malong Building, Pangasinan Provincial Capitol Complex, Lingayen, Pangasinan noong 28 Enero 2011.
Dy, Mark Robert. Copyright Basics, FILCOLS IP Made E-Z na ginanap sa Little Theater, Arellano University (AU) Main Campus, Legarda, Maynila noong 17 Marso 2012.
Flores, Helen ng Philippine Star. Number of incest cases in Philippines increasing na inilathala sa http://www.abs-cbnnews.com/nation/11/... noong 11 Mayo 2010.
Nelson, Amanda. The Best of Book Spine Poetry na inilathala sa http://bookriot.com/2012/10/26/the-be... noong 26 Oktubre 2012.
Walang awtor. Banta ng terorismo sa NCR, nananatili na inilathala sa http://www.bomboradyo.com/story-of-th.... Walang eksaktong petsa ang nakalagay.
Pagkilala
Copyright ng unang larawan: Mark Angeles
Copyright ng ikalawang larawan: Ronald Verzo
Ginamit ang mga larawan nang may permiso mula sa mga may ari ng copyright.
Yes to Favoritism
Mahigit sampung taon na akong nagsusulat ng malikhaing akda sa iba’t ibang genre: tula, kuwento, sanaysay, comics script, dulang pambata, kuwentong pambata, nobelang erotika at talumpati. Ang ilan sa mga akdang ito ay nalimbag o nai-produce na, sa kaso ng mga dulang pambata, sa loob at labas ng akademya. Karamihan sa pagsusulat ko sa mga genre na ito ang siyang pinagmulan ng kabuhayan ko at ng aking anak na si EJ.
Ang ibang genre ay batis ng kabuhayan naming mag-ina, masasabi kong ang tula ay hindi. Bihira akong mabayaran para sa paglalathala ng aking tula at kung mabayaran man ay hindi naman masyadong malaki. Halimbawa nito ay ang bayad sa akin sa tula kong nailathala sa journal na inililimbag ng isang pangkulturang ahensiya ng pamahalaan, tumataginting na tatlong daang piso. Baka tumaas na ang rate na ito, ilang taon na rin naman ang lumipas mula nang ma-publish ako doon.
Ayon kay Abdon Balde, Jr., isang manunulat at dating consultant ng National Book Store, ang mga koleksiyon ng tula sa National Book Store ang isa sa mga uri ng aklat na kakaunti ang mamimili. Kadalasan ay napu-pull out daw ang mga koleksiyon ng tula dahil hindi “moving,” ibig sabihin ay madalang ang bumibili nito. Malungkot oo, pero ito ang katotohanan para sa mga makata.
Pampalubag-loob na ring malaman na hindi lang naman koleksiyon ng mga tula ng mga makatang Filipino ang kapiranggot ang merkado. Ayon kay G. Balde, kahit daw ang mga aklat ni Billy Collins, isang makata (at propesor!) sa US ay hindi naman “blockbuster.” Kung tutuusin, international author na ito at talaga namang sikat hindi lamang bilang manunulat kundi bilang tagapagtanghal ng tula. “Slow moving” pa rin daw ang mga koleksiyon nito ng tula sa National Book Store.
Noong isang buwan, natuklasan ko naman na ganon din ang kaso ng mga makata sa Australia. Sa isang di pormal na panayam ay ibinahagi ni Ken Spillman, isang children’s book author mula sa Australia, na kumikita lamang ang mga makata sa kanilang bansa sa pamamagitan ng pagtuturo. Karamihan sa mga makata ay propesor sa unibersidad. Bakit? Kasi hindi rin daw sapat ang kita ng makata mula sa kanilang mga tula kaya kailangan nilang maghanap ng iba pang ikabubuhay.
Natuwa ako at nalungkot at the same time nang marinig ang mga kuwento ni G. Spillman hinggil sa pagiging makata sa kanilang bansa. Natuwa dahil normal pala ang ganitong sitwasyon ng mga kumakatha ng tula. Akala ko, sa Pilipinas lang ito nangyayari! Karamihan ng kaibigan at kakilala kong de kalidad na makata ay nagtuturo sa unibersidad, nagtatrabaho sa Malakanyang, nagsusulat sa malalaking TV network, nagsasalin, nagsusulat ng mga dulang pampelikula, nagko-call center, nag-eedit, nagpo-proofread at nagtatrabaho sa kung saan. Kung aasahan nila ang kita mula sa kani-kanilang tulang nakalimbag, ay, malamang taong-grasa ang kahihinatnan nila, hilahod sa hirap. At nalungkot akong talaga. Kahit saan palang bahagi ng mundo, kabuntot ng mga makata ang pagdaralita.
Ngunit ganito man ang pang-ekonomiyang estado na ibinubunga ng pagtula, ang genre pa rin na ito ang aking pinakapaborito. Sa pagsulat kasi ng tula, natuto akong pumili ng mga angkop na salita para sa gusto kong ipahayag, na-appreciate ko ang tunog ng bawat salita, at natuto akong magtipid sa salita pag may gusto akong sabihin. Sa tuwing sumusulat ako ng tula, nag-iiba ang tingin ko sa bawat salita, bigla itong nagkakaroon ng sariling buhay.
Kaya ito na ring genre na ito ang pinili ko para sa huling kahingian ng kursong Malikhaing Pagsulat 215 sa ilalim ni Prop. Vladimeir Gonzales. Ba’t lalayo pa ako sa aking pinakapaborito?
Bukod diyan, mahaba na rin ang karanasan ko sa pagsulat ng tula. Sa kolehiyo, sa kursong BA Malikhaing Pagsulat sa Filipino na kinuha ko sa Unibersidad ng Pilipinas Diliman, nahasa akong magsulat ng tula batay sa kahingian ng subject. Pag sinabi ng guro na magsulat ng tula tungkol sa EDSA Dos, sulat, submit. Pag sinabi ng guro na magsulat ng tula tungkol sa mga comfort women noong panahon ng Hapon, sulat, submit. Marahil ay nakadalawampung tula rin ako sa kolehiyo. Di pa kabilang dito ang mga isinulat ko nang dahil sa katangahan sa pag-ibig, pagkainis sa ermats, pagkaburyong, pagka-emo at iba pang personal na dahilan. Di pa rin diyan kabilang ang mga tulang isinali ko sa mga poetry writing contest sa unibersidad. Manalo, matalo, at least, nakatula ako.
Bago ako magtapos ay nakapasok ako sa UP National Writers Workshop bilang fellow sa tula. Lalong lumakas ang loob ko. Feeling makata na talaga ako.
Ilang buwan bago ako magtapos sa kolehiyo, pumasok ako sa taunang palihan sa pagtula ng Linangan sa Imahen, Retorika at Anyo (LIRA). Hunyo 2002 ito. Noon ko nalaman na hindi naman pala ako marunong magsulat ng tula. Nakakatsamba lang pala ako sa mga pinagsususulat ko noon.
Sa ilalim ng patnubay ni Sir Rio Alma (o Prof. Virgilio S. Almario na noo’y hindi pa Pambansang Alagad ng Sining para sa Panitikan kundi isang masungit na ama sa lahat ng fellows), isang buong batch kaming sumubok na kumatha ng tula. Bawat Sabado, sa maliit na bahagi ng Adarna House sa may Tomas Morato area, isang buong maghapon kaming nag-aaral ng tula. Actually, madalas ngang maghapon-magdamag ang mga session na ito dahil nauuwi sa inuman ang mahahabang talakayan ng tula. Tula naming mga fellow ang pulutan. Noon na-develop ang malalim kong pagmamahal sa mga bula ng San Mig Light, pati na rin sa sariling wika, sa mismong craft ng pagtula at sa panitikang Filipino. Tulad ng anumang pag-aaral, nagsimula ang batch namin sa basics- tugma’t sukat, tanaga, bugtong, diona, villanelle, sestina, soneto at marami pang iba hanggang sa tumuloy kami sa malayang taludturan. Nag-aral din kami ng elemento ng tula, pagsasalin ng tula, tulang pambata, tula noon, tula ngayon, tula mula sa iba’t ibang bahagi ng daigdig at pati buhay ng makata, inaral din. Nakabungguang-baso namin sina Lamberto Antonio, Rogelio Mangahas, Krip Yuson, Teo Antonio, Fidel Rillo, Bienvenido Lumbera (na noo’y hindi pa Pambansang Alagad ng Sining para sa Panitikan) at napakarami pang dakilang makata ng bansa. Aba’y, hindi na masama. Lalo na at libre naman ang palihang LIRA nang time na ‘yon.
Ngayong 2013, isang dekada na ako sa piling ng LIRA. Bagama’t madalang na akong tumula, naia-apply ko naman ang mga elemento nito sa ibang genre at mahilig pa rin akong magbasa ng tula. Binabasa ko ang mga ka-LIRAng sina Dr. Rebecca Anonuevo, Jerry Gracio, Nikka Osorio, Luna Sicat-Cleto, Maningning Miclat, Faye Cura, Salvador Biglaen, Erwin Lareza at iba pa. Binabasa ko rin sina Dr. Eugene Evasco at Allan Popa. Malaon ko nang paborito ang tapang ng talinghaga nina Joi Barrios, Marra Lanot at Elynia Mabanglo, ang siste ni Jose Lacaba at ang lumbay ng dila ng Eraserheads.
Utang ko ito sa LIRA at siyempre pa sa ama nitong si Sir Rio Alma.
May kagat ang bawat pamagat
Ang final project ko para sa MP 215 ay isang tula na pinamagatang Kontra-ruta. Ito ay binubuo ng 61 linya na aktuwal na pamagat ng mga tula ni Rio Ama mula sa sari-sari niyang aklat ng tula. Inareglo ko ang mga pamagat hanggang sa makabuo ng isang tula na nagbibigay ng komento sa pagiging modernisado ng sangkatauhan. Wala akong binago ni isang salita sa lahat ng pamagat ngunit nagkaltas ako o nagdagdag ng punctuation marks. Para sa akin, wala namang bago o eksperimental sa mismong
anyo ng aking proyekto. Tula pa rin ito, malaya ang taludturan, paminsan-minsang nakakatsamba sa tugma pero wala talagang tugma ang mga saknong. Ang bago ay ang proseso ng pagsulat ng tula. Unlike sa conventional na pagsulat ng tula kung saan ang building blocks ay mga salita, ang akin ay mas advanced nang konti. Ang building blocks ko ay mga pamagat na ng tula.
Na-inspire kasi ako sa ipinost ng kabataang makata na si Mark Angeles noong 5 Enero 2013 sa Facebook Wall niya: isang retrato ng patong-patong na mga librong Filipino. Spine Sonnet ang tawag niya rito.
Wala rin namang bago rito sa proseso. Ito ay book spine poetry. Ayon kay Amanda Nelson ng bookriot.com, “the concept of book spine poetry appeared in 1993 with Nina Katchadourian’s Sorted Books project. Katchadourian began collecting interesting titles and arranging them in clusters so the spines could be read like a sentence. Maria Popova of Brain Pickings adapted the spine sentences into poetry, and the idea quickly spread around the interwebs.”
Ngunit ang bago sa ginawa ni Mark ay ang paggamit ng mga librong Filipino para sa kanyang soneto at book spine poetry. At naisip kong puwede ko rin itong gawin pero this time, pamagat naman ng mga tulang Filipino.
Napili kong gamitin sa munting eksperimentong ito ay ang mga pamagat ng tula ni Sir Rio Alma. Kilala ko na kasi ang kanyang mga akda. Napapag-aralan namin ito sa kolehiyo, sa LIRA at maging sa masters: MA Filipino major in Panitikan. Dagdag pa rito, noong 2011, nagsubok kami ng aking nobyo na magnegosyo. Sabi ko’y hindi naman aklat lamang ang hantungan ng tula, dapat ay mina-market ito sa iba pang paraan. Naisip niyang maglagay ng tula o bahagi ng tula sa mug at ibenta ang mug. Sa pamamagitan ng kanyang kompanyang Balangay Productions, sinimulan namin ang Berso sa Baso project.
Ano ngayon ang ilalagay sa mug? Sabi ko, ako ang maghahanap. Sinuyod ko ang mga aklat ng tula ni Sir Rio. Nakahanap ako ng mga sampu. Ipinaalam namin ito kay Sir Rio (May porsiyento siya sa bawat mug na mabebenta, nakasaad ito sa kontratang inihain namin sa kanya. Siyempre, ayaw kong naaagrabyado ang makata.) at iyon ang pina-design namin sa graphic artist na kuya ng nobyo ko. Heto ang resulta:
Nakatatak sa mukha ng mug ang
“Aanhin ang dambana kung walang Bathala?” mula sa tula niyang Ugat ng Lahat ng Obligasyon.
Bagama’t walang masyadong nabentang mug ang Berso sa Baso project, nagkaroon naman ako ng pagkakataong mabasa nang walang puknat si Sir Rio. At napakasarap namang talagang basahin ng kanyang mga akda. Sa sobrang sarap, pamagat pa lang, ulam na.
Kaya naman, isinama ko na sa puhunan ang kariktan ng mga pamagat ng tula ni Sir Rio para sa aking final project. Tutal, libre naman. Ayon kay Atty. Mark Robert Dy, dating abogado sa Copyright Support Services ng Intellectual Property of the Philippines (IPOPHL) at ngayo’y isang creative industries lawyer, walang copyright ang mga pamagat ng akda. Ibig sabihin, libre itong gamitin ng kahit na sino, kahit di magpaalam sa unang gumamit nito.
Isa pa ay wala pa akong kilalang manunulat sa Pilipinas na gumawa ng prosesong ito para makabuo ng tula: ang mag-areglo ng mga pamagat ng tula. Kaya’t talagang eksperimental ito para sa akin.
Ilang araw kong ginawa ang unang draft ng Kontra-ruta. Hirap na hirap akong aregluhin para makabuo ng saknong na may sense. Ang pinaghanguan ko ng mga pamagat ay isang aklat lamang ni Sir Rio: ang Una kong Milenyum na inilimbag ng UP Press noong 1998. Mayroon siyang 276 na tula rito na kinatha niya mula noong siya’y 20 taong gulang lamang hanggang sa siya’y sumapit ng 50 taong gulang at lumabas sa siyam niyang kalipunan ng tula at apat na antolohiya:
Mga kalipunan:
Makinasyon, 1968
Peregrinasyon, 1970
Doktrinang Anakpawis, 1979
Retrato at Rekwerdo, 1984
Palipad-Hangin, 1985
(A)lamat at (H)istorya, 1986
Katon para sa Limang Pandama, 1987
Mga Retaso ng Liwanag, 1990
Muli sa Kandungan ng Lupa, 1994
Mga antolohiya:
Parnasong Tagalog, 1964
Manlilikha, 1964
Talaang Ginto, 1971
Talaang Ginto, 1991
Nang ipasa ko sa aking propesor ang unang draft ng Kontra-ruta, tinanong niya kung bakit ang Una kong Milenyum ang pinili kong aklat at ano ang significance ng makata sa eksperimento ko. Hindi ko ito nasagot agad kaya binasa ko nang paulit-ulit ang tula ko. Inisip ko rin kung paano pang maikokonekta ang aking tula sa aklat at makatang pinaghanguan nito.
At ito ang naging resulta ng aking pagbubulay-bulay: Kilala si Sir Rio bilang makatang wagas kung makalingon sa pormalismo at tradisyon. Marami sa kanyang mga akda ang may tugma’t sukat at may ritmo ng pagtula ng mga sinaunang makata. Heto ang
halimbawa:
Diona sa Unang Gabi
Kung ako ay kutsinta
Payag na sa binatang
Pagkatamis ang dila;
At kung mag-eksperimento man siya ay sa anyo pa rin ng tula. Heto ang halimbawa na kahugis ng aktuwal na kawayan:
Kawayan
Pagsungaw
Ng
Labong,
Agad
Itong
Sumilip
Sa
Puyo
Ng
Hangin;
Kahit sa LIRA, idinidikdik ni Sir Rio sa kabataang gustong tumula ang halaga ng tradisyonal at katutubong anyo. Bago ka maka-Grade 2, magpakahasa ka muna sa Grade 1, ang walang kamatayang tugma’t sukat. Ngunit itinuturo niya ito para malaman ng kabataan kung ano ang dapat basagin na mga tuntunin sa pagkatha ng tula. Dahil siya mismo, si Rio Alma, ay nagrebelde sa tradisyonal na pagtula.
Bumuntot si Rio Alma kasama sina Lamberto Antonio at Rogelio Mangahas (ng campus paper na Dawn ng University of the East) sa mga ama ng Modernismo sa Panulaan sa Pilipinas na sina Jose Garcia Villa at Alejandro G. Abadilla. Sina Sir Rio at ang mga kapanabayan niyang manunulat sa campus paper ng FEU, UP, UST, Lyceum, MLQU at iba pa ang nagtulak sa ikalawang daluyong ng modernismo sa panulaan ng Pilipinas.
Mahilig din talagang mag-experiment si Sir lalo na sa form. Kahit sa paksa ay ginagawa niya ito. Isang halimbawa ay ang pinakabago niyang aklat ng tula, Ang Romansa ng Pagsagip ng Osong Marso na inilimbag ng UST Publishing House ngayong 2013 na siyang pinakaunang aklat ng speculative poems sa Pilipinas. Ang paksa nito ay Osong Marso, isang nilalang mula sa sinaunang daigdig na malaon nang inabandona, noon pang pagkaraan ng Ikatlong Digmaang Pandaigdig, at iba pang nilalang na katulad nito. Ang setting ng pagkadakip sa Osong Marso at ng iba pang mangyayari sa nilalang na ito ay sa isang solar system na may dalawang araw.
Nang mag-ulat ako sa klase ng aking progreso para sa final project na ito, inirekomenda ng isang kaklase na damihan ko pa ang mga aklat na pagbabasehan ng aking tula. Gayon nga ang ginawa ko. Idinagdag ko sa aking hanguan ang pinakahuling aklat ni Sir Rio, ang Osong Marso, at binuklat ko rin ang sumusunod na mga aklat upang makakuha pa ng mga dagdag na pamagat: Ang Hayop na Ito (Anvil, 2004), Estremelenggoles (Anvil, 2004), Sentimental (Anvil, 2004), Mga Biyahe, Mga Estasyon (Anvil,
2008) at Dust Devils (Adarna House, 2005).
Para sa akin, nararapat lamang na paghanguan ng building blocks ng isang eksperimental na tula ang mga tula ng isang makatang eksperimental din, sa anyo at paksa. (Iyon nga lang, mas kilala talaga si Sir bilang may akda ng mga tulang nasa tradisyonal na anyo.)
Tumula ako hinggil sa pagkabulok ng ubod ng lipunan habang tumatanda ang daigdig, nagkakagulang ang sangkatauhan at nagiging moderno ang lahat. Ipinakita ko sa tulang Kontra-ruta ang mga nagaganap ngayon at ang ilan sa mga problema natin: kahirapan, terorismo, pagkonti ng mga magsasaka (na magsasanhi ng food shortage sa hinaharap), pag-deteriorate ng relasyong pampamilya,
isang indikasyon nito ang mga seksuwal na pang-aabusong nagaganap sa loob nito at napakaraming iba pa. Kadalasan, ang mga tula ni Sir Rio ay may ganito ring tema, ang pagkamoderno ng mga tao ngunit pagkabulok ng ubod nila. Halimbawa ay:
Di na tayo Umiibig Tulad Noon
Di na tayo umiibig tulad noon,
Dibdib nati’y walang init ng bituin
Pagkat puso’y mga plastik at de-motor.
At hinggil naman sa kahirapan, o, hindi ba’t mahirap pa rin tayo ngayon kahit napakayaman ng ating bansa sa natural resources? Sabi ng dating Pangulong Corazon Aquino hinggil sa Pulse Asia data (2004-2006), “three out of every four adult Filipinos consider their families to be poor; more than half our countrymen think their quality of life will worsen in the next year; and 23% believe that our country is hopeless.”
Kabi-kabila naman ang banta ng terorismo, hindi lang sa mga liblib na probinsiya kundi maging sa mga mall at mataong lugar. Ayon nga sa isang ulat sa Bombo Radyo noong 2009, “Inamin na rin ni DILG Sec. Jesse Robredo, na tatlong lugar umano ang posibleng target ng mga terorista na kinabibilangan ng Isetann, ang shopping mall na nasa tabi mismo ng Recto LRT Station at Carriedo LRT Station; 168 Mall na karaniwang dinadayo ng mga mamimili at sa Quiapo area mismo kung saan nagpupunta ang milyon-milyong deboto.” Hindi nawala ang terorismo, lumipat lang sa mas mataong lugar para mas marami ang maapektuhan ng kanilang pagsalakay.
At katulad ng iniulat noong 11 Mayo 2010 ni Helen Flores ng Philippine Star, parami nang parami ang nagiging biktima ng seksuwal na pang-aabuso ng sariling kapamilya, “The Child Protection Unit-Philippines on Thursday expressed concern over the high incidence of incest cases in the country. CPU legal consultant Katrina Legarda said 33 percent of the total child abuse incidents recorded in 2009 were incest.”
Ilan lamang ito sa isyu na kinakaharap ng sangkatauhan ngayon habang patuloy tayong umuunlad batay sa mga bagong tuklas at paggamit ng teknolohiya. Ito rin ang ginawa kong basehan sa realidad na itinatanghal ng bawat linya ng tulang Kontra-ruta. Ang totoo, hindi ko alam ang dahilan kung bakit hindi tayo umuusad kasabay ng ating mga likhang teknolohiya at modernong mga infrastructure at kagamitan. Bakit nga ba hindi tayo nagpo-progress kahit sa piling ng pinakakumbinyenteng yugto ng
ating mga buhay (kung ikukumpara sa buhay ng ating mga ninuno)?
Isa lang ang tiyak ko, may ginagawa tayong mali sa araw-araw nating pag-iral.
Ako at ang aking eksperimento, ang Kontra-ruta, ay umaasang paglilimian ng mga mambabasa ang posibleng kalutasan sa inihaing mga suliranin.
SANGGUNIAN
Almario, Virgilio S. Mahigit Sansiglo ng Amerikanisasyon at Nasyonalismo. Sansiglong Mahigit ng Makabagong Tula sa Filipinas. Pasig City: Anvil Publishing, 2006.
Aquino, Corazon C. A Reality Check. Understanding Poverty. Makati City: Institute for People Power and Development of the Benigno S. Aquino, Jr. Foundation, 2007.
Balde, Abdon Jr. Panayam para sa FILCOLS Huntahan na ginanap sa Conference Room, Malong Building, Pangasinan Provincial Capitol Complex, Lingayen, Pangasinan noong 28 Enero 2011.
Dy, Mark Robert. Copyright Basics, FILCOLS IP Made E-Z na ginanap sa Little Theater, Arellano University (AU) Main Campus, Legarda, Maynila noong 17 Marso 2012.
Flores, Helen ng Philippine Star. Number of incest cases in Philippines increasing na inilathala sa http://www.abs-cbnnews.com/nation/11/... noong 11 Mayo 2010.
Nelson, Amanda. The Best of Book Spine Poetry na inilathala sa http://bookriot.com/2012/10/26/the-be... noong 26 Oktubre 2012.
Walang awtor. Banta ng terorismo sa NCR, nananatili na inilathala sa http://www.bomboradyo.com/story-of-th.... Walang eksaktong petsa ang nakalagay.
Pagkilala
Copyright ng unang larawan: Mark Angeles
Copyright ng ikalawang larawan: Ronald Verzo
Ginamit ang mga larawan nang may permiso mula sa mga may ari ng copyright.
March 27, 2013
10 Big Myths about Copyright
Gusto ko ang article na ito. Simple, diretso at madaling maintindihan. Read on!
http://www.templetons.com/brad/copymy...
http://www.templetons.com/brad/copymy...
March 26, 2013
Suicide Prevention is Everybody's Business in Every Society
by Foundation Awit
The recent death of a college freshman due to suicide is indeed a sad news. Any death due to suicide is alarming. For every suicide death, there are scores of family and friends whose lives are devastated emotionally, socially and economically.
Suicide is a huge but highly preventable public health problem. (WHO, 2007) Suicidal behaviors are complex - ranging from suicidal ideas to planning and attempting suicide and ultimately, suicide itself. They are influenced by biological, psychological, social, environmental and situational factors.
Since suicidal behavior is multifactorial, we can not attribute a suicide death to a single clear and identifiable cause. While we believe that the University of the Philippines should review its policies on admission and tuition, we can not continue to capitalize on the death of a student to push the administration to do so. We must be careful not to glorify the suicide death for this cause. This is not to mean too that we dismiss the incident. This event should make us think of other ways to prevent suicide deaths more in a more coordinated, intersectoral and scientific approach. Whatever happened to the Senate Bill No. 1946 or Student Suicide Prevention Act of 2005 entitled An Act to Empower the Department of Education (DepEd), the Commission on Higher Education (CHED), and the Technical Education and Skills Development Authority (TESDA) to require all the school heads to report all incidents of student suicide in their respective schools, whether consummated, frustrated or attempted, and to provide a program for student suicide early intervention and prevention?
Had there been clear available and accessible services in place that are known to students, the recent suicide deaths and the many others in the recent years could have been prevented. Suicide prevention is everyone’s business in every society.
Suicide First Aid Guidelines for the Philippines can be downloaded from www.foundationawit.com. Hard copies of the guidelines may be requested from foundation.awit@gmail.com. If you or anyone you know is thinking about suicide, you may call 804 4673 or 0917 558 4673
Reposted here with permission from Vim Nadera.
The recent death of a college freshman due to suicide is indeed a sad news. Any death due to suicide is alarming. For every suicide death, there are scores of family and friends whose lives are devastated emotionally, socially and economically.
Suicide is a huge but highly preventable public health problem. (WHO, 2007) Suicidal behaviors are complex - ranging from suicidal ideas to planning and attempting suicide and ultimately, suicide itself. They are influenced by biological, psychological, social, environmental and situational factors.
Since suicidal behavior is multifactorial, we can not attribute a suicide death to a single clear and identifiable cause. While we believe that the University of the Philippines should review its policies on admission and tuition, we can not continue to capitalize on the death of a student to push the administration to do so. We must be careful not to glorify the suicide death for this cause. This is not to mean too that we dismiss the incident. This event should make us think of other ways to prevent suicide deaths more in a more coordinated, intersectoral and scientific approach. Whatever happened to the Senate Bill No. 1946 or Student Suicide Prevention Act of 2005 entitled An Act to Empower the Department of Education (DepEd), the Commission on Higher Education (CHED), and the Technical Education and Skills Development Authority (TESDA) to require all the school heads to report all incidents of student suicide in their respective schools, whether consummated, frustrated or attempted, and to provide a program for student suicide early intervention and prevention?
Had there been clear available and accessible services in place that are known to students, the recent suicide deaths and the many others in the recent years could have been prevented. Suicide prevention is everyone’s business in every society.
Suicide First Aid Guidelines for the Philippines can be downloaded from www.foundationawit.com. Hard copies of the guidelines may be requested from foundation.awit@gmail.com. If you or anyone you know is thinking about suicide, you may call 804 4673 or 0917 558 4673
Reposted here with permission from Vim Nadera.
SUICIDE IN THE PHILIPPINES: A SECOND LOOK AT RATES AND RATIOS
by Dinah Pacquing- Nadera M.D., M.Sc.[1]
Introduction
The Philippines is cited to have one of the lowest male (2.5) and female suicide rates (1.7 per 100,000) in the Western Pacific Region[2]. Many attribute this data to the Filipinos’ grounding in the Catholic faith, natural resiliency, and gregariousness as a people and as a nation. “Connectedness” as being preventive for suicide is a concept that needs no proof in the Philippines. Filipinos are known for close family ties, extended family structure, and a nation of connections, the Philippines being called the texting (SMS) capital of the world.
There is, however, a general perception of an increasing trend in suicide rate recently based on suicide reports not from hospital records but from print and broadcast media. Such growing awareness alerts public health workers to consider it a problem. However, the said “perceived increase” requires a burden of proof to aforementioned “actual data.”
The overall purpose of this paper is to take an objective look at suicide reporting in different settings and draw implications to what Philippine suicide trends may be. Specifically, it presents some suicide data gathered from different studies in the Philippines. It also tracks down actual reporting process of suicide in a medico-legal setting, examines media reporting, and an analyzes the process through which suicide figures seem to get lost in hospital statistics.
Currently, there is no suicide prevention program in Philippines. Major barriers to the development/implementation of national suicide prevention plan include 1) lack of factual data to cite magnitude of the problem, hence, lack of evidence to support need and fund for program; 2) competing interests within the Health System where budget is limited; and 3) strong Catholic faith which frowns upon suicide discouraging families from reporting.
This descriptive study, which is a situationer on suicide reporting in the Philippines, will hopefully shed light into a practical approach to generate the much- needed reliable data to establish a national suicide rate. In addition, this will enable more appropriate interpretation of current suicide data. In the end, availability of factual data to cite the real magnitude of the problem may entice the necessary support needed for a national suicide prevention plan.
Suicide Research Data
Local data on suicide in different settings were reviewed: mental hospital, general hospital, police reports, school and community.
An unpublished paper by Jularbal (1994)[3] presented a review of suicide cases among in-patients at the National Center for Mental Health during a period of 10 years. During this period, there were 17 suicidal deaths in a hospital whose average number daily in-patient was 3,700. Hospital records of 11 of the suicides were reviewed.
The most vulnerable age group was between 20-29 years old, mostly single males, unemployed, and most had some years in high school. A majority of the patients were diagnosed to have Chronic Schizophrenia, Unspecified Type. Majority of the suicides manifested depressed, anxious, withdrawn, and agitated behavior prior to their committing suicide. Most of the suicidal deaths occurred during the months of July (23.5%) and May (17.6%), and usually during the night shift between 11 pm and 7 am.
Data from a private university general hospital (1986)[4] showed a predominance of females admitted at the emergency room for self-harm. The most common methods of inflicting self-harm were overdose (isoniazid, paracetamol, and pesticides), shooting, jumping and hanging. Although there were more female admissions, mortality was higher among males.
In the Philippines, suicide has been a medico-legal more than a health issue. Morales (1979)[5] reviewed 30 cases of completed suicide among adolescents in three Metro Manila cities from 1972-1977 police records. Two thirds (67%) were between 18-21 years old. Most have indicated intentions of committing the act or showed signs of psychiatric disorders. Personal crises due to a threatened loss or separation of any kind and private hopelessness were cited as the paramount motives for suicide. Methods of committing suicide included shooting oneself (40%); hanging (30%); poisoning (16.7%); and jumping from high places (13.3%). In 73% of the reported cases, suicide was committed in their own homes.
The 2003 Philippine Global school based health survey (2003)[6] conducted in 10 countries (including the Philippines) surveyed students 7,338 students in the 2nd, 3rd, and 4th years of high school between the ages 13 to 15 years. The survey measured alcohol and other drug use; unintentional injuries and violence; hygiene; dietary behaviors and overweight; physical activity; tobacco use; mental health; and protective factors. Results of the data analysis on selected mental health indicators were as follows:
Table 1. Percentage distribution of selected mental health indicators
among high school students, 13-15 years old , Philippines
Males
Females
Both sexes
Felt lonely most of the time or always during the past 12 months
9.8 ± 1.4
9.5 ± 1.7
9.9 ± 2.0
Seriously considered attempting suicide
16.1 ± 2.7
17.4 ± 3.7
15.3 ± 2.6
Have no close friends
2.9 ± 0.8
3.3 ± 1.2
2.6 ± 0.9
Source: 2003 Philippine School-based Global Health Survey
The above data shows that even among adolescents who are considered to be in a “regular” environment are at risk of committing suicide.
At a larger population base, Mcdonald (2003)[7] documented ands analyzed a unique suicide phenomenon observed over a period of 20 years in a small population of tribal inhabitants of Kulbi, Southern Palawan, The yearly established was one of the highest in the world (136 per 100,000 between 1990 and 2000, and 173 between 1990 and 2001). The rates are second only to the Aguaruna of Peru (180 per 100,000).
Macdonald grouped the suicides into "melancholy suicides" (common among older people), "gender relations suicides," "passionate and angry suicides," "multiple suicides out of grief" (a chain of suicides, or cluster suicides) and "impulsive suicides of teenagers." Generating a theory for such staggering figures, Macdonald concludes, as far as the population is concerned that:
“1. Current views hold that suicides are the result of stress and emotional pressure combined with conscious, rational, albeit faulty, thinking; and
2. Suicide is not conceivably committed with fear or hope based on local eschatology, nor with a notion of supernatural sanction, positive or negative. It is just consistent with the inherent secular nature of this society that the only cultural model offered is a judicial one, not a religious one. Suicide is framed in terms of social behavior and law. The anthropological model called for should then be premised on concepts inherent to customary one.”[8]
With the above local data in pockets of diverse population in the country, what can now be said about Philippine suicide rates? In a WHO document on reporting suicide in general, one is guided into considering specific issues that need to be addressed when reporting on suicide:[9]
1. Statistics should be interpreted carefully and correctly;
2. Authentic and reliable sources should be used;
3. Impromptu comments should be handled carefully in spite of time pressures;
4. Generalizations based on small figures require particular attention, and expressions such as “suicide epidemic” or “the place with the highest suicide rate in the world” should be avoided;
5. Reporting suicidal behaviour as an understandable response to social or cultural changes or degradation should be resisted.
Table 2. Suicide Rates (per 100,000), by country, year, and gender.
Most recent year available, as of May 2003 (WHO)
Rank
Country
Year
Males
Females
1
LITHUANIA
00
75.6
16.1
10
SRI LANKA
91
44.6
16.8
20
POLAND
00
25.9
4.9
30
ROMANIA
01
20.8
3.9
40
UNITED STATES OF AMERICA
99
17.6
4.1
50
SINGAPORE
00
12.5
6.4
60
EL SALVADOR
93
10.4
5.5
70
BRAZIL
95
6.6
1.8
80
TAJIKISTAN
99
4.2
1.6
83
PHILIPPINES
93
2.5
1.7
90
JAMAICA
85
0.5
0.2
100
SAINT VINCENT AND THE GRENADINES
86
0.0
0.0
Revisiting the published suicide rates for the Philippines, it is noted that the figure dates back to 1993. The overall suicide rate of 2.1 ranks a low 83 of 100 countries. In many recent reports and press releases, this figure is consistently cited. It is unfortunate that current reliable data for a national suicide rate is not available.
Suicide data can however be generated from emergency wards ( for poisoning and other suicide attempts), in-patient settings, and the Police Department since suicide reports are considered as medico-legal cases.
Suicide Reporting Process
In order to track down suicide reporting process, a key informant interview with a staff of the Homicide Division of the Manila City Police Office was conducted. Suicide reporting process elicited from the interview is shown in Figure 1.
In the event of sudden and/or unexplained death of a person at home, in a building, public place, or a hotel, the person who discovers the death may report the incident to the Homicide Division of the Police Department , bring the body to the hospital for declaration of death, or to the morgue/funeral parlor. Any report to the Homicide Division will be investigated and a Spot Report will be accomplished and posted in a bulletin board that is accessible to media. This explains how news on suicide, murder, or accidents is reported on the news, either broadcast or print. The Spot Report contains information on the nature of the case, identification of a victim, suspect over the death, date, time and place of the incident, facts of the case, and recommendation.
The investigation of the case and the final statement of the possible crime surrounding the death rests upon the Criminal investigation and Detection Unit of the City Police Office. In most cases, sudden and/or unexplained death is classified under the category “Death Under Inquiry”. This category includes foul play, suicide, natural death, or any undetermined death. Although suicide is strongly suspected when there is a witness to its commission, previous history of suicide, suicide notes or verbalizations of it, the classification of “suicide” still does not appear in the police records. Suicide statistics based on homicide reports, to be established, requires one to go through spot reports and follow-up cases that seem to be suicide incidents. An annotation stating “probably suicide may appear in some Spot Reports though. However, it has been more of a practice not to indicate such upon the request of relatives of the deceased for insurance purposes. Anyway, in the final collaed statistics, only “Death under Inquiry”, and not “Suicide “ is an acceptable entry
Figure 1. Suicide reporting process, Homicide Division,
Manila City Police Department
Spot reports from January to June 2007 at the Homicide Division of the Manila City Police Department were reviewed to identify possible cases of suicide. Only 2 of 30 reports indicated probable suicide.
It is important to remember that only deaths are reported to the above Homicide Division. Suicide attempts are usually brought to the hospital and should be reported to the precinct in the catchment area of the hospital.
Suicide Media Reporting
Media play a significant role in providing a very wide range of information in varied ways. It has an equally significant influence community attitudes, beliefs and thus may play a role in suicide prevention. There is evidence that media report on suicide cases can influence other suicides. One of the earliest known associations between the media and suicide arose from Goethe’s novel The Sorrows of Young Werther, published in 1774. In that work the hero shoots himself after an ill-fated love, and shortly after its publication there were many reports of young men using the same method to commit suicide. Television newspaper and radio reports on suicide, particularly if it is a celebrated case, influence suicide behavior of the population. More recently, the internet has become a venue for discussing suicide among people who do not even know each other. There are now websites where those committing suicide are written about, some even revered, and affect other people’s perception of suicide. Suicide now poems hound the internet.
In a study on media representations of mental health and mental illness, over a two week period, there were three reports of suicide in tabloid front pages. There were similar reports in broadsheets but in the “Crime Columns” or “Police Beats”. Interview of reporters on information source on suicide revealed that all were from police blotters. With the posting of Spot Reports in the precinct, it is no wonder why details, even names, addresses and other personal details of the deceased, are out in the papers. In the same media monitoring period, a popular radio station aired and interview with a wife whose husband hang himself. With the wife crying over the radio, blaming herself for her husbands death, the issue was obviously mishandled.
Hospital Suicide Reporting
Two cases were studied to illustrate suicide reporting in the hospital, showing how the statistics get lost in the course of treatment.
Case 1 is an 18 y/o female, college student, who was being treated for depressive disorder. On her first week of treatment, after being scolded by her mother, she took 10 tablets of an antidepressant. She was noted to have laughing spells and poor sleep. She was brought to the emergency room of a government medical center. She was given gastric lavage while at the emergency room. Because there was no hospital bed available, she stayed at the emergency ward throughout the course of her 3-day stay. She was discharged improved as a case of Antidepressant overdose (venlafaxine). No referral to a psychiatrist was made during her hospital stay. She was however advised to seek psychiatric consult upon discharge. The hospital has a Section of Psychiatry under the Department of Internal Medicine and has regular out-patient psychiatric services.
Case 2 is a 17 y/o male college student who slashed his wrist for the first time. The cut was so deep that it required surgical intervention to prevent nerve injury. The adolescent, having had no previous history of psychiatric disorder, was admitted at the Surgery Ward of a teaching and training hospital that has its own Department of Psychiatry with accredited residency training program. After 7 days of hospitalization, the patient was discharged. No psychiatric referral was ever made. One year after attempting suicide, the patient sought consultation with a psychiatrist but refused pharmacologic intervention.
The above two cases clearly illustrate how the diagnosis of suicide gets lost in the process of hospitalization. In the first case, there is no existing referral procedure for admitted patients with self-inflicted conditions. The psychiatrists are engaged mostly at the out-patient clinics. In the second case, there is a Consultation Liaison Section with a referral procedure in place for in-patient suicide cases. The case was however missed in this instance. Further probing of the hospitalization circumstances revealed that the admitting surgeon was a relative of the patient and did not refer the patient. In this hospital, there is no referral system for cases treated at the emergency room who are not admitted to the wards.
In both instances, suicide statistics from hospitals become problematic, too. But beyond the statistics is the mental health service that was due these patients but were missed.
Review of the diagnoses recorded in the referral sheets, psychiatry ward and emergency ward census showed the inclusion of only the Axis 1 diagnosis. Although the charts may indicate suicide attempt of deliberate self-harm, the information is lost when data is collated.
Conclusion and Recommendation
The number of suicides is often underestimated, with the extent of underestimation varying from country to country. Reasons for underestimation, aside from f\gross i\under-reporting and lack of a reporting system include inability to ascertain suicide as the cause of death, stigma, social and political factors, and even insurance regulations.
The issue of reporting may treated in two ways: first is the reporting of a case of suicide by media, that is, depiction of suicide; and second, reporting of the incident to come up with a measure of magnitude. For purposes of this paper, the latter is discussed.
Suicide rates are difficult to establish. The nature of suicide in itself lends it to difficulty in reporting. Reasons have been mentioned above. While deaths are difficult both to track and to ascertain, the situation is more difficult with suicide attempts. Non-fatal suicide behavior are difficult to document partly because of stigma, and social and cultural issues.
Suicide rates are frequently compared across countries. In situations where comparison of suicide rates and ratios are done, one must remember that procedures for recording mortality data (for example, being entered as Death Under Inquiry), seriously affect comparability. Extra caution should also be observed in deriving rates for small populations such as the ones presented in this paper. For example, the 17 deaths at the National Center for Mental Health where there is an average daily in-patient of 3,700 can not be extrapolated to generate the suicide rate of 7/100,000 population which is correctly derived mathematically. Non-fatal suicide behavior are difficult to document partly because of stigma, and social and cultural issues. If reported rates refer to small populations (e.g. cities, provinces or even small countries) their interpretation requires extra caution, since just a few deaths may radically change the picture.[10]
Based on the above description and analysis of suicide rates and ratios, it is possible to initiate a reporting system in the police department and hospital setting. Reporting system in the police department may entail more work. It will have to involve reviewing spot reports, identifying likely cases of suicide, following through relatives or key informants of the deceased, doing psychological autopsy, and eventually ascertaining suicide behavior. At the hospital setting, institutionalization of a referral system with clear guideline, and urging the use of multi-axial diagnosis for psychiatric patients, may generate more reliable data.
While there appears to be no immediate plan to design a national suicide prevention program, there is a dire need to establish reliable suicide rates and ratios. Macdonald’s work is an example of how keen observation can generate hypotheses on suicide behavior. Knowledge and understanding of suicide behavior can contribute to public health, for example, suicide prevention. The Macdonald study now even challenges us to think if we do have a “low” suicide rate or how suicides seem to be reported more in urban settings in the Philippines.
In a recent happiness index survey, Filipinos were found generally happier than other people. Using “Measuring Progress of Societies: Would You Rather Be Rich Or Would You Rather Be Happy?” , from a scale of zero to 10, Filipinos’ happiness rating according to the World Database of Happiness was at 6.4, tying at the 40th to 43rd place with Czechoslovakia, Greece and Nigeria. Statisticians however think that “when one looks at the happiness data and the suicide rates among nations, it is quite clear that nations which score high in happiness do not necessarily have lower suicide rates,” [11]
MacDonald's study raises questions about the vulnerability of small communities like the Kulbi, as it does the vulnerability of the generally happy Filipino. If happiness is “cultural”, is suicide “uncultural”?
There is value in taking a second – and closer – look at our suicide rates and ratios.
[1] Associate Professor, Faculty of Management and Development Studies, University of the Philippines Open University, College, Los Baños, Laguna, Philippines. Email: dnadera@upou.net.
[2] World Health Organization, 2001
[3] Jularbal NAE (1994) Review of suicide cases among in-patients at the National Center for Mental Health: a 10 –year study. (unpublished)
[4] Enriquez, RY (1986) Suicide Patterns in the 80’s: The UST Experience.
[5] Morales, Imelda P. (1979) Suicide among Filipino Adolescents: A Study of Thirty Cases. The Philippine Journal of Psychiatry 1979 June; 9(1): 32-35
[6] Philippine global school based health survey (2003)
[7] Macdonald CJH (2003). Urug. An Anthropological Investigation on Suicide in Palawan, Philippines. Southeast Asian Studies, Vol. 40, No. 4, March 2003
[8] Macdonald CJH (2003). Urug. An Anthropological Investigation on Suicide in Palawan, Philippines. Southeast Asian Studies, Vol. 40, No. 4, March 2003
[9] World Health Organization (2000) Preventing Suicide: A Resource For Media Professionals
WHO/MNH/MBD/00.2
[10] [10] World Health Organization (2000) Preventing Suicide: A Resource For Media Professionals
WHO/MNH/MBD/00.2
[11] Filipinos happier than folk in most rich countries (Business Mirror, August 14, 2007)
--
www.foundationawit.com
Reposted here with permission from the author. Dahil napapanahon, period.
Introduction
The Philippines is cited to have one of the lowest male (2.5) and female suicide rates (1.7 per 100,000) in the Western Pacific Region[2]. Many attribute this data to the Filipinos’ grounding in the Catholic faith, natural resiliency, and gregariousness as a people and as a nation. “Connectedness” as being preventive for suicide is a concept that needs no proof in the Philippines. Filipinos are known for close family ties, extended family structure, and a nation of connections, the Philippines being called the texting (SMS) capital of the world.
There is, however, a general perception of an increasing trend in suicide rate recently based on suicide reports not from hospital records but from print and broadcast media. Such growing awareness alerts public health workers to consider it a problem. However, the said “perceived increase” requires a burden of proof to aforementioned “actual data.”
The overall purpose of this paper is to take an objective look at suicide reporting in different settings and draw implications to what Philippine suicide trends may be. Specifically, it presents some suicide data gathered from different studies in the Philippines. It also tracks down actual reporting process of suicide in a medico-legal setting, examines media reporting, and an analyzes the process through which suicide figures seem to get lost in hospital statistics.
Currently, there is no suicide prevention program in Philippines. Major barriers to the development/implementation of national suicide prevention plan include 1) lack of factual data to cite magnitude of the problem, hence, lack of evidence to support need and fund for program; 2) competing interests within the Health System where budget is limited; and 3) strong Catholic faith which frowns upon suicide discouraging families from reporting.
This descriptive study, which is a situationer on suicide reporting in the Philippines, will hopefully shed light into a practical approach to generate the much- needed reliable data to establish a national suicide rate. In addition, this will enable more appropriate interpretation of current suicide data. In the end, availability of factual data to cite the real magnitude of the problem may entice the necessary support needed for a national suicide prevention plan.
Suicide Research Data
Local data on suicide in different settings were reviewed: mental hospital, general hospital, police reports, school and community.
An unpublished paper by Jularbal (1994)[3] presented a review of suicide cases among in-patients at the National Center for Mental Health during a period of 10 years. During this period, there were 17 suicidal deaths in a hospital whose average number daily in-patient was 3,700. Hospital records of 11 of the suicides were reviewed.
The most vulnerable age group was between 20-29 years old, mostly single males, unemployed, and most had some years in high school. A majority of the patients were diagnosed to have Chronic Schizophrenia, Unspecified Type. Majority of the suicides manifested depressed, anxious, withdrawn, and agitated behavior prior to their committing suicide. Most of the suicidal deaths occurred during the months of July (23.5%) and May (17.6%), and usually during the night shift between 11 pm and 7 am.
Data from a private university general hospital (1986)[4] showed a predominance of females admitted at the emergency room for self-harm. The most common methods of inflicting self-harm were overdose (isoniazid, paracetamol, and pesticides), shooting, jumping and hanging. Although there were more female admissions, mortality was higher among males.
In the Philippines, suicide has been a medico-legal more than a health issue. Morales (1979)[5] reviewed 30 cases of completed suicide among adolescents in three Metro Manila cities from 1972-1977 police records. Two thirds (67%) were between 18-21 years old. Most have indicated intentions of committing the act or showed signs of psychiatric disorders. Personal crises due to a threatened loss or separation of any kind and private hopelessness were cited as the paramount motives for suicide. Methods of committing suicide included shooting oneself (40%); hanging (30%); poisoning (16.7%); and jumping from high places (13.3%). In 73% of the reported cases, suicide was committed in their own homes.
The 2003 Philippine Global school based health survey (2003)[6] conducted in 10 countries (including the Philippines) surveyed students 7,338 students in the 2nd, 3rd, and 4th years of high school between the ages 13 to 15 years. The survey measured alcohol and other drug use; unintentional injuries and violence; hygiene; dietary behaviors and overweight; physical activity; tobacco use; mental health; and protective factors. Results of the data analysis on selected mental health indicators were as follows:
Table 1. Percentage distribution of selected mental health indicators
among high school students, 13-15 years old , Philippines
Males
Females
Both sexes
Felt lonely most of the time or always during the past 12 months
9.8 ± 1.4
9.5 ± 1.7
9.9 ± 2.0
Seriously considered attempting suicide
16.1 ± 2.7
17.4 ± 3.7
15.3 ± 2.6
Have no close friends
2.9 ± 0.8
3.3 ± 1.2
2.6 ± 0.9
Source: 2003 Philippine School-based Global Health Survey
The above data shows that even among adolescents who are considered to be in a “regular” environment are at risk of committing suicide.
At a larger population base, Mcdonald (2003)[7] documented ands analyzed a unique suicide phenomenon observed over a period of 20 years in a small population of tribal inhabitants of Kulbi, Southern Palawan, The yearly established was one of the highest in the world (136 per 100,000 between 1990 and 2000, and 173 between 1990 and 2001). The rates are second only to the Aguaruna of Peru (180 per 100,000).
Macdonald grouped the suicides into "melancholy suicides" (common among older people), "gender relations suicides," "passionate and angry suicides," "multiple suicides out of grief" (a chain of suicides, or cluster suicides) and "impulsive suicides of teenagers." Generating a theory for such staggering figures, Macdonald concludes, as far as the population is concerned that:
“1. Current views hold that suicides are the result of stress and emotional pressure combined with conscious, rational, albeit faulty, thinking; and
2. Suicide is not conceivably committed with fear or hope based on local eschatology, nor with a notion of supernatural sanction, positive or negative. It is just consistent with the inherent secular nature of this society that the only cultural model offered is a judicial one, not a religious one. Suicide is framed in terms of social behavior and law. The anthropological model called for should then be premised on concepts inherent to customary one.”[8]
With the above local data in pockets of diverse population in the country, what can now be said about Philippine suicide rates? In a WHO document on reporting suicide in general, one is guided into considering specific issues that need to be addressed when reporting on suicide:[9]
1. Statistics should be interpreted carefully and correctly;
2. Authentic and reliable sources should be used;
3. Impromptu comments should be handled carefully in spite of time pressures;
4. Generalizations based on small figures require particular attention, and expressions such as “suicide epidemic” or “the place with the highest suicide rate in the world” should be avoided;
5. Reporting suicidal behaviour as an understandable response to social or cultural changes or degradation should be resisted.
Table 2. Suicide Rates (per 100,000), by country, year, and gender.
Most recent year available, as of May 2003 (WHO)
Rank
Country
Year
Males
Females
1
LITHUANIA
00
75.6
16.1
10
SRI LANKA
91
44.6
16.8
20
POLAND
00
25.9
4.9
30
ROMANIA
01
20.8
3.9
40
UNITED STATES OF AMERICA
99
17.6
4.1
50
SINGAPORE
00
12.5
6.4
60
EL SALVADOR
93
10.4
5.5
70
BRAZIL
95
6.6
1.8
80
TAJIKISTAN
99
4.2
1.6
83
PHILIPPINES
93
2.5
1.7
90
JAMAICA
85
0.5
0.2
100
SAINT VINCENT AND THE GRENADINES
86
0.0
0.0
Revisiting the published suicide rates for the Philippines, it is noted that the figure dates back to 1993. The overall suicide rate of 2.1 ranks a low 83 of 100 countries. In many recent reports and press releases, this figure is consistently cited. It is unfortunate that current reliable data for a national suicide rate is not available.
Suicide data can however be generated from emergency wards ( for poisoning and other suicide attempts), in-patient settings, and the Police Department since suicide reports are considered as medico-legal cases.
Suicide Reporting Process
In order to track down suicide reporting process, a key informant interview with a staff of the Homicide Division of the Manila City Police Office was conducted. Suicide reporting process elicited from the interview is shown in Figure 1.
In the event of sudden and/or unexplained death of a person at home, in a building, public place, or a hotel, the person who discovers the death may report the incident to the Homicide Division of the Police Department , bring the body to the hospital for declaration of death, or to the morgue/funeral parlor. Any report to the Homicide Division will be investigated and a Spot Report will be accomplished and posted in a bulletin board that is accessible to media. This explains how news on suicide, murder, or accidents is reported on the news, either broadcast or print. The Spot Report contains information on the nature of the case, identification of a victim, suspect over the death, date, time and place of the incident, facts of the case, and recommendation.
The investigation of the case and the final statement of the possible crime surrounding the death rests upon the Criminal investigation and Detection Unit of the City Police Office. In most cases, sudden and/or unexplained death is classified under the category “Death Under Inquiry”. This category includes foul play, suicide, natural death, or any undetermined death. Although suicide is strongly suspected when there is a witness to its commission, previous history of suicide, suicide notes or verbalizations of it, the classification of “suicide” still does not appear in the police records. Suicide statistics based on homicide reports, to be established, requires one to go through spot reports and follow-up cases that seem to be suicide incidents. An annotation stating “probably suicide may appear in some Spot Reports though. However, it has been more of a practice not to indicate such upon the request of relatives of the deceased for insurance purposes. Anyway, in the final collaed statistics, only “Death under Inquiry”, and not “Suicide “ is an acceptable entry
Figure 1. Suicide reporting process, Homicide Division,
Manila City Police Department
Spot reports from January to June 2007 at the Homicide Division of the Manila City Police Department were reviewed to identify possible cases of suicide. Only 2 of 30 reports indicated probable suicide.
It is important to remember that only deaths are reported to the above Homicide Division. Suicide attempts are usually brought to the hospital and should be reported to the precinct in the catchment area of the hospital.
Suicide Media Reporting
Media play a significant role in providing a very wide range of information in varied ways. It has an equally significant influence community attitudes, beliefs and thus may play a role in suicide prevention. There is evidence that media report on suicide cases can influence other suicides. One of the earliest known associations between the media and suicide arose from Goethe’s novel The Sorrows of Young Werther, published in 1774. In that work the hero shoots himself after an ill-fated love, and shortly after its publication there were many reports of young men using the same method to commit suicide. Television newspaper and radio reports on suicide, particularly if it is a celebrated case, influence suicide behavior of the population. More recently, the internet has become a venue for discussing suicide among people who do not even know each other. There are now websites where those committing suicide are written about, some even revered, and affect other people’s perception of suicide. Suicide now poems hound the internet.
In a study on media representations of mental health and mental illness, over a two week period, there were three reports of suicide in tabloid front pages. There were similar reports in broadsheets but in the “Crime Columns” or “Police Beats”. Interview of reporters on information source on suicide revealed that all were from police blotters. With the posting of Spot Reports in the precinct, it is no wonder why details, even names, addresses and other personal details of the deceased, are out in the papers. In the same media monitoring period, a popular radio station aired and interview with a wife whose husband hang himself. With the wife crying over the radio, blaming herself for her husbands death, the issue was obviously mishandled.
Hospital Suicide Reporting
Two cases were studied to illustrate suicide reporting in the hospital, showing how the statistics get lost in the course of treatment.
Case 1 is an 18 y/o female, college student, who was being treated for depressive disorder. On her first week of treatment, after being scolded by her mother, she took 10 tablets of an antidepressant. She was noted to have laughing spells and poor sleep. She was brought to the emergency room of a government medical center. She was given gastric lavage while at the emergency room. Because there was no hospital bed available, she stayed at the emergency ward throughout the course of her 3-day stay. She was discharged improved as a case of Antidepressant overdose (venlafaxine). No referral to a psychiatrist was made during her hospital stay. She was however advised to seek psychiatric consult upon discharge. The hospital has a Section of Psychiatry under the Department of Internal Medicine and has regular out-patient psychiatric services.
Case 2 is a 17 y/o male college student who slashed his wrist for the first time. The cut was so deep that it required surgical intervention to prevent nerve injury. The adolescent, having had no previous history of psychiatric disorder, was admitted at the Surgery Ward of a teaching and training hospital that has its own Department of Psychiatry with accredited residency training program. After 7 days of hospitalization, the patient was discharged. No psychiatric referral was ever made. One year after attempting suicide, the patient sought consultation with a psychiatrist but refused pharmacologic intervention.
The above two cases clearly illustrate how the diagnosis of suicide gets lost in the process of hospitalization. In the first case, there is no existing referral procedure for admitted patients with self-inflicted conditions. The psychiatrists are engaged mostly at the out-patient clinics. In the second case, there is a Consultation Liaison Section with a referral procedure in place for in-patient suicide cases. The case was however missed in this instance. Further probing of the hospitalization circumstances revealed that the admitting surgeon was a relative of the patient and did not refer the patient. In this hospital, there is no referral system for cases treated at the emergency room who are not admitted to the wards.
In both instances, suicide statistics from hospitals become problematic, too. But beyond the statistics is the mental health service that was due these patients but were missed.
Review of the diagnoses recorded in the referral sheets, psychiatry ward and emergency ward census showed the inclusion of only the Axis 1 diagnosis. Although the charts may indicate suicide attempt of deliberate self-harm, the information is lost when data is collated.
Conclusion and Recommendation
The number of suicides is often underestimated, with the extent of underestimation varying from country to country. Reasons for underestimation, aside from f\gross i\under-reporting and lack of a reporting system include inability to ascertain suicide as the cause of death, stigma, social and political factors, and even insurance regulations.
The issue of reporting may treated in two ways: first is the reporting of a case of suicide by media, that is, depiction of suicide; and second, reporting of the incident to come up with a measure of magnitude. For purposes of this paper, the latter is discussed.
Suicide rates are difficult to establish. The nature of suicide in itself lends it to difficulty in reporting. Reasons have been mentioned above. While deaths are difficult both to track and to ascertain, the situation is more difficult with suicide attempts. Non-fatal suicide behavior are difficult to document partly because of stigma, and social and cultural issues.
Suicide rates are frequently compared across countries. In situations where comparison of suicide rates and ratios are done, one must remember that procedures for recording mortality data (for example, being entered as Death Under Inquiry), seriously affect comparability. Extra caution should also be observed in deriving rates for small populations such as the ones presented in this paper. For example, the 17 deaths at the National Center for Mental Health where there is an average daily in-patient of 3,700 can not be extrapolated to generate the suicide rate of 7/100,000 population which is correctly derived mathematically. Non-fatal suicide behavior are difficult to document partly because of stigma, and social and cultural issues. If reported rates refer to small populations (e.g. cities, provinces or even small countries) their interpretation requires extra caution, since just a few deaths may radically change the picture.[10]
Based on the above description and analysis of suicide rates and ratios, it is possible to initiate a reporting system in the police department and hospital setting. Reporting system in the police department may entail more work. It will have to involve reviewing spot reports, identifying likely cases of suicide, following through relatives or key informants of the deceased, doing psychological autopsy, and eventually ascertaining suicide behavior. At the hospital setting, institutionalization of a referral system with clear guideline, and urging the use of multi-axial diagnosis for psychiatric patients, may generate more reliable data.
While there appears to be no immediate plan to design a national suicide prevention program, there is a dire need to establish reliable suicide rates and ratios. Macdonald’s work is an example of how keen observation can generate hypotheses on suicide behavior. Knowledge and understanding of suicide behavior can contribute to public health, for example, suicide prevention. The Macdonald study now even challenges us to think if we do have a “low” suicide rate or how suicides seem to be reported more in urban settings in the Philippines.
In a recent happiness index survey, Filipinos were found generally happier than other people. Using “Measuring Progress of Societies: Would You Rather Be Rich Or Would You Rather Be Happy?” , from a scale of zero to 10, Filipinos’ happiness rating according to the World Database of Happiness was at 6.4, tying at the 40th to 43rd place with Czechoslovakia, Greece and Nigeria. Statisticians however think that “when one looks at the happiness data and the suicide rates among nations, it is quite clear that nations which score high in happiness do not necessarily have lower suicide rates,” [11]
MacDonald's study raises questions about the vulnerability of small communities like the Kulbi, as it does the vulnerability of the generally happy Filipino. If happiness is “cultural”, is suicide “uncultural”?
There is value in taking a second – and closer – look at our suicide rates and ratios.
[1] Associate Professor, Faculty of Management and Development Studies, University of the Philippines Open University, College, Los Baños, Laguna, Philippines. Email: dnadera@upou.net.
[2] World Health Organization, 2001
[3] Jularbal NAE (1994) Review of suicide cases among in-patients at the National Center for Mental Health: a 10 –year study. (unpublished)
[4] Enriquez, RY (1986) Suicide Patterns in the 80’s: The UST Experience.
[5] Morales, Imelda P. (1979) Suicide among Filipino Adolescents: A Study of Thirty Cases. The Philippine Journal of Psychiatry 1979 June; 9(1): 32-35
[6] Philippine global school based health survey (2003)
[7] Macdonald CJH (2003). Urug. An Anthropological Investigation on Suicide in Palawan, Philippines. Southeast Asian Studies, Vol. 40, No. 4, March 2003
[8] Macdonald CJH (2003). Urug. An Anthropological Investigation on Suicide in Palawan, Philippines. Southeast Asian Studies, Vol. 40, No. 4, March 2003
[9] World Health Organization (2000) Preventing Suicide: A Resource For Media Professionals
WHO/MNH/MBD/00.2
[10] [10] World Health Organization (2000) Preventing Suicide: A Resource For Media Professionals
WHO/MNH/MBD/00.2
[11] Filipinos happier than folk in most rich countries (Business Mirror, August 14, 2007)
--
www.foundationawit.com
Reposted here with permission from the author. Dahil napapanahon, period.
March 23, 2013
Pagsusuri sa mga Tauhang Babae sa Tatlong Nobelang Ukol sa Opresyon
Isang panunuring pampanitikan ni Beverly W. Siy
Ang papel na ito ay batay sa tatlong nobela mula sa iba't ibang panahon at isinulat ng tatlong manunulat na Filipino. Ito rin ay nasusulat sa tatlong wika: Filipino, Iloko at Ingles. Binasa at ginamit ko ang salin sa Filipino ng nobelang Iloko bilang batayan sa pagsuri ng nobelang Iloko. Ang tatlong nobela ay nagpakita ng matinding pang-aapi sa mahihirap: uring manggagawa (sa planta at konstruksiyon), magsasaka, mangingisda at marami pang iba.
Susuriin sa papel na ito ang treatment at pananaw ng mga manunulat ng tatlong nobela sa mga tauhan nilang babae at kung paanong nakakapag-ambag pa ang mga ito ng maling persepsiyon sa kababaihan sa lipunang Filipino. Peminismo ang ginamit na lente para sa pagbusisi.
ANG NOBELANG WITHOUT SEEING THE DAWN
Ang unang nobela ay ang Without Seeing the Dawn ni Steven Javellana na inilathala noong 1947 at ang bersiyon na ni-reprint noong 1976.
Ito ay kuwento ni Carding na isang karaniwang magsasaka mula sa kanayunan (isang sityo sa Baryo Sta. Barbara, Manhayang, Panay Island.) Ang nobela ay nahahati sa dalawa: Book One Day at Book Two Night. Ang una ay tungkol kay Carding at sa mga tao sa Manhayang bago dumating ang mga Hapon at ang ikalawa naman ay ang Manhayang at iba pang karatig na lugar nang sakupin ng mga Hapon ang Pilipinas.
Bago at halos perfect na couple/mag-asawa sina Carding at Lucing. Maligaya ang lahat ng tao sa baryo nang magkatuluyan sila. Subalit napakaraming pangyayari ang sumubok sa kanilang relasyon at pagkatao: pagkakaroon ng kalaguyo, pagsilang at pagkamatay ng mga anak, matinding bagyo, baha, digma at marami pang iba. Sa dulo ay nagkahiwalay sila. Si Carding ay tuluyang naging pinuno ng bolo battalion at sila ay lumusob sa mga kaaway. Samantalang si Lucing ay naiwan sa kanilang bahay habang ipinagdadasal ang kaligtasan ng mga susuong sa digma.
Ang buo nga palang pangalan ng bida ay Ricardo Suerte. Maparikala!
ANG NOBELANG SILANG NAGIGISING SA MADALING ARAW
Ang ikalawang nobela naman ay Dagiti Mariing Iti Parbangon o Silang Nagigising sa Madaling Araw na isinulat ni Constante C. Casabar. Inilathala ito sa Bannawag bilang serialized na nobela mula 1956 hanggang 1957.
Ito ay tungkol sa binatang si Salvador na tubong-Guilang. Ang Guilang ay fictitious na bayan pero ayon kay Prop. Noemi U. Rosal sa kanyang introduksiyon sa nobela, ito raw ay kumakatawan sa Narvacan, Ilocos Sur, ang mismong bayan ng may akda. Ang nobela ay isang naghuhumindig na komento sa paraan ng pag-iisip ng mga Pilipino noong panahon na ma-publish ang akda. Isang eksena ang katibayan nito: ‘yong pag-uumpukan ng mga tao kapag may naaksidente hindi para tumulong kundi para lang mag-usyoso.
Si Salvador o Adoy ay isang napakatalinong binata mula sa mahirap na pamilya. Sa sobrang talino niya ay napapansin niya ang di magagandang ugali ng kapwa at mga pagbabagong nagaganap sa kanyang bayan. Masugid niyang pinupuna ang mga kamalian at kabulukan sa paligid. Naniniwala siyang ang ugat ng lahat ay ang katatapos lamang na digma.
Nagkautang siya kay Apo Julian nang maaksidente ang kanyang lolo sa pangingisda. Para makabayad ng utang, sapilitan siyang pumasok sa planta pagkatapos mag-high school. Doon ay ginawa siyang lider ng isang lihim na pangkat laban kay Apo Julian.
Umibig kay Mering itong si Adoy. Si Mering ay dalagang mula sa mas maalwan na pamilya mula sa isa pang baryo. Masugid ang pagmamahal ni Mering kay Adoy at humantong ito sa pagbubuntis ng dalaga at sa pagpapakasal nila. Ang kapatid ni Mering na si Julian ang naging problema. Ito ay maagang naging kawatan at naging tauhan ni Apo Julian. Nang matuklasan ni Apo Julian ang lihim na pangkat sa planta, inutusan niya si Julian na patayin si Adoy. Nabaril nito sina Mering at Adoy ngunit nakaligtas naman ang dalawa. Nagwakas ang nobela sa pagpatay ni Julian kay Apo Julian samantala ay naghahanda naman ang munting mag-anak ni Adoy para lumipat sa Cagayan, Mindanao.
ANG NOBELANG SA MGA KUKO NG LIWANAG
Sa Mga Kuko ng Liwanag ang ikatlong nobela. Isinulat ito ni Edgardo M. Reyes at unang inilathala noong 1986 ng DLSU Press.
Ito ay tungkol kay Julio Madiaga, isang mangingisdang nakipagsapalaran sa Maynila para hanapin ang kanyang nobyang si Ligaya Paraiso. Dumaan si Julio sa pinakamararahas, pinakamasasaklap at pinakamapapait na karanasan habang nasa lungsod. Nanakawan siya, nabugbog, niloko sa suweldo sa construction, namatayan ng matalik na kaibigan at tinalikuran ng isa pang kaibigan kung kailan niya kailangang-kailangan ang tulong nito. Sari-sari ang mga taong kanyang nakilala. Karamihan ay masama ngunit may iilang mabuti na siyang tumulong para mabuo ang kuwento ng paglaho ni Ligaya pagtuntong nito sa Maynila.
Hindi lang nagpokus kina Julio at Ligaya ang buong nobela. Ipinakita at idinetalye nito ang buhay ng mga construction worker at iba pang karaniwang Filipino. Ipinakita rin dito ang napakalaki at lalo pang lumalaking puwang sa pagitan ng mayayaman at mahihirap at kung ano ang papel na ginagampanan ng mayayaman para manatiling mahirap ang mahirap.
Napakanipis ng plot ng nobela pero napakaganda ng pagkakalarawan sa buhay ng mahihirap lalo na ng mga construction worker at ang kanilang pamilya. Halos maaamoy at mauulinigan ang mga amoy at tunog mula sa kanilang mundo sa pamamagitan ng nobela.
INTRODUKSIYON
Ang tatlong ito ang napili ko dahil lahat ay nagpapakita ng di makataong kondisyon sa lipunang Filipino at makatotohanan ang pagtatanghal ng mga pangyayari (bagama’t fictional ang bayan ng Guilang ng nobelistang si Constante Casabar ay realistiko naman ang lahat ng nangyari sa akda).
Ang mga bidang tauhan sa tatlong nobela ay puro lalaki at galing sa uring mahirap. Silang lahat ay nakaranas ng opresyon mula sa kapitalista’t may hawak ng pera o kapangyarihan. Si Carding ay ilang ulit na pinalayas ng maylupa sa kanyang sinasakang lupa at nakaranas ng kalupitan sa kamay ng mga Hapon. Samantala, ginagawang gatasan ni Apong Julian ang mga tulad ni Adoy na sapilitang namasukan sa pabrika para makabayad ng utang sa kanya. Si Julio naman at ang mga tulad niyang construction worker ay ninanakawan at minamaltrato ng mga big time (pati ng small time) sa mga construction firm at iba pang tagasiyudad.
Nais kong suriin kung ano ang pananaw sa babae ng mga manunulat ng mga akdang ganito ang lalaking pangunahing tauhan. Ano kaya ang role ng kababaihan sa mga kuwento ng opresyon? Ginagamit ba sila ng mga may akda para lalong kuminang ang mga lalaking pangunahing tauhan? Nakakatulong ba ang mga akda para ma-empower ang babaeng mambabasa na nakakaranas ng opresyon gaya ng mga lalaking pangunahing tauhan?
Pinili ko rin ang tatlong nobelang ito dahil nasa iba't ibang wika na ginagamit sa Pilipinas ang bawat isa sa kanila. Tatlong panahon din ang kinakatawan ng mga nobela (panahon ng Hapon, pagkatapos ng panahon ng Hapon at dekada sisenta). May nangyaring pag-usad sa panahon, umusad din kaya ang paraan ng pagtingin ng mga lalaking manunulat sa kanilang tauhang babae at sa mga babae sa lipunang Filipino?
PAGPAPAKILALA SA MGA PANGUNAHING TAUHAN NA BABAE AT KATUWANG NA TAUHANG BABAE SA MGA NOBELA
Mula sa nobelang Without Seeing the Dawn ay sina Lucia at Rosing
Pangalan/Palayaw: Lucia /Lucing
Okupasyon: Housewife
Karelasyon: Carding
Magulang: tenyente (o lider ng baryo nila) at maybahay
Lugar ng kapanganakan: Manhayang (lalawigan)
Edad: 16
Pinakamataas na natapos sa pag-aaral: elementarya
Narito ang ilan sa katangian ni Lucia:
1. Kulang sa self-confidence
Maraming nanliligaw kay Lucing noong dalaga pa siya. Naging barrio fiesta queen din si Lucing kaya sikat siya sa kanilang lugar. Ngunit may mga pagkakataong kulang siya sa self-confidence. Bagama’t napakaganda niya ay pangit pa rin ang tingin niya sa kanyang sarili. Nang magkaanak sila ni Carding ay nadismaya siya nang makitang kamukha niya ang sanggol. “He has my snub nose and my eyes. …He has taken after my ugly features. Now, if he looked more like Carding,” ani Lucing.
2. Masipag
Noong dalaga pa lang si Lucing, babae ang nagtatrabaho ng gawaing-bahay sa kanilang bahay. Siya at ang nanay niya ang nakatoka dito. Makikita sa nobela ang eksenang ito: si Lucing ay naghuhugas ng pinggan habang ang tatay niya ay nakaupo, relaxed na relaxed, sa may tabi ng bintana, nagto-toothpick. Ang dalawang kapatid na lalaki ay tulog na.
3. Hindi vocal
Kahit walang muwang ay very sensual mag-isip si Lucing lalo na pag naaalala si Carding. Pero hindi niya sinasabi ito gaya ng marami pa niyang iniisip. Hindi siya vocal sa kanyang thoughts at feelings. Kahit noong naghamon ng tanan si Carding, hindi niya nasabing game siyang sumama rito kahit gustong-gusto naman niya.
4. Submissive
Masunuring anak itong si Lucing. Kagaya ng nanay niyang si Pia, madalas ay sumusunod lang sila kay Tiniente Paul, ang haligi ng tahanan. Hindi kataka-taka na napakamasunurin din niya kay Carding nang maging mag-asawa na sila. Sobra din siyang magmahal ng asawa. Sa lahat-lahat ng pinagdaanan niya sa piling ni Carding, nag-standby pa rin siya dito. Hindi siya umalis kahit lumilikas na ang lahat ng kababaryo niya. Gusto niyang manatili sa bahay nila, para lang maghintay sa pagbabalik ni Carding, na isa nang lider ng bolo battalion.
Napakaraming pangit na karanasan ni Lucing. Sa tatlong pangunahing tauhang babae, siya lang ang nakaranas ng digma. Iyon pa lang ay napakahirap at napakasakit nang karanasan. Ilan sa kanyang mga kaibigan at kapamilya (ang kanyang tatay) ay nilapastangan, sinaktan at pinatay. Naranasan din niya ang maloko ng asawa. Nambabae si Carding! Naranasan din niya ang isang baha. Nabuntis din siya nang tatlong beses at namatayan ng tatlong anak. Naranasan din niya ang gahasain ng maraming sundalong Hapon. Suerte ang apelyido ng kanyang asawa. Sumalungat dito ang kanyang kapalaran.
Pangalan/Palayaw: Rosita/Rosing
Okupasyon: mananayaw sa kabaret
Karelasyon: Carding at pagkatapos ay si Nestong
Narito ang ilan sa katangian ni Rosing:
1. Napakaganda at seksi
Si Rosing daw ay kasingganda ng isang fairy. Madali para sa kanya ang magkaroon ng customer sa kabaret. Hindi rin nagtagal, narahuyo si Carding sa kanya. Nang dumating naman ang mga Hapon, siya naman ay naging star ng putahan dahil sa kanyang ganda.
2. Malalim magmahal
Mabilis siyang na-in love kay Carding at magmula noon ay gumagawa siya ng paraan para ito ay mapagsilbihan at mapasakanya. Ang sukdulan ng kanyang pagmamahal at ipinakita niya sa pamamagitan ng pagsunog sa hotel (at eventually ay nadamay sa sunog ang tunay na target: ang ammunition dump ng mga Hapon). Alam niyang delikado ito at maaaring buhay niya ang kapalit ngunit ginawa pa rin niya ito para lang kay Carding.
Mula sa Sa Silang Nagigising sa Madaling Araw ay sina Emerita at Baket Basil.
Pangalan/Palayaw: Emerita/Mering
Okupasyon: estudyante
Karelasyon: Adoy
Magulang: magsasaka
Lugar ng kapanganakan: Bimmikal (lalawigan)
Edad: teenager
Pinakamataas na natapos sa pag-aaral: nakatuntong sa kolehiyo
Narito ang ilan sa katangian ni Mering:
1. Napakaganda at seksi
Si Emerita o Mering ay isang maganda at seksing dalaga, (ayon sa nobela, tila ipinaglihi sa tuktok ng Bundok Tirad ang kanyang mga dibdib). Noong 3rd year high school, napili itong maging mutya ng foundation day celebration ng eskuwela. Maganda rin ang kanyang boses. Very sensual din siyang tao. Nakaramdam siya ng pagnanasa nang makita niyang maglakad sa dagat ang hunk na si Adoy.
2. Matalino, mas mataas ang pinag-aralan at mas may kaya kaysa kay Adoy (ang lalaking gustong-gusto niya)
Bagama’t sa paanan ng bundok naninirahan si Mering, kumikita nang sapat ang kanyang mga magulang para mapag-aral siya sa Maynila. Nakaabot siya sa kolehiyo pero hindi ito natapos dahil sa siya ay nabuntis.
Makikita rin na malalim ang unawa ni Mering sa ugnayan ng mga taga-Guilang sa isa’t isa. Nang magkuwentuhan sila ni Baket Basil nang unang dumayo sina Mering kina Adoy, ikinuwento niya ang pagsasaka ng mga taga-Bimmikal para ipalit sa asin ng taga-Sabangan
3. Assertive
Alam niya ang gusto niya at assertive siya. Matagal na siyang may gusto kay Adoy. Nagawan niya ng paraan na matuloy sa pakikipagtalik ang kanilang pagliligawan. Nagbunga ito at siya’y nabuntis. Noong buntis na siya, nang magpasya siyang magbenta ng isda para makatulong kay Baket Basil, pinanindigan niya ito kahit tutol sina Adoy at Baket Basil.
Sinubukan din ni Mering na kumbinsihin si Baket Basil na paluwasin ng Maynila si Adoy para mag-aral sa araw at magtrabaho sa gabi, iyon nga lang ay nakapangako na ang mag-ina kay Apong Julian.
4. May malasakit sa kapwa babae
Isang araw, nang nasa Maynila na si Mering, mula sa loob ng dormitoryo niya, may nakita siyang babaeng nakatayo sa kalsada at naghihintay ng dyip. Nilapitan ito ng isang lalaki at tiningnan ang katawan nito. Walang magawa si Mering kundi magbulalas ng saloobin habang nakadungaw sa bintana. Inis na inis siya sapagkat “Masakit para sa kanya ang ano mang nasasaksihang pagsasamantala ng lalaki sa kapwa niya babae,” sa isip ni Mering (sa pahina 203). Nang irapan ng babae ang lalaki na lumapit, nagdiwang si Mering. Binubuyo pa niya ang babae (sa isip lamang dahil malayong malayo siya sa babae) na sampalin ng mga aklat ang lalaki.
5. Totoo sa sarili
Ipinagmamalaki ni Mering ang kulay ng balat ng isang Ilokana. Binabatikos ni Mering ang mga taong hindi proud at hindi totoo sa kanilang pinagmulan tulad na lang ni Perfecta Maglianos, ang isa sa kanyang roommates na nagpapatawag na Perfie samantalang Pittang naman ang kinagisnan nitong pangalan. Pati ang pagtawag ni Perfie ng Mama at Papa sa sariling magulang ay binabatikos ni Mering sa kanyang isip. Anya, Tatang at Inang naman talaga ang tawag ng dalaga sa magulang, bakit kailangan pang baguhin pagtuntong nito sa Maynila.
Narito naman ang ilan sa mga katangian ni Baket Basil:
Pangalan: Baket Basil
Okupasyon: tindera ng isda
Karelasyon: Ama ni Adoy
Lugar ng kapanganakan: Sabangan (tabing-dagat)
Edad: marahil ay nasa 40’s
1. Mapagmahal
Si Baket Basil ay mapag-arugang ina kay Adoy, at mapag-arugang anak naman kay Apong Binoy. Pinagamot niya sa doktor si Apong Binoy nang maputulan ito ng binti kahit pa wala naman silang ibabayad sa doktor at mga gamot. Hangga’t makakaya ay binibigyan niya ng pera si Adoy para makapagdulot ng ginhawa kahit saglit (diyes sentimo pamasahe para hindi na ito maglakad pauwi).
2. Napakasipag
Tindera ng isda si Baket Basil at kung wala si Adoy ay siya lang ang nagbubuhat ng mga bakul ng paninda papuntang palengke at pauwing Sabangan. Nagko-complement ang katangiang ito ni Baket Basil sa kanyang malalim na pagtanggap sa kapalaran bilang mahirap. Nang unang magkakilala sila ni Mering, hindi siya nangimi sa kahirapan nilang mag-ina. Ipinagpaumanhin niya ito ngunit hindi niya itinago o ikinahiya. Di man sinabi sa nobela, madarama ang dangal ng taong mahirap sa tulad ni Baket Basil.
3. Responsable
Niyakag na ni Adoy ang kanyang ina na dumayo na lang sa Cagayan at iwan na lang ang utang kay Apong Kulian ngunit ayaw pumayag ni Baket Basil. Hindi raw nila maaaring takbuhan ang malaking utang sa lalaki. Siya rin ang nagpapaalala kay Adoy na mag-remit ng bayad kay Apong Julian.
4. Mapagtiis
Kahit napakahirap ng buhay sa Sabangan ay hindi umaalis dito si Baket Basil. Walang tigil siyang gumagawa ng paraan para maka-survive ang pamilya sa tabing-dagat. Kayod-marino siya sa pagbebenta ng isda at hindi miminsan na ginabi siya sa daan at naglakad pauwi mula sa palengke dahil wala nang dumadaang kalesa patungo sa kanila.
Mula sa Sa Mga Kuko ng Liwanag ay si Ligaya.
Pangalan/Palayaw: Ligaya Paraiso
Okupasyon: Babae sa kasa/Maybahay
Karelasyon: Julio, Ah Tek
Magulang: mangingisda
Lugar ng kapanganakan: Marinduque
Edad: hindi binanggit, tantiya ko’y wala pang bente
Pinakamataas na natapos sa pag-aaral: hindi binanggit
Narito ang ilan sa mga katangian ni Ligaya:
1. Maganda
Maganda siya kaya napili siya ng illegal recruiter na si Misis Cruz para dalhin sa kasa imbes na pagsilbihin bilang kasambahay. Sa kasa, natipuhan siya ni Ah Tek, ang Tsinong customer ng kasa. Binalik-balikan siya nito, sinuyo at tinakot hanggang sa maiuwi sa sariling bahay. Doon siya ay kinulong pagkatapos ay inanakan.
2. Matapang
Lagi niyang inaaway si Ah Tek noong dinadalaw pa siya nito sa kasa kahit alam niyang maaari siyang saktan nito o gawan ng masama. (Ngunit lubos siyang tinakot ni Ah Tek na patuturukan ng morpina at iiwan sa kasa kapag tuluyan nang nainis kay Ligaya kaya nasukol din si Ligaya sa huli. Naiuwi/nabili siya ni Ah Tek.) Ipinakita rin ni Ligaya ang katapangan niya nang subukan niyang tumakas mula sa bahay ni Ah Tek noong gabing makatagpo niya si Julio sa Central Market. Bagama’t kinumbinsi siya nang husto ni Julio para gawin ito, matapang niyang hinarap ang mga panganib ng pagtakas niya at ng kanyang baby. Iyon nga lang at hindi ito naging matagumpay. Nagbuwis din siya ng buhay kinalaunan.
Pangalan: Perla
Okupasyon: taga-gantsilyo/puta
Karelasyon: wala
Magulang: Mang Pilong Paralitiko
Lugar ng kapanganakan: Quezon City
Edad: 19
Narito ang ilan sa mga katangian ni Perla:
1. Maganda
Sa taglay niyang kagandahan, lagi tuloy siyang nabibiro ng mga lalaki kapag nag-iigib siya ng tubig. Nagkagusto rin sa kanya si Pol, ang kaibigan ni Julio. Ngunit hindi naman natuloy ang kanilang ligawan.
2. Masipag at maaruga
Naggagantsilyo siya kahit gabing-gabi na para lang makatulong sa gastusin sa kanilang bahay. Mabilis siyang nag-aasikaso ng mga bisita at handang maghain kung nagugutom ang mga ito. Inaasikaso niyang mabuti ang ama nilang paralitiko. Ito ang inuuna niyang pakainin bago ang sarili.
3. Kimi
Hindi masyadong palaimik, hindi niya nakakakuwentuhan ang mga kaibigan ng kuya niyang si Atong. Hindi nagrereklamo sa hirap ng buhay nila. Nang mapatay si Atong sa City Jail, hindi na niya inasikaso ang paghahabla laban sa maysala dahil mag-isa na lang siya at binalaan siya ng mga kapitbahay na huwag na lamang maghabla para hindi manganib ang buhay nila ni Mang Pilong Paralitiko.
PAGSUSURI
May pagkakatulad ang mga tauhang babaeng binanggit. Narito ang ilan:
a. Lahat sila ay mula sa lalawigan o probinsiya.
Karamihan ay mga anak ng mga lalaking nagtatrabaho sa bukid o sa dagat. Ang kanilang mga ina naman, bagama’t hindi tuwirang binanggit, ay maybahay ang okupasyon. Isinasaad sa mga nobela kung paano silang tumutulong sa gawain ng kanilang mga asawa.
b. Lahat din ng pangunahing tauhang babae ay maganda at kaakit-akit ang hubog ng katawan.
Marahil, ginawa itong katangian ng mga pangunahing babaeng tauhan para mas maging interesante ang personal na buhay ng mga pangunahing lalaking tauhan at upang sila ay bumagay sa mga bidang lalaki na inilarawan bilang may mga hitsura din (angat sa karaniwan) kahit paano at kadalasan ay matipuno ang katawan. Si Carding kasi ay magsasaka kaya banat ang katawan. Sina Adoy at Julio ay parehong mangingisda kaya maganda rin ang pangangatawan.
Hindi lang naman sa panitikan kundi maging sa iba pang anyo ng sining, madalas talaga ang tampok o bidang babae ay maganda at seksi. Wala namang problema rito ngunit kung ganito nang ganito, lagi na lang napapako ang atensiyon ng mambabasa sa pisikal na anyo ng bidang babae at hindi sa kanyang kabuuan bilang tao. Isa pa, paano naman ang mga bidang babaeng salat sa pisikal na kagandahan? Malamang ay nababawasan ang atensiyon na ibinibigay ng mambabasa sa tulad nilang bidang babae dahil nasanay na ang mambabasa sa maganda at seksing bidang babae.
Dagdag pa, ayon kay Thelma Kintanar sa akda niyang Babae: Bilanggo ng Kasarian o Babaylan?
“Napipirme sa ating isip ang larawan ng babae na laging maganda, laging mabango, laging maayos at nakangiti. Idinadambana natin na parang santo ang ganitong imahen at nalilimutan natin na ang babae’y tao: pinagpapawisan, nagugusot ang buhok, naapagod, umiinit ang ulo. At hindi lang iyon: na siya’y may sariling isip, sariling damdamin, sariling minimithi, sariling pinapangarap.”
Oo nga naman. May depth ang bawat tao, babae man o lalaki. Mahalagang masalamin ito ng panitikan para hindi flat ang mga tauhan at nang hindi pare-parehong mag-isip ang mga tauhan sa lahat ng akda.
Sa tatlong nobela, pinagtuunan din ng pansin ang pagiging seksuwal na tao ng mga pangunahing babaeng tauhan. Narito ang paglalarawan kay Mering: noong 3rd year, napili siyang mutya sa Foundation Day Celebration. Ipinagmamalaki ito ng mga kanayon sa Bimmikal. Hinog na allagat ang kanyang labi, kawangis ng balat ng hindi pa naaarawang buho ang kanyang kutis at tila ipinaglihi sa tuktok ng Bundok Tirad ang kanyang mga dibdib.
Narito naman ang unang banggit kay Lucing sa nobela: Hoy, Carding, do you know who finished taking a bath just now? You should have come earlier so you would have seen Lucing’s thighs as we did. I’ll tell you that they are big and white like the inside of the banna stalk; that is if you haven’t seen them already.
Narito naman ang kay Ligaya nang sa wakas ay matagpuan siya ni Julio sa Central Market: hinabol ni Julio ng tingin ang babae, tinanaw sa ulo, sa balikat, sa balakang, sa binti, pinanood ang mga hakbang at imbay.
Masasabi ko namang out of character ang isang pangyayari sa nobelang Without Seeing the Dawn. Muntik nang makipagtalik si Lucing kay Luis, ang tisoy na anak ni Don Diego. Si Don Diego ang may ari ng lupang sinasaka ni Carding. Kagagaling lang ni Lucing sa mundo ng pagdadalamhati dahil namatay ang panganay nila ni Carding. Sa pagtigil ni Luis sa bahay nila ay natukso na si Lucing na patulan ang pagfi-flirt ni Luis. Biglang dumating si Luis sa bahay nilang mag-asawa.
Marahil ay walang maisip ang manunulat kung paanong mapapaalis ang mag-asawa sa lupa nilang sinasaka kaya bigla niyang ipinasok ang steamy hot scenes nina Lucing at Luis. Nahuli kasi sila ni Carding sa akto kaya binugbog ni Carding si Luis. Nagsumbong, natural, si Luis kaya pinaalis na sina Carding at Lucing sa lupang sinasakahan.
Sa buong nobela ay ito lamang ang eksena na nagpakita ng kahinaan ng paninindigan ni Lucing pagdating sa sex kaya tingin ko ay out of character talaga ito. Siguro para maging kapani-paniwala ang mga pangyayari, isinalang na lang ng may akda ang dangal at karakter ni Lucing. Hinayaan niya itong matukso sa isa pang lalaki.
c. Ang mga nagtatrabahong babaeng tauhan ay alinman sa tatlo:
1. Mababa ang posisyon
2. Maliit ang kita
3. Walang kita o walang kapasidad na kumita kahit nagtatrabaho
Si Lucing ay nagtatrabaho sa bukid at sa bahay ngunit hindi siya kumikita mula rito. Ito ang paraan niya ng pagiging mabuting asawa at pagsisilbi kay Carding. Si Rosing naman ay mananayaw at kailangang gamitin ang katawan para mabuhay at kumita nang maayos.
Si Mering na siyang pinaka-promising sa lahat na pangunahing babaeng tauhan dahil siya lang ang may pinakamataas na naabot sa pag-aaral ay nabuntis naman. Nang siya’y buntis, sinubukan niyang magtinda ng isda sa palengke hindi para sa sarili kundi para makatulong sa mga gastusin sa bahay nina Adoy.
Si Baket Basil ay tindera ng isda sa palengke. Kailangan niyang magbenta hanggang maubos ang kanyang paninda para mabuhay sila nina Adoy at Apong Binoy. Minsan, kusa rin niyang binababaan ang presyo ng paninda para magkaroon ng tapat na suki tulad ng asawa ng doktor na gumamot kay Apong Binoy.
Si Ligaya naman ay mamamasukan sana bilang kasambahay sa Maynila. Ngunit niloko siya ni Misis Cruz na siyang nagkulong sa kanya sa kasa para ibenta sa mga lalaki. Wala siyang kinikita rito dahil kinukuhang lahat ng taga-kasa. Nang maging asawa siya ni Ah Tek, binigyan siya ng pera nito para ipadala sa probinsiya. Hindi siya pinagtatrabaho kaya’t maaaring isa sa dahilan kung bakit di siya makaalis sa kahindik-hindik niyang sitwasyon ay ang kawalan ng pinansiyal na kakayahan para gumawa ng anumang hakbang.
Si Perla naman ay pa-sideline-sideline na tagapaggantsilyo, kahit paano ay nakakatulong na panggastos nila ni Atong at Mang Pilo. Nang mamatay si Mang Pilo, natagpuan si Perla sa kasa.
May kasabihan sa Ingles na “women’s work is never done.” Sa US at maging sa iba pang bahagi ng mundo (lalo na dito sa Pilipinas), nagtatrabaho ang babae nang mas mahabang oras kaysa sa lalaki dahil bukod sa tunay niyang trabaho, “kasama” din sa trabaho niya ang gawaing-bahay (na hindi naman nababayaran) at ang pag-aalaga sa kapamilya. Dagdag pa rito, kung sumusuweldo naman siya, kadalasan ay mas mababa ang kanyang kinikita kaysa sa lalaki.
Ayon naman sa Rethinking the Nature of Work na sanaysay ng aklat na Feminist theory from margin to center ni Bell Hooks, “receiving low wages or no wages is seen as synonymous with personal failure, lack of success, inferiority…” Naniniwala ako na ang sinabi ni Hooks ay hindi lang sa tunay na buhay maaaaring i-apply kundi maging sa mga tauhan sa panitikan. Bakit nga ba laging hikahos ang mga babaeng tauhan sa tatlong nobela? May kakayahan mang kumita ang iba sa kanila ay napakaliit naman ng kinikita ng mga ito, di hamak na mas maliit sa maliit na ngang suweldo ng mga bidang lalaki.
Ayon kay Thelma Kintanar, ang malimit na paglalahad ng ganitong paglalarawan ay nagpapalakas at nagpapairal ng mga maling palagay at huwad na paniniwala tungkol sa babaeng Pilipino. Kung laging hikahos ang babae sa panitikan, laging mura ang pasuweldo sa kanya, laging libre ang kanyang paggawa, malaki ang tsansang tatanggapin ito ng mga mambabasa bilang isang katotohanan. Na okey at normal lang naman ang karampot o walang suweldo sa pagtatrabaho ng isang babae. At magpapatuloy pa lang itong mangyari. In fact, hanggang ngayon, ang paggawa ng babae sa bahay ay hindi naman itinuturing na trabaho. Wala itong katumbas na halaga sa ekonomiya samantalang oras at pagod din naman ng mga babae ang ipinantatapat nila rito, gaya ng ipinantatapat ng mga lalaki kapag sila ay nagtatrabaho halimbawa bilang tagahugas ng pinggan.
d. Ang mga pangunahing babaeng tauhan ay biktima o isang taong hindi hawak ang kanyang kapalaran.
Laging biktima ang mga pangunahing babaeng tauhan. Noon pa, 1920’s pa, ay ganito na ang pag-represent sa kababaihan sa panitikan. Ayon nga kay Helen Lopez sa akda niyang From the Outsider Within: The Cultural Representation of Women in Selected Tagalog Novels of the 1920’s, “women in works are represented as overwhelmed by life - by suffering, misfortune, poverty, tyranny, disloyalty, treachery, infidelity, oppression and thus often adrift or wallowing in a sea of emotion or powerful sensation.” Lahat na lang ng pangit na pangyayari na puwedeng idulot sa mga pangunahing babaeng tauhan ay itinambak na sa kanila ng mga may akda.
Si Lucing ay namatayan ng tatlong anak. Siya ay niloko ni Carding nang makipagrelasyon si Carding kay Rosing. Naranasan din niya ang bahain ang sakahan. Biktima rin siya ng digma. Pinatay ang kanyang ama at ginahasa siya ng mga Hapon. Nabuntis pa siya ng Hapon.
Si Mering, bagama’t mas may kontrol sa mga nangyari sa kanya halimbawa ay ang pagkakaroon ng relasyon kay Adoy at ang pagkabuntis nito sa kanya, ay marami ring ulit na naging biktima. Binaril siya ng sariling kapatid na si Julian Buligo.
Si Baket Basil naman ay isang balo. Biktima siya ng lubos na kahirapan. Wala siyang sapat na pera para mapag-aral ang tanging pag-asa niyang makakapagsalba sa kanila sa hirap. Biktima siya ni Apong Julian na napakahirap utangan at napakalaking magpatubo. Sa pang-araw-araw niyang buhay, biktima siya ng mapanamantalang empleyadong nagbebenta ng tiket ng puwesto sa palengke at ng iba pang barat na mamimili.
Si Ligaya ay biktima ng pamimilit ng kanyang magulang. Ayaw naman niya talagang lumuwas ng Maynila pero dahil sa pamimilit ng magulang ay sumama siya kay Misis Cruz, na isa palang illegal recruiter. Biktima rin siya ni Misis Cruz nang dalhin siya sa kasa para pagkakitaan at ipagahasa sa isang customer. Biktima rin siya ni Ah Tek, ang customer na “nakabili” sa kanya dahil inasawa/ginawa siyang kabit nito at pinatay pa sa pagsasara ng nobela.
Si Perla at ang kanyang pamilya ay biktima ng pang-aagaw ng lupa. Siya rin ay biktima ng kawalang-katarungan nang mamatay ang kuyang si Atong dahil hindi naman nahuli ang suspek. At pinakahuli, biktima siya ng sunog, natupok ang kanilang bahay. Namatayan siya ng ama dahil sa sunog na ito. Isang araw, natagpuan na lang siya sa kasa, nagbebenta na rin ng katawan.
Lahat sila ay parang mga helpless na babae, damsel in distress, nangangailangan ng tulong at proteksiyon. Na siyempre kanino pa maaaring magmula kundi sa mga lalaking tauhan? Maaaring tinambakan ng mga may akda ang kababaihang ito ng kamalasan upang pagandahin ang imahen ng mga pangunahing lalaking tauhan. Sa umpisa’y laging timbulan ng lakas ni Lucing si Carding. Si Mering ay sinagip ni Adoy nang pakiusapan nito si Julian na huwag nang bariling muli si Mering. Si Baket Basil ay magkakaroon ng pag-asang guminhawa ang buhay dahil sa pagpapasya ni Adoy na magpa-Cagayan na lamang. Si Ligaya ay sasagipin sana ni Julio kundi lamang nahuli ni Ah Tek. Si Perla ay liligawan sana ni Pol kung hindi lang napunta sa kasa.
Wari ay isinulat ang mga kasawian ng kababaihang ito para lang magmukhang mga bayani ang pangunahing lalaki na bagama’t kinatawan ng inaaping uri ay simbolo pa rin naman ng sistemang patriyarkal. Sa madaling salita, maaaring ginagamit ng mga may akda ang babaeng tauhan para mapanatili ang paniniwala ng mambabasa sa sistemang patriyarkal.
Sa paglalarawan sa iba pa o minor na mga babaeng tauhan, makikita rin na parang iginigisa sa sariling mantika ang kababaihan. Halos lahat ay negatibo:
SA WITHOUT SEEING THE DAWN
a. Ayon kay Polo, isang minor na tauhan ni Javellana, “female children are such a nuisance. They grow up and want to have their hair curled and tempt young men to serenade them at night.” Makikita rito ang pagka-bias ni Polo. Mas gusto niya ang mga batang lalaki. Ini-imply niya na mas makabuluhan ang mga naiisip ng batang lalaki kaysa batang babae.
b. Si Nanay Pia, ang nanay ni Lucing, ay napilitan lang magpakasal kay Tinyente Paul. Ayaw pa niya sanang mag-asawa si Lucing dahil bata pa ito ngunit wala siyang nagawa. Napilitan siyang magbigay-payo kay Lucing hinggil sa pag-aasawa. Sabi niya ay sumunod na lamang itong lagi sa asawa dahil ito ang pinuno ng tahanan. Tinuturuan niya pang maging kimi at submissive si Lucing kay Carding!
c. Sabi naman ni Manong Marcelo, “use tongues to settle their differences. Which is the way of those who wear skirts. But it’s the civilized way. Truly civilization makes men effeminate.” Ito ay hayagang pagsasabi na bagama’t sibilisado ang paraan ng kababaihan (tinutukoy ng those who wear skirts) sa pag-aareglo ng gusot, hindi pa rin ito preferred way dahil sa himig ng pangungutya sa salitang “effeminate.”
d. Si Rosing, sa umpisa ng nobela, ay patay na patay kay Carding. Hindi siya mapakali hangga’t di niya nakikilala si Carding. Dumating sa punto na sa loob ng 30 minuto, akyat-baba, akyat-baba siya sa kanyang silid at tindahan para lang alamin mula kay Tia Bebang kung dumating na si Carding. Parang pusang di makapanganak ang babae dahil sa lalaki. Ito ay malinaw na pangungutya sa babae!
e. Si Alicia na kababata nina Lucing ay napakabusilak na babae. Sa gitna ng nobela, ginahasa siya ng mga Hapon. Sa bandang dulo naman, naging tanyag siyang puta at talagang pinipilahan siya ng mga sundalong Hapon. Naka-survive siya sa digmaan sa ganitong paraan. Ginamit niya ang seksuwalidad niya para makaganti sa mga Hapon. Nakikipagtalik siya sa pinakarami gabi-gabi para bigyan ang mga ito ng sakit na nakakahawa.
f. Sabi naman ni Gondoy ni Javellana, “nevertheless, when someone helps me I feel like an old man. Or a girl.” Sinabi niya ito noong maputulan siya ng paa at sinisikap niyang makaakyat ng hagdan nang mag-isa.
g. Ayon naman kay Ruben, “Don’t talk like a silly old woman.”
h. Heto naman ang kutya ni Carding sa taong mahinang uminom: He who cannot down six cups of tuba is a girl and not worth spitting upon. Sa madaling salita ay pangkutya nila ang imahen ng babae sa taong mahina uminom ng alak
Sa items f, g at h makikita na kahit malaki at mahalaga ang papel ng ilang mga babaeng tauhan sa digmang sinuong nina Carding, ang persepsiyon pa rin sa kanila ng mga lalaking tauhan ay mabababaw at hindi nila kaparehas o kapantay.
SA SILANG NAGIGISING SA MADALING ARAW
a. ‘Yong usiserang nagtanong kung anong pinagkukumpulan sa planta nang may mahulog na anluwage rito at bumagsak sa lupa. Tapos itong usiserang ito ay sumigaw na parang itsinismis niya sa iba ang nangyari. Dahil sa ginawa nya, naglabasan ang lalaki, babae at mga bata para makiusyoso din. Usyoso, hindi tulong.
b. Si Honorata Ubal/Onong na kasamahan sa pabrika ni Adoy. Lagi siyang nakakapatid ng sinulid kaya natatakot kapag ioobserbahan na siya ng supervisor. Lagi pa naman siyang nagkakamali sa pagsusulid. Hindi siya masyadong articulate sa Tagalog kaya natatakot na mapansin nang husto ng supervisor. Hindi rin siya binigyan ng mas progresibong isip, iyong tipong nagtatanong tungkol sa nature ng trabaho nya, sa nature ng pabrika o iyong mas kritikal na pag-iisp katulad ng mga lalaki sa pabrika.
c. Si Fe na kaibigan ni Mering ay minsan ding inilarawan sa paraang seksuwal, “sa alon, inangat (ni Fe) ang kanyang palda at lumabas ang mapuputing hita. Waring kumulo ang dugo sa mga ugat ni Salvador.”
d. Si Pittang o Perfie na taga-Cagayan, nakipagsabwatan sa lalaki sa kabila ng kalsada para maipa-date si Mering sa lalaki. Napakasinungaling nitong si Pittang at very scheming din. Manggagamit siya ng kaibigan at manipulative na tao. Sa sobrang husay niyang mag-manipulate, napapapayag niya si Mering kahit ayaw nitong sumamang manood ng sine.
e. Kung titingnan sa malayuan, si Mering ay naipit lamang sa away ng mga lalaki (Apong Julian, Julian Buligo, Adoy). Ngunit siya at ang kanyang nasa sinapupunan ang pinakanaapektuhan. Kung ia-apply natin sa realidad ang ganitong pangyayari, masasabing napakalimit nitong maganap. Mga lalaki ang magkaaway pero ang madalas na napapahamak ay ang mga mahal nila sa buhay na babae.
SA SA MGA KUKO NG LIWANAG
Hindi masyadong na-highlight ang mga babaeng tauhan dito. Ginamit lamang sila ng awtor upang mapalitaw ang kadakilaan ng pag-ibig ng isang lalaki (Julio) sa pinakamamahal niya (At Ligaya). Ginamit din ang kababaihan upang mapalitaw ang kabutihang puso ng kalalakihan (si Atong, hindi niya pinapabayaan si Perla). Lahat ng babae, kung hindi salbahe (tulad ni Misis Cruz) ay tragic ang ending (tulad ng nangyari kina Ligaya, Perla at sa mga puta) halatang lalaki ang gumawa ng nobela. Sina Saling at Edes, pangit kaya ginawa na lamang silang katulong
ni Misis Cruz. Si Misis Cruz, ang illegal recruiter, ay inilarawan sa nakakatawang paraan! “Tatlong suson ang baba, ang likod ay sinlapad ng likod ng kalabaw, ang mga braso’y tila dalawang patang hamon na nakabitin sa magkabilang balikat,” sulat ni Reyes. ‘Yong babae sa construction, puta. Payag siyang pilahan ng mga construction worker basta the price is right. ‘Yong kasambahay ni Ah Tek ay walang simpatya kay Ligaya. Parang naging tau-tauhan lamang ito ni Ah Tek, alagad, parang ganon. Idagdag pa rito ang mga babae sa kasa na adik sa morpina, yaya ng baby ni Ligaya, (isang Tsina) and at the same time, tapagbantay sa baby at nang hindi na makidnap ni Ligaya ang sariling anak. Isama na rin ang tatlong serbidora (description ni Reyes: hindi magagandang babae) sa isang maruming bar na walang jukebox, noon at doon ipinagtapat ni Pol kay Julio ang nangyari kay Ligaya
NEGATIBO
Halos lahat ng mga nabanggit na babaeng tauhan ay negatibo ang karakterisasyon at pagkakalarawan. Maitatanong natin, may sama ba ng loob ang mga may akda sa kababaihan? Bakit nga ba napakanegatibo ng portrayal nila sa babae? Na para bang ito rin ay kalaban ng kanilang inaaping bidang lalaki.
POSITIBO
Mabuti na lamang at may iilang paglalarawan sa kababaihan ang mga may akda na sa pagkakataong ito ay positibo naman.
Sa Sa Mga Kuko ng Liwanag, ang matiyagang paggagantsilyo ni Perla kahit madilim na at gasera lang ang kanilang ilawan ay maaaring isang paraan ng paglalarawan ng mind set ng dalaga, na kahit anong mangyari patuloy niyang igagantsilyo ang kinabukasan niya, patuloy niyang bubuuin ang buhay niya, kahit mahirap kahit pa madilim na. Ang paggagantsilyo ay tinitingnan bilang passive na gawain, puwede ring sign of weakness pero maaari ding tingnan ito bilang simbolo ng tahimik na pakikipaglaban ng isang babae sa lahat ng puwersa sa paligid niya. “I will create. I will still create no matter what,” iyon ang isa sa maaaring kahulugan nito.
Si Nanay Maria sa Without Seeing the Dawn. Ina siya nina Melchor at Gaspar na pinatay ng mga Hapon. Si Nanay Maria ang ilan sa mga babaeng gumawa ng paraan para maipaghiganti ang mahal nila sa buhay. Mahusay din niyang naplano kung paano silang makakaganti ni carding sa mga Hapon. Si Nanay Maria din ang naging boses ni Javellana nang sabihin niyang, “Even the civilians are victims of war.”
Ito ay patunay na hindi lamang tagaiyak ang kababaihan nang panahon ng gera. Hindi lamang sila saksi o biktima. Sila rin ay lumalaban. Kahit sa gitna ng panganib, aktibo silang naghahanap ng katarungan para sa minamahal na pinatay ng kaaway.
Sa lahat ng babaeng tauhan na sinuri mula sa tatlong nobela, si Mering ang pinakakahanga-hanga bilang isang babae. Matapang siya at malakas ang loob. Kung gusto niya ay talagang pinu-pursue niya (tulad ni Adoy). Mas bukas ang kanyang isip kumpara kina Fe at Soling, ang kanyang mga kaklase. Very vocal din siya, sinasabi niya nang walang pangingimi ang kanyang nararamdaman.
Narito ang isang bahagi ng liham ni Mering para kay Adoy:
Marahil ay luluwas na ako patungong Maynila sa susunod na linggo. Kahit ngayon, dahil ayoko pang umalis, ay alam ko nang marami akong pangungulilahan. Pero babaunin ko ang paniniwalang mahal mo ako. lagi kitang nkikita sa aking panaginip, kagaya rin sa pagkakaalala ko lagi sa gabing naroon tayo sa kapandanan! O! Nalilipos ako ng kaligayahan!
Mahusay makipag-usap si Mering, halimbawa nito ay nang una niyang makilala si Baket Basil. Hindi niya pinadamang payak at maralita ang pamumuhay nina Baket at Adoy. Binanggit din niya ang pangangailangan ng mga taga-Bimmikal sa mga taga-Sabangan at vice-versa. Malay siya sa human ecology ng Guilang. Promising ang kanyang character dahil sa oportunidad na dumarating sa kanya, halimbawa ay ang pag-aaral sa Maynila. Pagkaluwas naman niya sa Maynila, intact pa rin ang kanyang identity (proud to be Ilokana siya) at ang values (mapagkumbaba pa rin, analitikal at mapanuri). Alam niya kung kailan napapagsamantalahan na ang isang tao o hindi. At umaalma talaga siya kapag nasasaksihan o nararamdaman niya ang pagsasamantala ng iba.
Sa madaling salita, kumpara sa iba pang pangunahing babaeng tauhan ng mga akdang sinusuri, si Mering ay ang pinaka-empowered sa lahat.
KONGKLUSYON
Tunay ngang malikhain ang paraan ng mga nobelistang sina Javellana, Casabar at Reyes para ipahayag sa pamamagitan ng prosa ang pang-aapi at pananamantala ng mga makapangyarihan sa magbubukid, factory worker, mangingisda, construction worker at iba pang walang kapangyarihan sa iba’t ibang yugto ng kasaysayan ng lipunang Filipino. Di matatawaran ang ambag ng mga nobelang ito para maipaunawa sa mambabasa ang mga struggle ng mga walang kapangyarihan sa ating bansa.
Ang problema lamang, marahil ay sa laki ng pagnanais ng mga tampok nating nobelista na ma-expose ang ganitong mga di makatarungang pagtrato sa mga walang kapangyarihan, natuon ang pansin nila lalo na sina Javellana at Reyes sa tunggalian ng panginoong may lupa at sakada, sa tunggalian ng mananakop at ng mga sinasakop, sa tunggalian ng kapitalista at manggagawa, at sa tunggalian ng kapitalista at construction worker.
Sang-ayon sa ideya ni Bell Hooks, tinatalakay ng tatlong nobelista ang opresyon, oo, ipinakikita nila ang ugat nito, oo, at sinasabi nila na mali ito at hindi dapat na mangyari. Ngunit iminumungkahi rin ng mga akda nila (na may mababang pagtingin at defeatist na portrayal sa kababaihan) na ang paglaya sa ganitong opresyon ay para lang sa mga inaaping kalalakihan. Samakatuwid, ang mga inaaping kalalakihan lang ang nangangailangan ng kalayaan. Bakit? Nag-aalok ang tatlong nobelista ng isang pagsusuri sa lipunan, imperyalismo, piyudalismo at kapitalismo ngunit nakaligtaan nila (lalo na sina Javellana at Reyes) na isaalang-alang ang papel ng kasarian sa mga ito. Hindi nakapagbigay ng mas solidong pundasyon ang tatlong nobela para makabuo ng mas malawak at buo na pagtingin sa mundo kung saan talaga namang bahagi rin ang kababaihan.
At ang ang mga ganitong akda ang siyang bumubuo sa canon at tradisyong pampanitikan natin. Ayon pa kay Rosario Cruz-Lucero, sa tradisyong pampanitikan ng Pilipinas, masasabing ang babae’y tumatayo lamang bilang alegorikong simbolo ng kahinaan ng lalaki o di kaya’y ng mga karanasan sa buhay na nagsisilbing mga balakid sa paglalakbay nito tungo sa kaluwalhatian.
Sumasang-ayon din ako kay Cruz-Lucero nang sabihin niyang “hindi makakasalok sa ganitong bersiyon ng tradisyon at kasaysayang pampanitikan ang babaeng manlilikha. Hindi ito mapag-igiban ng mga pagpapakahulugang pambabae; bagkus puno ito ng mga imahen ng babaeng tauhang nagbibigay-kahulugan sa mga karanasang panlalaki lamang.”
Isang nakakalungkot na katotohanan, hindi ba?
REKOMENDASYON
Kaya naman, sang-ayon muli sa ideya ni Hooks, kung para sa pagsusulong ng tunay na pagbabago at pagwasak sa lahat ng anyo ng pananakop at pang-aapi ang hangad ng mga manunulat na tulad ni Casabar lalo na nina Javellana at Reyes sa pag-akda ng kanilang mga nobela, dapat ay binibigyang-pansin din nila at nilalabanan ang pang-aaping may kinalaman sa kasarian sa kanilang mga akda.
Para naman sa mga kapwa ko manunulat na babae, rekomendasyon ko’y kung hangad nating makatulong sa pagpapaangat ng kamalayang panlipunan ng mambabasa, at sa pag-agos at pagpapadaloy ng tema, imahen, karanasang pambabae at pagpapakahulugang pambabae sa kasaysayang pampanitikan ng Pilipinas, magsulat tayo nang magsulat. Damihan natin ng Mering ang ating mga akda. Malaon na tayong na-etsa puwera bilang mamamayan, manggagawa, asawa, ina, anak at tao ngunit hindi natin dapat ikalungkot ito. Maiging maging pro-active tayo at gamitin ang natatanging perspektibong ito para patuloy na suriin ang namamayaning hegemony sa tunggalian ng magkaibang uri: may kapangyarihan at walang kapangyarihan para patuloy na lumikha o sumulat ng counter-hegemony na patas at makatarungan sa lahat, babae man o lalaki (sang-ayon pa rin sa ideya ni Hooks).
SANGGUNIAN:
Casabar, Constante C. Trans by Duque, Reynaldo A. 1993. Silang Nagigising sa Madaling Araw. Quezon City: ADMU Press.
Hooks, Bell. 1984. Black Women: Shaping Feminist Theory. Nasa Feminist Theory from Margin to Center. Cambridge, MA: South End Press.
Javellana, Stevan. 1976. Without Seeing the Dawn. Quezon City: Phoenix Press, Inc.
Jose, Mary Dorothy DL Jose at Navarro, Atoy M., eds. 2010. Kababaihan sa Kalinangan at Kasaysayang Pilipino. Quezon City: C& E Publishing.
Kintanar, Thelma. ed. 1992. Babae: Bilanggo ng Kasarian o Babaylan? Nasa Ang Babae. Pasay City: Cultural Center of the Philippines.
Lucero, Rosario Cruz. 2007. Ang Talinghaga ni Mariang Makiling: Isang Panimulang Maka-Pilipinong Teoryang Feminista. Nasa Ang Bayan sa Labas ng Maynila. Quezon Ciy: ADMU Press.
Reyes, Edgardo M. 1997. Sa Mga Kuko ng Liwanag Ikawalong Limbag. Manila: DLSU Press.
Reyes, Soledad S. ed. 2003. Silid na Mahiwaga Ikalawang Limbag. Mandaluyong City: Anvil Publishing.
Shaw, Susan M. at Lee, Janet, eds. 2004. Women’s Voices, Feminist Visions Classic and Contemporary Readings. New York, U.S.A: McGraw Hill Companies.
Ang papel na ito ay batay sa tatlong nobela mula sa iba't ibang panahon at isinulat ng tatlong manunulat na Filipino. Ito rin ay nasusulat sa tatlong wika: Filipino, Iloko at Ingles. Binasa at ginamit ko ang salin sa Filipino ng nobelang Iloko bilang batayan sa pagsuri ng nobelang Iloko. Ang tatlong nobela ay nagpakita ng matinding pang-aapi sa mahihirap: uring manggagawa (sa planta at konstruksiyon), magsasaka, mangingisda at marami pang iba.
Susuriin sa papel na ito ang treatment at pananaw ng mga manunulat ng tatlong nobela sa mga tauhan nilang babae at kung paanong nakakapag-ambag pa ang mga ito ng maling persepsiyon sa kababaihan sa lipunang Filipino. Peminismo ang ginamit na lente para sa pagbusisi.
ANG NOBELANG WITHOUT SEEING THE DAWN
Ang unang nobela ay ang Without Seeing the Dawn ni Steven Javellana na inilathala noong 1947 at ang bersiyon na ni-reprint noong 1976.
Ito ay kuwento ni Carding na isang karaniwang magsasaka mula sa kanayunan (isang sityo sa Baryo Sta. Barbara, Manhayang, Panay Island.) Ang nobela ay nahahati sa dalawa: Book One Day at Book Two Night. Ang una ay tungkol kay Carding at sa mga tao sa Manhayang bago dumating ang mga Hapon at ang ikalawa naman ay ang Manhayang at iba pang karatig na lugar nang sakupin ng mga Hapon ang Pilipinas.
Bago at halos perfect na couple/mag-asawa sina Carding at Lucing. Maligaya ang lahat ng tao sa baryo nang magkatuluyan sila. Subalit napakaraming pangyayari ang sumubok sa kanilang relasyon at pagkatao: pagkakaroon ng kalaguyo, pagsilang at pagkamatay ng mga anak, matinding bagyo, baha, digma at marami pang iba. Sa dulo ay nagkahiwalay sila. Si Carding ay tuluyang naging pinuno ng bolo battalion at sila ay lumusob sa mga kaaway. Samantalang si Lucing ay naiwan sa kanilang bahay habang ipinagdadasal ang kaligtasan ng mga susuong sa digma.
Ang buo nga palang pangalan ng bida ay Ricardo Suerte. Maparikala!
ANG NOBELANG SILANG NAGIGISING SA MADALING ARAW
Ang ikalawang nobela naman ay Dagiti Mariing Iti Parbangon o Silang Nagigising sa Madaling Araw na isinulat ni Constante C. Casabar. Inilathala ito sa Bannawag bilang serialized na nobela mula 1956 hanggang 1957.
Ito ay tungkol sa binatang si Salvador na tubong-Guilang. Ang Guilang ay fictitious na bayan pero ayon kay Prop. Noemi U. Rosal sa kanyang introduksiyon sa nobela, ito raw ay kumakatawan sa Narvacan, Ilocos Sur, ang mismong bayan ng may akda. Ang nobela ay isang naghuhumindig na komento sa paraan ng pag-iisip ng mga Pilipino noong panahon na ma-publish ang akda. Isang eksena ang katibayan nito: ‘yong pag-uumpukan ng mga tao kapag may naaksidente hindi para tumulong kundi para lang mag-usyoso.
Si Salvador o Adoy ay isang napakatalinong binata mula sa mahirap na pamilya. Sa sobrang talino niya ay napapansin niya ang di magagandang ugali ng kapwa at mga pagbabagong nagaganap sa kanyang bayan. Masugid niyang pinupuna ang mga kamalian at kabulukan sa paligid. Naniniwala siyang ang ugat ng lahat ay ang katatapos lamang na digma.
Nagkautang siya kay Apo Julian nang maaksidente ang kanyang lolo sa pangingisda. Para makabayad ng utang, sapilitan siyang pumasok sa planta pagkatapos mag-high school. Doon ay ginawa siyang lider ng isang lihim na pangkat laban kay Apo Julian.
Umibig kay Mering itong si Adoy. Si Mering ay dalagang mula sa mas maalwan na pamilya mula sa isa pang baryo. Masugid ang pagmamahal ni Mering kay Adoy at humantong ito sa pagbubuntis ng dalaga at sa pagpapakasal nila. Ang kapatid ni Mering na si Julian ang naging problema. Ito ay maagang naging kawatan at naging tauhan ni Apo Julian. Nang matuklasan ni Apo Julian ang lihim na pangkat sa planta, inutusan niya si Julian na patayin si Adoy. Nabaril nito sina Mering at Adoy ngunit nakaligtas naman ang dalawa. Nagwakas ang nobela sa pagpatay ni Julian kay Apo Julian samantala ay naghahanda naman ang munting mag-anak ni Adoy para lumipat sa Cagayan, Mindanao.
ANG NOBELANG SA MGA KUKO NG LIWANAG
Sa Mga Kuko ng Liwanag ang ikatlong nobela. Isinulat ito ni Edgardo M. Reyes at unang inilathala noong 1986 ng DLSU Press.
Ito ay tungkol kay Julio Madiaga, isang mangingisdang nakipagsapalaran sa Maynila para hanapin ang kanyang nobyang si Ligaya Paraiso. Dumaan si Julio sa pinakamararahas, pinakamasasaklap at pinakamapapait na karanasan habang nasa lungsod. Nanakawan siya, nabugbog, niloko sa suweldo sa construction, namatayan ng matalik na kaibigan at tinalikuran ng isa pang kaibigan kung kailan niya kailangang-kailangan ang tulong nito. Sari-sari ang mga taong kanyang nakilala. Karamihan ay masama ngunit may iilang mabuti na siyang tumulong para mabuo ang kuwento ng paglaho ni Ligaya pagtuntong nito sa Maynila.
Hindi lang nagpokus kina Julio at Ligaya ang buong nobela. Ipinakita at idinetalye nito ang buhay ng mga construction worker at iba pang karaniwang Filipino. Ipinakita rin dito ang napakalaki at lalo pang lumalaking puwang sa pagitan ng mayayaman at mahihirap at kung ano ang papel na ginagampanan ng mayayaman para manatiling mahirap ang mahirap.
Napakanipis ng plot ng nobela pero napakaganda ng pagkakalarawan sa buhay ng mahihirap lalo na ng mga construction worker at ang kanilang pamilya. Halos maaamoy at mauulinigan ang mga amoy at tunog mula sa kanilang mundo sa pamamagitan ng nobela.
INTRODUKSIYON
Ang tatlong ito ang napili ko dahil lahat ay nagpapakita ng di makataong kondisyon sa lipunang Filipino at makatotohanan ang pagtatanghal ng mga pangyayari (bagama’t fictional ang bayan ng Guilang ng nobelistang si Constante Casabar ay realistiko naman ang lahat ng nangyari sa akda).
Ang mga bidang tauhan sa tatlong nobela ay puro lalaki at galing sa uring mahirap. Silang lahat ay nakaranas ng opresyon mula sa kapitalista’t may hawak ng pera o kapangyarihan. Si Carding ay ilang ulit na pinalayas ng maylupa sa kanyang sinasakang lupa at nakaranas ng kalupitan sa kamay ng mga Hapon. Samantala, ginagawang gatasan ni Apong Julian ang mga tulad ni Adoy na sapilitang namasukan sa pabrika para makabayad ng utang sa kanya. Si Julio naman at ang mga tulad niyang construction worker ay ninanakawan at minamaltrato ng mga big time (pati ng small time) sa mga construction firm at iba pang tagasiyudad.
Nais kong suriin kung ano ang pananaw sa babae ng mga manunulat ng mga akdang ganito ang lalaking pangunahing tauhan. Ano kaya ang role ng kababaihan sa mga kuwento ng opresyon? Ginagamit ba sila ng mga may akda para lalong kuminang ang mga lalaking pangunahing tauhan? Nakakatulong ba ang mga akda para ma-empower ang babaeng mambabasa na nakakaranas ng opresyon gaya ng mga lalaking pangunahing tauhan?
Pinili ko rin ang tatlong nobelang ito dahil nasa iba't ibang wika na ginagamit sa Pilipinas ang bawat isa sa kanila. Tatlong panahon din ang kinakatawan ng mga nobela (panahon ng Hapon, pagkatapos ng panahon ng Hapon at dekada sisenta). May nangyaring pag-usad sa panahon, umusad din kaya ang paraan ng pagtingin ng mga lalaking manunulat sa kanilang tauhang babae at sa mga babae sa lipunang Filipino?
PAGPAPAKILALA SA MGA PANGUNAHING TAUHAN NA BABAE AT KATUWANG NA TAUHANG BABAE SA MGA NOBELA
Mula sa nobelang Without Seeing the Dawn ay sina Lucia at Rosing
Pangalan/Palayaw: Lucia /Lucing
Okupasyon: Housewife
Karelasyon: Carding
Magulang: tenyente (o lider ng baryo nila) at maybahay
Lugar ng kapanganakan: Manhayang (lalawigan)
Edad: 16
Pinakamataas na natapos sa pag-aaral: elementarya
Narito ang ilan sa katangian ni Lucia:
1. Kulang sa self-confidence
Maraming nanliligaw kay Lucing noong dalaga pa siya. Naging barrio fiesta queen din si Lucing kaya sikat siya sa kanilang lugar. Ngunit may mga pagkakataong kulang siya sa self-confidence. Bagama’t napakaganda niya ay pangit pa rin ang tingin niya sa kanyang sarili. Nang magkaanak sila ni Carding ay nadismaya siya nang makitang kamukha niya ang sanggol. “He has my snub nose and my eyes. …He has taken after my ugly features. Now, if he looked more like Carding,” ani Lucing.
2. Masipag
Noong dalaga pa lang si Lucing, babae ang nagtatrabaho ng gawaing-bahay sa kanilang bahay. Siya at ang nanay niya ang nakatoka dito. Makikita sa nobela ang eksenang ito: si Lucing ay naghuhugas ng pinggan habang ang tatay niya ay nakaupo, relaxed na relaxed, sa may tabi ng bintana, nagto-toothpick. Ang dalawang kapatid na lalaki ay tulog na.
3. Hindi vocal
Kahit walang muwang ay very sensual mag-isip si Lucing lalo na pag naaalala si Carding. Pero hindi niya sinasabi ito gaya ng marami pa niyang iniisip. Hindi siya vocal sa kanyang thoughts at feelings. Kahit noong naghamon ng tanan si Carding, hindi niya nasabing game siyang sumama rito kahit gustong-gusto naman niya.
4. Submissive
Masunuring anak itong si Lucing. Kagaya ng nanay niyang si Pia, madalas ay sumusunod lang sila kay Tiniente Paul, ang haligi ng tahanan. Hindi kataka-taka na napakamasunurin din niya kay Carding nang maging mag-asawa na sila. Sobra din siyang magmahal ng asawa. Sa lahat-lahat ng pinagdaanan niya sa piling ni Carding, nag-standby pa rin siya dito. Hindi siya umalis kahit lumilikas na ang lahat ng kababaryo niya. Gusto niyang manatili sa bahay nila, para lang maghintay sa pagbabalik ni Carding, na isa nang lider ng bolo battalion.
Napakaraming pangit na karanasan ni Lucing. Sa tatlong pangunahing tauhang babae, siya lang ang nakaranas ng digma. Iyon pa lang ay napakahirap at napakasakit nang karanasan. Ilan sa kanyang mga kaibigan at kapamilya (ang kanyang tatay) ay nilapastangan, sinaktan at pinatay. Naranasan din niya ang maloko ng asawa. Nambabae si Carding! Naranasan din niya ang isang baha. Nabuntis din siya nang tatlong beses at namatayan ng tatlong anak. Naranasan din niya ang gahasain ng maraming sundalong Hapon. Suerte ang apelyido ng kanyang asawa. Sumalungat dito ang kanyang kapalaran.
Pangalan/Palayaw: Rosita/Rosing
Okupasyon: mananayaw sa kabaret
Karelasyon: Carding at pagkatapos ay si Nestong
Narito ang ilan sa katangian ni Rosing:
1. Napakaganda at seksi
Si Rosing daw ay kasingganda ng isang fairy. Madali para sa kanya ang magkaroon ng customer sa kabaret. Hindi rin nagtagal, narahuyo si Carding sa kanya. Nang dumating naman ang mga Hapon, siya naman ay naging star ng putahan dahil sa kanyang ganda.
2. Malalim magmahal
Mabilis siyang na-in love kay Carding at magmula noon ay gumagawa siya ng paraan para ito ay mapagsilbihan at mapasakanya. Ang sukdulan ng kanyang pagmamahal at ipinakita niya sa pamamagitan ng pagsunog sa hotel (at eventually ay nadamay sa sunog ang tunay na target: ang ammunition dump ng mga Hapon). Alam niyang delikado ito at maaaring buhay niya ang kapalit ngunit ginawa pa rin niya ito para lang kay Carding.
Mula sa Sa Silang Nagigising sa Madaling Araw ay sina Emerita at Baket Basil.
Pangalan/Palayaw: Emerita/Mering
Okupasyon: estudyante
Karelasyon: Adoy
Magulang: magsasaka
Lugar ng kapanganakan: Bimmikal (lalawigan)
Edad: teenager
Pinakamataas na natapos sa pag-aaral: nakatuntong sa kolehiyo
Narito ang ilan sa katangian ni Mering:
1. Napakaganda at seksi
Si Emerita o Mering ay isang maganda at seksing dalaga, (ayon sa nobela, tila ipinaglihi sa tuktok ng Bundok Tirad ang kanyang mga dibdib). Noong 3rd year high school, napili itong maging mutya ng foundation day celebration ng eskuwela. Maganda rin ang kanyang boses. Very sensual din siyang tao. Nakaramdam siya ng pagnanasa nang makita niyang maglakad sa dagat ang hunk na si Adoy.
2. Matalino, mas mataas ang pinag-aralan at mas may kaya kaysa kay Adoy (ang lalaking gustong-gusto niya)
Bagama’t sa paanan ng bundok naninirahan si Mering, kumikita nang sapat ang kanyang mga magulang para mapag-aral siya sa Maynila. Nakaabot siya sa kolehiyo pero hindi ito natapos dahil sa siya ay nabuntis.
Makikita rin na malalim ang unawa ni Mering sa ugnayan ng mga taga-Guilang sa isa’t isa. Nang magkuwentuhan sila ni Baket Basil nang unang dumayo sina Mering kina Adoy, ikinuwento niya ang pagsasaka ng mga taga-Bimmikal para ipalit sa asin ng taga-Sabangan
3. Assertive
Alam niya ang gusto niya at assertive siya. Matagal na siyang may gusto kay Adoy. Nagawan niya ng paraan na matuloy sa pakikipagtalik ang kanilang pagliligawan. Nagbunga ito at siya’y nabuntis. Noong buntis na siya, nang magpasya siyang magbenta ng isda para makatulong kay Baket Basil, pinanindigan niya ito kahit tutol sina Adoy at Baket Basil.
Sinubukan din ni Mering na kumbinsihin si Baket Basil na paluwasin ng Maynila si Adoy para mag-aral sa araw at magtrabaho sa gabi, iyon nga lang ay nakapangako na ang mag-ina kay Apong Julian.
4. May malasakit sa kapwa babae
Isang araw, nang nasa Maynila na si Mering, mula sa loob ng dormitoryo niya, may nakita siyang babaeng nakatayo sa kalsada at naghihintay ng dyip. Nilapitan ito ng isang lalaki at tiningnan ang katawan nito. Walang magawa si Mering kundi magbulalas ng saloobin habang nakadungaw sa bintana. Inis na inis siya sapagkat “Masakit para sa kanya ang ano mang nasasaksihang pagsasamantala ng lalaki sa kapwa niya babae,” sa isip ni Mering (sa pahina 203). Nang irapan ng babae ang lalaki na lumapit, nagdiwang si Mering. Binubuyo pa niya ang babae (sa isip lamang dahil malayong malayo siya sa babae) na sampalin ng mga aklat ang lalaki.
5. Totoo sa sarili
Ipinagmamalaki ni Mering ang kulay ng balat ng isang Ilokana. Binabatikos ni Mering ang mga taong hindi proud at hindi totoo sa kanilang pinagmulan tulad na lang ni Perfecta Maglianos, ang isa sa kanyang roommates na nagpapatawag na Perfie samantalang Pittang naman ang kinagisnan nitong pangalan. Pati ang pagtawag ni Perfie ng Mama at Papa sa sariling magulang ay binabatikos ni Mering sa kanyang isip. Anya, Tatang at Inang naman talaga ang tawag ng dalaga sa magulang, bakit kailangan pang baguhin pagtuntong nito sa Maynila.
Narito naman ang ilan sa mga katangian ni Baket Basil:
Pangalan: Baket Basil
Okupasyon: tindera ng isda
Karelasyon: Ama ni Adoy
Lugar ng kapanganakan: Sabangan (tabing-dagat)
Edad: marahil ay nasa 40’s
1. Mapagmahal
Si Baket Basil ay mapag-arugang ina kay Adoy, at mapag-arugang anak naman kay Apong Binoy. Pinagamot niya sa doktor si Apong Binoy nang maputulan ito ng binti kahit pa wala naman silang ibabayad sa doktor at mga gamot. Hangga’t makakaya ay binibigyan niya ng pera si Adoy para makapagdulot ng ginhawa kahit saglit (diyes sentimo pamasahe para hindi na ito maglakad pauwi).
2. Napakasipag
Tindera ng isda si Baket Basil at kung wala si Adoy ay siya lang ang nagbubuhat ng mga bakul ng paninda papuntang palengke at pauwing Sabangan. Nagko-complement ang katangiang ito ni Baket Basil sa kanyang malalim na pagtanggap sa kapalaran bilang mahirap. Nang unang magkakilala sila ni Mering, hindi siya nangimi sa kahirapan nilang mag-ina. Ipinagpaumanhin niya ito ngunit hindi niya itinago o ikinahiya. Di man sinabi sa nobela, madarama ang dangal ng taong mahirap sa tulad ni Baket Basil.
3. Responsable
Niyakag na ni Adoy ang kanyang ina na dumayo na lang sa Cagayan at iwan na lang ang utang kay Apong Kulian ngunit ayaw pumayag ni Baket Basil. Hindi raw nila maaaring takbuhan ang malaking utang sa lalaki. Siya rin ang nagpapaalala kay Adoy na mag-remit ng bayad kay Apong Julian.
4. Mapagtiis
Kahit napakahirap ng buhay sa Sabangan ay hindi umaalis dito si Baket Basil. Walang tigil siyang gumagawa ng paraan para maka-survive ang pamilya sa tabing-dagat. Kayod-marino siya sa pagbebenta ng isda at hindi miminsan na ginabi siya sa daan at naglakad pauwi mula sa palengke dahil wala nang dumadaang kalesa patungo sa kanila.
Mula sa Sa Mga Kuko ng Liwanag ay si Ligaya.
Pangalan/Palayaw: Ligaya Paraiso
Okupasyon: Babae sa kasa/Maybahay
Karelasyon: Julio, Ah Tek
Magulang: mangingisda
Lugar ng kapanganakan: Marinduque
Edad: hindi binanggit, tantiya ko’y wala pang bente
Pinakamataas na natapos sa pag-aaral: hindi binanggit
Narito ang ilan sa mga katangian ni Ligaya:
1. Maganda
Maganda siya kaya napili siya ng illegal recruiter na si Misis Cruz para dalhin sa kasa imbes na pagsilbihin bilang kasambahay. Sa kasa, natipuhan siya ni Ah Tek, ang Tsinong customer ng kasa. Binalik-balikan siya nito, sinuyo at tinakot hanggang sa maiuwi sa sariling bahay. Doon siya ay kinulong pagkatapos ay inanakan.
2. Matapang
Lagi niyang inaaway si Ah Tek noong dinadalaw pa siya nito sa kasa kahit alam niyang maaari siyang saktan nito o gawan ng masama. (Ngunit lubos siyang tinakot ni Ah Tek na patuturukan ng morpina at iiwan sa kasa kapag tuluyan nang nainis kay Ligaya kaya nasukol din si Ligaya sa huli. Naiuwi/nabili siya ni Ah Tek.) Ipinakita rin ni Ligaya ang katapangan niya nang subukan niyang tumakas mula sa bahay ni Ah Tek noong gabing makatagpo niya si Julio sa Central Market. Bagama’t kinumbinsi siya nang husto ni Julio para gawin ito, matapang niyang hinarap ang mga panganib ng pagtakas niya at ng kanyang baby. Iyon nga lang at hindi ito naging matagumpay. Nagbuwis din siya ng buhay kinalaunan.
Pangalan: Perla
Okupasyon: taga-gantsilyo/puta
Karelasyon: wala
Magulang: Mang Pilong Paralitiko
Lugar ng kapanganakan: Quezon City
Edad: 19
Narito ang ilan sa mga katangian ni Perla:
1. Maganda
Sa taglay niyang kagandahan, lagi tuloy siyang nabibiro ng mga lalaki kapag nag-iigib siya ng tubig. Nagkagusto rin sa kanya si Pol, ang kaibigan ni Julio. Ngunit hindi naman natuloy ang kanilang ligawan.
2. Masipag at maaruga
Naggagantsilyo siya kahit gabing-gabi na para lang makatulong sa gastusin sa kanilang bahay. Mabilis siyang nag-aasikaso ng mga bisita at handang maghain kung nagugutom ang mga ito. Inaasikaso niyang mabuti ang ama nilang paralitiko. Ito ang inuuna niyang pakainin bago ang sarili.
3. Kimi
Hindi masyadong palaimik, hindi niya nakakakuwentuhan ang mga kaibigan ng kuya niyang si Atong. Hindi nagrereklamo sa hirap ng buhay nila. Nang mapatay si Atong sa City Jail, hindi na niya inasikaso ang paghahabla laban sa maysala dahil mag-isa na lang siya at binalaan siya ng mga kapitbahay na huwag na lamang maghabla para hindi manganib ang buhay nila ni Mang Pilong Paralitiko.
PAGSUSURI
May pagkakatulad ang mga tauhang babaeng binanggit. Narito ang ilan:
a. Lahat sila ay mula sa lalawigan o probinsiya.
Karamihan ay mga anak ng mga lalaking nagtatrabaho sa bukid o sa dagat. Ang kanilang mga ina naman, bagama’t hindi tuwirang binanggit, ay maybahay ang okupasyon. Isinasaad sa mga nobela kung paano silang tumutulong sa gawain ng kanilang mga asawa.
b. Lahat din ng pangunahing tauhang babae ay maganda at kaakit-akit ang hubog ng katawan.
Marahil, ginawa itong katangian ng mga pangunahing babaeng tauhan para mas maging interesante ang personal na buhay ng mga pangunahing lalaking tauhan at upang sila ay bumagay sa mga bidang lalaki na inilarawan bilang may mga hitsura din (angat sa karaniwan) kahit paano at kadalasan ay matipuno ang katawan. Si Carding kasi ay magsasaka kaya banat ang katawan. Sina Adoy at Julio ay parehong mangingisda kaya maganda rin ang pangangatawan.
Hindi lang naman sa panitikan kundi maging sa iba pang anyo ng sining, madalas talaga ang tampok o bidang babae ay maganda at seksi. Wala namang problema rito ngunit kung ganito nang ganito, lagi na lang napapako ang atensiyon ng mambabasa sa pisikal na anyo ng bidang babae at hindi sa kanyang kabuuan bilang tao. Isa pa, paano naman ang mga bidang babaeng salat sa pisikal na kagandahan? Malamang ay nababawasan ang atensiyon na ibinibigay ng mambabasa sa tulad nilang bidang babae dahil nasanay na ang mambabasa sa maganda at seksing bidang babae.
Dagdag pa, ayon kay Thelma Kintanar sa akda niyang Babae: Bilanggo ng Kasarian o Babaylan?
“Napipirme sa ating isip ang larawan ng babae na laging maganda, laging mabango, laging maayos at nakangiti. Idinadambana natin na parang santo ang ganitong imahen at nalilimutan natin na ang babae’y tao: pinagpapawisan, nagugusot ang buhok, naapagod, umiinit ang ulo. At hindi lang iyon: na siya’y may sariling isip, sariling damdamin, sariling minimithi, sariling pinapangarap.”
Oo nga naman. May depth ang bawat tao, babae man o lalaki. Mahalagang masalamin ito ng panitikan para hindi flat ang mga tauhan at nang hindi pare-parehong mag-isip ang mga tauhan sa lahat ng akda.
Sa tatlong nobela, pinagtuunan din ng pansin ang pagiging seksuwal na tao ng mga pangunahing babaeng tauhan. Narito ang paglalarawan kay Mering: noong 3rd year, napili siyang mutya sa Foundation Day Celebration. Ipinagmamalaki ito ng mga kanayon sa Bimmikal. Hinog na allagat ang kanyang labi, kawangis ng balat ng hindi pa naaarawang buho ang kanyang kutis at tila ipinaglihi sa tuktok ng Bundok Tirad ang kanyang mga dibdib.
Narito naman ang unang banggit kay Lucing sa nobela: Hoy, Carding, do you know who finished taking a bath just now? You should have come earlier so you would have seen Lucing’s thighs as we did. I’ll tell you that they are big and white like the inside of the banna stalk; that is if you haven’t seen them already.
Narito naman ang kay Ligaya nang sa wakas ay matagpuan siya ni Julio sa Central Market: hinabol ni Julio ng tingin ang babae, tinanaw sa ulo, sa balikat, sa balakang, sa binti, pinanood ang mga hakbang at imbay.
Masasabi ko namang out of character ang isang pangyayari sa nobelang Without Seeing the Dawn. Muntik nang makipagtalik si Lucing kay Luis, ang tisoy na anak ni Don Diego. Si Don Diego ang may ari ng lupang sinasaka ni Carding. Kagagaling lang ni Lucing sa mundo ng pagdadalamhati dahil namatay ang panganay nila ni Carding. Sa pagtigil ni Luis sa bahay nila ay natukso na si Lucing na patulan ang pagfi-flirt ni Luis. Biglang dumating si Luis sa bahay nilang mag-asawa.
Marahil ay walang maisip ang manunulat kung paanong mapapaalis ang mag-asawa sa lupa nilang sinasaka kaya bigla niyang ipinasok ang steamy hot scenes nina Lucing at Luis. Nahuli kasi sila ni Carding sa akto kaya binugbog ni Carding si Luis. Nagsumbong, natural, si Luis kaya pinaalis na sina Carding at Lucing sa lupang sinasakahan.
Sa buong nobela ay ito lamang ang eksena na nagpakita ng kahinaan ng paninindigan ni Lucing pagdating sa sex kaya tingin ko ay out of character talaga ito. Siguro para maging kapani-paniwala ang mga pangyayari, isinalang na lang ng may akda ang dangal at karakter ni Lucing. Hinayaan niya itong matukso sa isa pang lalaki.
c. Ang mga nagtatrabahong babaeng tauhan ay alinman sa tatlo:
1. Mababa ang posisyon
2. Maliit ang kita
3. Walang kita o walang kapasidad na kumita kahit nagtatrabaho
Si Lucing ay nagtatrabaho sa bukid at sa bahay ngunit hindi siya kumikita mula rito. Ito ang paraan niya ng pagiging mabuting asawa at pagsisilbi kay Carding. Si Rosing naman ay mananayaw at kailangang gamitin ang katawan para mabuhay at kumita nang maayos.
Si Mering na siyang pinaka-promising sa lahat na pangunahing babaeng tauhan dahil siya lang ang may pinakamataas na naabot sa pag-aaral ay nabuntis naman. Nang siya’y buntis, sinubukan niyang magtinda ng isda sa palengke hindi para sa sarili kundi para makatulong sa mga gastusin sa bahay nina Adoy.
Si Baket Basil ay tindera ng isda sa palengke. Kailangan niyang magbenta hanggang maubos ang kanyang paninda para mabuhay sila nina Adoy at Apong Binoy. Minsan, kusa rin niyang binababaan ang presyo ng paninda para magkaroon ng tapat na suki tulad ng asawa ng doktor na gumamot kay Apong Binoy.
Si Ligaya naman ay mamamasukan sana bilang kasambahay sa Maynila. Ngunit niloko siya ni Misis Cruz na siyang nagkulong sa kanya sa kasa para ibenta sa mga lalaki. Wala siyang kinikita rito dahil kinukuhang lahat ng taga-kasa. Nang maging asawa siya ni Ah Tek, binigyan siya ng pera nito para ipadala sa probinsiya. Hindi siya pinagtatrabaho kaya’t maaaring isa sa dahilan kung bakit di siya makaalis sa kahindik-hindik niyang sitwasyon ay ang kawalan ng pinansiyal na kakayahan para gumawa ng anumang hakbang.
Si Perla naman ay pa-sideline-sideline na tagapaggantsilyo, kahit paano ay nakakatulong na panggastos nila ni Atong at Mang Pilo. Nang mamatay si Mang Pilo, natagpuan si Perla sa kasa.
May kasabihan sa Ingles na “women’s work is never done.” Sa US at maging sa iba pang bahagi ng mundo (lalo na dito sa Pilipinas), nagtatrabaho ang babae nang mas mahabang oras kaysa sa lalaki dahil bukod sa tunay niyang trabaho, “kasama” din sa trabaho niya ang gawaing-bahay (na hindi naman nababayaran) at ang pag-aalaga sa kapamilya. Dagdag pa rito, kung sumusuweldo naman siya, kadalasan ay mas mababa ang kanyang kinikita kaysa sa lalaki.
Ayon naman sa Rethinking the Nature of Work na sanaysay ng aklat na Feminist theory from margin to center ni Bell Hooks, “receiving low wages or no wages is seen as synonymous with personal failure, lack of success, inferiority…” Naniniwala ako na ang sinabi ni Hooks ay hindi lang sa tunay na buhay maaaaring i-apply kundi maging sa mga tauhan sa panitikan. Bakit nga ba laging hikahos ang mga babaeng tauhan sa tatlong nobela? May kakayahan mang kumita ang iba sa kanila ay napakaliit naman ng kinikita ng mga ito, di hamak na mas maliit sa maliit na ngang suweldo ng mga bidang lalaki.
Ayon kay Thelma Kintanar, ang malimit na paglalahad ng ganitong paglalarawan ay nagpapalakas at nagpapairal ng mga maling palagay at huwad na paniniwala tungkol sa babaeng Pilipino. Kung laging hikahos ang babae sa panitikan, laging mura ang pasuweldo sa kanya, laging libre ang kanyang paggawa, malaki ang tsansang tatanggapin ito ng mga mambabasa bilang isang katotohanan. Na okey at normal lang naman ang karampot o walang suweldo sa pagtatrabaho ng isang babae. At magpapatuloy pa lang itong mangyari. In fact, hanggang ngayon, ang paggawa ng babae sa bahay ay hindi naman itinuturing na trabaho. Wala itong katumbas na halaga sa ekonomiya samantalang oras at pagod din naman ng mga babae ang ipinantatapat nila rito, gaya ng ipinantatapat ng mga lalaki kapag sila ay nagtatrabaho halimbawa bilang tagahugas ng pinggan.
d. Ang mga pangunahing babaeng tauhan ay biktima o isang taong hindi hawak ang kanyang kapalaran.
Laging biktima ang mga pangunahing babaeng tauhan. Noon pa, 1920’s pa, ay ganito na ang pag-represent sa kababaihan sa panitikan. Ayon nga kay Helen Lopez sa akda niyang From the Outsider Within: The Cultural Representation of Women in Selected Tagalog Novels of the 1920’s, “women in works are represented as overwhelmed by life - by suffering, misfortune, poverty, tyranny, disloyalty, treachery, infidelity, oppression and thus often adrift or wallowing in a sea of emotion or powerful sensation.” Lahat na lang ng pangit na pangyayari na puwedeng idulot sa mga pangunahing babaeng tauhan ay itinambak na sa kanila ng mga may akda.
Si Lucing ay namatayan ng tatlong anak. Siya ay niloko ni Carding nang makipagrelasyon si Carding kay Rosing. Naranasan din niya ang bahain ang sakahan. Biktima rin siya ng digma. Pinatay ang kanyang ama at ginahasa siya ng mga Hapon. Nabuntis pa siya ng Hapon.
Si Mering, bagama’t mas may kontrol sa mga nangyari sa kanya halimbawa ay ang pagkakaroon ng relasyon kay Adoy at ang pagkabuntis nito sa kanya, ay marami ring ulit na naging biktima. Binaril siya ng sariling kapatid na si Julian Buligo.
Si Baket Basil naman ay isang balo. Biktima siya ng lubos na kahirapan. Wala siyang sapat na pera para mapag-aral ang tanging pag-asa niyang makakapagsalba sa kanila sa hirap. Biktima siya ni Apong Julian na napakahirap utangan at napakalaking magpatubo. Sa pang-araw-araw niyang buhay, biktima siya ng mapanamantalang empleyadong nagbebenta ng tiket ng puwesto sa palengke at ng iba pang barat na mamimili.
Si Ligaya ay biktima ng pamimilit ng kanyang magulang. Ayaw naman niya talagang lumuwas ng Maynila pero dahil sa pamimilit ng magulang ay sumama siya kay Misis Cruz, na isa palang illegal recruiter. Biktima rin siya ni Misis Cruz nang dalhin siya sa kasa para pagkakitaan at ipagahasa sa isang customer. Biktima rin siya ni Ah Tek, ang customer na “nakabili” sa kanya dahil inasawa/ginawa siyang kabit nito at pinatay pa sa pagsasara ng nobela.
Si Perla at ang kanyang pamilya ay biktima ng pang-aagaw ng lupa. Siya rin ay biktima ng kawalang-katarungan nang mamatay ang kuyang si Atong dahil hindi naman nahuli ang suspek. At pinakahuli, biktima siya ng sunog, natupok ang kanilang bahay. Namatayan siya ng ama dahil sa sunog na ito. Isang araw, natagpuan na lang siya sa kasa, nagbebenta na rin ng katawan.
Lahat sila ay parang mga helpless na babae, damsel in distress, nangangailangan ng tulong at proteksiyon. Na siyempre kanino pa maaaring magmula kundi sa mga lalaking tauhan? Maaaring tinambakan ng mga may akda ang kababaihang ito ng kamalasan upang pagandahin ang imahen ng mga pangunahing lalaking tauhan. Sa umpisa’y laging timbulan ng lakas ni Lucing si Carding. Si Mering ay sinagip ni Adoy nang pakiusapan nito si Julian na huwag nang bariling muli si Mering. Si Baket Basil ay magkakaroon ng pag-asang guminhawa ang buhay dahil sa pagpapasya ni Adoy na magpa-Cagayan na lamang. Si Ligaya ay sasagipin sana ni Julio kundi lamang nahuli ni Ah Tek. Si Perla ay liligawan sana ni Pol kung hindi lang napunta sa kasa.
Wari ay isinulat ang mga kasawian ng kababaihang ito para lang magmukhang mga bayani ang pangunahing lalaki na bagama’t kinatawan ng inaaping uri ay simbolo pa rin naman ng sistemang patriyarkal. Sa madaling salita, maaaring ginagamit ng mga may akda ang babaeng tauhan para mapanatili ang paniniwala ng mambabasa sa sistemang patriyarkal.
Sa paglalarawan sa iba pa o minor na mga babaeng tauhan, makikita rin na parang iginigisa sa sariling mantika ang kababaihan. Halos lahat ay negatibo:
SA WITHOUT SEEING THE DAWN
a. Ayon kay Polo, isang minor na tauhan ni Javellana, “female children are such a nuisance. They grow up and want to have their hair curled and tempt young men to serenade them at night.” Makikita rito ang pagka-bias ni Polo. Mas gusto niya ang mga batang lalaki. Ini-imply niya na mas makabuluhan ang mga naiisip ng batang lalaki kaysa batang babae.
b. Si Nanay Pia, ang nanay ni Lucing, ay napilitan lang magpakasal kay Tinyente Paul. Ayaw pa niya sanang mag-asawa si Lucing dahil bata pa ito ngunit wala siyang nagawa. Napilitan siyang magbigay-payo kay Lucing hinggil sa pag-aasawa. Sabi niya ay sumunod na lamang itong lagi sa asawa dahil ito ang pinuno ng tahanan. Tinuturuan niya pang maging kimi at submissive si Lucing kay Carding!
c. Sabi naman ni Manong Marcelo, “use tongues to settle their differences. Which is the way of those who wear skirts. But it’s the civilized way. Truly civilization makes men effeminate.” Ito ay hayagang pagsasabi na bagama’t sibilisado ang paraan ng kababaihan (tinutukoy ng those who wear skirts) sa pag-aareglo ng gusot, hindi pa rin ito preferred way dahil sa himig ng pangungutya sa salitang “effeminate.”
d. Si Rosing, sa umpisa ng nobela, ay patay na patay kay Carding. Hindi siya mapakali hangga’t di niya nakikilala si Carding. Dumating sa punto na sa loob ng 30 minuto, akyat-baba, akyat-baba siya sa kanyang silid at tindahan para lang alamin mula kay Tia Bebang kung dumating na si Carding. Parang pusang di makapanganak ang babae dahil sa lalaki. Ito ay malinaw na pangungutya sa babae!
e. Si Alicia na kababata nina Lucing ay napakabusilak na babae. Sa gitna ng nobela, ginahasa siya ng mga Hapon. Sa bandang dulo naman, naging tanyag siyang puta at talagang pinipilahan siya ng mga sundalong Hapon. Naka-survive siya sa digmaan sa ganitong paraan. Ginamit niya ang seksuwalidad niya para makaganti sa mga Hapon. Nakikipagtalik siya sa pinakarami gabi-gabi para bigyan ang mga ito ng sakit na nakakahawa.
f. Sabi naman ni Gondoy ni Javellana, “nevertheless, when someone helps me I feel like an old man. Or a girl.” Sinabi niya ito noong maputulan siya ng paa at sinisikap niyang makaakyat ng hagdan nang mag-isa.
g. Ayon naman kay Ruben, “Don’t talk like a silly old woman.”
h. Heto naman ang kutya ni Carding sa taong mahinang uminom: He who cannot down six cups of tuba is a girl and not worth spitting upon. Sa madaling salita ay pangkutya nila ang imahen ng babae sa taong mahina uminom ng alak
Sa items f, g at h makikita na kahit malaki at mahalaga ang papel ng ilang mga babaeng tauhan sa digmang sinuong nina Carding, ang persepsiyon pa rin sa kanila ng mga lalaking tauhan ay mabababaw at hindi nila kaparehas o kapantay.
SA SILANG NAGIGISING SA MADALING ARAW
a. ‘Yong usiserang nagtanong kung anong pinagkukumpulan sa planta nang may mahulog na anluwage rito at bumagsak sa lupa. Tapos itong usiserang ito ay sumigaw na parang itsinismis niya sa iba ang nangyari. Dahil sa ginawa nya, naglabasan ang lalaki, babae at mga bata para makiusyoso din. Usyoso, hindi tulong.
b. Si Honorata Ubal/Onong na kasamahan sa pabrika ni Adoy. Lagi siyang nakakapatid ng sinulid kaya natatakot kapag ioobserbahan na siya ng supervisor. Lagi pa naman siyang nagkakamali sa pagsusulid. Hindi siya masyadong articulate sa Tagalog kaya natatakot na mapansin nang husto ng supervisor. Hindi rin siya binigyan ng mas progresibong isip, iyong tipong nagtatanong tungkol sa nature ng trabaho nya, sa nature ng pabrika o iyong mas kritikal na pag-iisp katulad ng mga lalaki sa pabrika.
c. Si Fe na kaibigan ni Mering ay minsan ding inilarawan sa paraang seksuwal, “sa alon, inangat (ni Fe) ang kanyang palda at lumabas ang mapuputing hita. Waring kumulo ang dugo sa mga ugat ni Salvador.”
d. Si Pittang o Perfie na taga-Cagayan, nakipagsabwatan sa lalaki sa kabila ng kalsada para maipa-date si Mering sa lalaki. Napakasinungaling nitong si Pittang at very scheming din. Manggagamit siya ng kaibigan at manipulative na tao. Sa sobrang husay niyang mag-manipulate, napapapayag niya si Mering kahit ayaw nitong sumamang manood ng sine.
e. Kung titingnan sa malayuan, si Mering ay naipit lamang sa away ng mga lalaki (Apong Julian, Julian Buligo, Adoy). Ngunit siya at ang kanyang nasa sinapupunan ang pinakanaapektuhan. Kung ia-apply natin sa realidad ang ganitong pangyayari, masasabing napakalimit nitong maganap. Mga lalaki ang magkaaway pero ang madalas na napapahamak ay ang mga mahal nila sa buhay na babae.
SA SA MGA KUKO NG LIWANAG
Hindi masyadong na-highlight ang mga babaeng tauhan dito. Ginamit lamang sila ng awtor upang mapalitaw ang kadakilaan ng pag-ibig ng isang lalaki (Julio) sa pinakamamahal niya (At Ligaya). Ginamit din ang kababaihan upang mapalitaw ang kabutihang puso ng kalalakihan (si Atong, hindi niya pinapabayaan si Perla). Lahat ng babae, kung hindi salbahe (tulad ni Misis Cruz) ay tragic ang ending (tulad ng nangyari kina Ligaya, Perla at sa mga puta) halatang lalaki ang gumawa ng nobela. Sina Saling at Edes, pangit kaya ginawa na lamang silang katulong
ni Misis Cruz. Si Misis Cruz, ang illegal recruiter, ay inilarawan sa nakakatawang paraan! “Tatlong suson ang baba, ang likod ay sinlapad ng likod ng kalabaw, ang mga braso’y tila dalawang patang hamon na nakabitin sa magkabilang balikat,” sulat ni Reyes. ‘Yong babae sa construction, puta. Payag siyang pilahan ng mga construction worker basta the price is right. ‘Yong kasambahay ni Ah Tek ay walang simpatya kay Ligaya. Parang naging tau-tauhan lamang ito ni Ah Tek, alagad, parang ganon. Idagdag pa rito ang mga babae sa kasa na adik sa morpina, yaya ng baby ni Ligaya, (isang Tsina) and at the same time, tapagbantay sa baby at nang hindi na makidnap ni Ligaya ang sariling anak. Isama na rin ang tatlong serbidora (description ni Reyes: hindi magagandang babae) sa isang maruming bar na walang jukebox, noon at doon ipinagtapat ni Pol kay Julio ang nangyari kay Ligaya
NEGATIBO
Halos lahat ng mga nabanggit na babaeng tauhan ay negatibo ang karakterisasyon at pagkakalarawan. Maitatanong natin, may sama ba ng loob ang mga may akda sa kababaihan? Bakit nga ba napakanegatibo ng portrayal nila sa babae? Na para bang ito rin ay kalaban ng kanilang inaaping bidang lalaki.
POSITIBO
Mabuti na lamang at may iilang paglalarawan sa kababaihan ang mga may akda na sa pagkakataong ito ay positibo naman.
Sa Sa Mga Kuko ng Liwanag, ang matiyagang paggagantsilyo ni Perla kahit madilim na at gasera lang ang kanilang ilawan ay maaaring isang paraan ng paglalarawan ng mind set ng dalaga, na kahit anong mangyari patuloy niyang igagantsilyo ang kinabukasan niya, patuloy niyang bubuuin ang buhay niya, kahit mahirap kahit pa madilim na. Ang paggagantsilyo ay tinitingnan bilang passive na gawain, puwede ring sign of weakness pero maaari ding tingnan ito bilang simbolo ng tahimik na pakikipaglaban ng isang babae sa lahat ng puwersa sa paligid niya. “I will create. I will still create no matter what,” iyon ang isa sa maaaring kahulugan nito.
Si Nanay Maria sa Without Seeing the Dawn. Ina siya nina Melchor at Gaspar na pinatay ng mga Hapon. Si Nanay Maria ang ilan sa mga babaeng gumawa ng paraan para maipaghiganti ang mahal nila sa buhay. Mahusay din niyang naplano kung paano silang makakaganti ni carding sa mga Hapon. Si Nanay Maria din ang naging boses ni Javellana nang sabihin niyang, “Even the civilians are victims of war.”
Ito ay patunay na hindi lamang tagaiyak ang kababaihan nang panahon ng gera. Hindi lamang sila saksi o biktima. Sila rin ay lumalaban. Kahit sa gitna ng panganib, aktibo silang naghahanap ng katarungan para sa minamahal na pinatay ng kaaway.
Sa lahat ng babaeng tauhan na sinuri mula sa tatlong nobela, si Mering ang pinakakahanga-hanga bilang isang babae. Matapang siya at malakas ang loob. Kung gusto niya ay talagang pinu-pursue niya (tulad ni Adoy). Mas bukas ang kanyang isip kumpara kina Fe at Soling, ang kanyang mga kaklase. Very vocal din siya, sinasabi niya nang walang pangingimi ang kanyang nararamdaman.
Narito ang isang bahagi ng liham ni Mering para kay Adoy:
Marahil ay luluwas na ako patungong Maynila sa susunod na linggo. Kahit ngayon, dahil ayoko pang umalis, ay alam ko nang marami akong pangungulilahan. Pero babaunin ko ang paniniwalang mahal mo ako. lagi kitang nkikita sa aking panaginip, kagaya rin sa pagkakaalala ko lagi sa gabing naroon tayo sa kapandanan! O! Nalilipos ako ng kaligayahan!
Mahusay makipag-usap si Mering, halimbawa nito ay nang una niyang makilala si Baket Basil. Hindi niya pinadamang payak at maralita ang pamumuhay nina Baket at Adoy. Binanggit din niya ang pangangailangan ng mga taga-Bimmikal sa mga taga-Sabangan at vice-versa. Malay siya sa human ecology ng Guilang. Promising ang kanyang character dahil sa oportunidad na dumarating sa kanya, halimbawa ay ang pag-aaral sa Maynila. Pagkaluwas naman niya sa Maynila, intact pa rin ang kanyang identity (proud to be Ilokana siya) at ang values (mapagkumbaba pa rin, analitikal at mapanuri). Alam niya kung kailan napapagsamantalahan na ang isang tao o hindi. At umaalma talaga siya kapag nasasaksihan o nararamdaman niya ang pagsasamantala ng iba.
Sa madaling salita, kumpara sa iba pang pangunahing babaeng tauhan ng mga akdang sinusuri, si Mering ay ang pinaka-empowered sa lahat.
KONGKLUSYON
Tunay ngang malikhain ang paraan ng mga nobelistang sina Javellana, Casabar at Reyes para ipahayag sa pamamagitan ng prosa ang pang-aapi at pananamantala ng mga makapangyarihan sa magbubukid, factory worker, mangingisda, construction worker at iba pang walang kapangyarihan sa iba’t ibang yugto ng kasaysayan ng lipunang Filipino. Di matatawaran ang ambag ng mga nobelang ito para maipaunawa sa mambabasa ang mga struggle ng mga walang kapangyarihan sa ating bansa.
Ang problema lamang, marahil ay sa laki ng pagnanais ng mga tampok nating nobelista na ma-expose ang ganitong mga di makatarungang pagtrato sa mga walang kapangyarihan, natuon ang pansin nila lalo na sina Javellana at Reyes sa tunggalian ng panginoong may lupa at sakada, sa tunggalian ng mananakop at ng mga sinasakop, sa tunggalian ng kapitalista at manggagawa, at sa tunggalian ng kapitalista at construction worker.
Sang-ayon sa ideya ni Bell Hooks, tinatalakay ng tatlong nobelista ang opresyon, oo, ipinakikita nila ang ugat nito, oo, at sinasabi nila na mali ito at hindi dapat na mangyari. Ngunit iminumungkahi rin ng mga akda nila (na may mababang pagtingin at defeatist na portrayal sa kababaihan) na ang paglaya sa ganitong opresyon ay para lang sa mga inaaping kalalakihan. Samakatuwid, ang mga inaaping kalalakihan lang ang nangangailangan ng kalayaan. Bakit? Nag-aalok ang tatlong nobelista ng isang pagsusuri sa lipunan, imperyalismo, piyudalismo at kapitalismo ngunit nakaligtaan nila (lalo na sina Javellana at Reyes) na isaalang-alang ang papel ng kasarian sa mga ito. Hindi nakapagbigay ng mas solidong pundasyon ang tatlong nobela para makabuo ng mas malawak at buo na pagtingin sa mundo kung saan talaga namang bahagi rin ang kababaihan.
At ang ang mga ganitong akda ang siyang bumubuo sa canon at tradisyong pampanitikan natin. Ayon pa kay Rosario Cruz-Lucero, sa tradisyong pampanitikan ng Pilipinas, masasabing ang babae’y tumatayo lamang bilang alegorikong simbolo ng kahinaan ng lalaki o di kaya’y ng mga karanasan sa buhay na nagsisilbing mga balakid sa paglalakbay nito tungo sa kaluwalhatian.
Sumasang-ayon din ako kay Cruz-Lucero nang sabihin niyang “hindi makakasalok sa ganitong bersiyon ng tradisyon at kasaysayang pampanitikan ang babaeng manlilikha. Hindi ito mapag-igiban ng mga pagpapakahulugang pambabae; bagkus puno ito ng mga imahen ng babaeng tauhang nagbibigay-kahulugan sa mga karanasang panlalaki lamang.”
Isang nakakalungkot na katotohanan, hindi ba?
REKOMENDASYON
Kaya naman, sang-ayon muli sa ideya ni Hooks, kung para sa pagsusulong ng tunay na pagbabago at pagwasak sa lahat ng anyo ng pananakop at pang-aapi ang hangad ng mga manunulat na tulad ni Casabar lalo na nina Javellana at Reyes sa pag-akda ng kanilang mga nobela, dapat ay binibigyang-pansin din nila at nilalabanan ang pang-aaping may kinalaman sa kasarian sa kanilang mga akda.
Para naman sa mga kapwa ko manunulat na babae, rekomendasyon ko’y kung hangad nating makatulong sa pagpapaangat ng kamalayang panlipunan ng mambabasa, at sa pag-agos at pagpapadaloy ng tema, imahen, karanasang pambabae at pagpapakahulugang pambabae sa kasaysayang pampanitikan ng Pilipinas, magsulat tayo nang magsulat. Damihan natin ng Mering ang ating mga akda. Malaon na tayong na-etsa puwera bilang mamamayan, manggagawa, asawa, ina, anak at tao ngunit hindi natin dapat ikalungkot ito. Maiging maging pro-active tayo at gamitin ang natatanging perspektibong ito para patuloy na suriin ang namamayaning hegemony sa tunggalian ng magkaibang uri: may kapangyarihan at walang kapangyarihan para patuloy na lumikha o sumulat ng counter-hegemony na patas at makatarungan sa lahat, babae man o lalaki (sang-ayon pa rin sa ideya ni Hooks).
SANGGUNIAN:
Casabar, Constante C. Trans by Duque, Reynaldo A. 1993. Silang Nagigising sa Madaling Araw. Quezon City: ADMU Press.
Hooks, Bell. 1984. Black Women: Shaping Feminist Theory. Nasa Feminist Theory from Margin to Center. Cambridge, MA: South End Press.
Javellana, Stevan. 1976. Without Seeing the Dawn. Quezon City: Phoenix Press, Inc.
Jose, Mary Dorothy DL Jose at Navarro, Atoy M., eds. 2010. Kababaihan sa Kalinangan at Kasaysayang Pilipino. Quezon City: C& E Publishing.
Kintanar, Thelma. ed. 1992. Babae: Bilanggo ng Kasarian o Babaylan? Nasa Ang Babae. Pasay City: Cultural Center of the Philippines.
Lucero, Rosario Cruz. 2007. Ang Talinghaga ni Mariang Makiling: Isang Panimulang Maka-Pilipinong Teoryang Feminista. Nasa Ang Bayan sa Labas ng Maynila. Quezon Ciy: ADMU Press.
Reyes, Edgardo M. 1997. Sa Mga Kuko ng Liwanag Ikawalong Limbag. Manila: DLSU Press.
Reyes, Soledad S. ed. 2003. Silid na Mahiwaga Ikalawang Limbag. Mandaluyong City: Anvil Publishing.
Shaw, Susan M. at Lee, Janet, eds. 2004. Women’s Voices, Feminist Visions Classic and Contemporary Readings. New York, U.S.A: McGraw Hill Companies.
Bebang Siy's Blog
- Bebang Siy's profile
- 136 followers
Bebang Siy isn't a Goodreads Author
(yet),
but they
do have a blog,
so here are some recent posts imported from
their feed.
