Myrto Theocharous's Blog, page 8

Και ο Φαραώ είχε καρδιά…

Είναι πολύ δύσκολο να μιλήσει κανείς για την «καρδιά του Φαραώ» χωρίς αυτόματα να σκεφτούν οι αναγνώστες του την ατελείωτη διαμάχη Καλβινισμού-Αρμινιανισμού (προορισμού-ελεύθερης βούλησης). Πολλές φορές είναι χρήσιμο να κάνουμε ένα βήμα πίσω απ’ αυτές τις διαμάχες, να σταματήσουμε να ερμηνεύουμε το κείμενο αναχρονιστικά και να το δούμε εκ νέου τοποθετώντας το στο αρχαίο του πλαίσιο και στα ζητήματα που απασχολούσαν την εποχή του αρχαίου Ισραήλ. Ίσως έτσι ανακαλύψουμε ότι ένα θέμα που το θεωρούμε άσχετο με μας – όπως θα νόμιζαν πολλοί για τις πολιτικές και θρησκευτικές αντιλήψεις της αρχαίας Αιγύπτου – μας βοηθά να κατανοήσουμε ένα κείμενο που έχει δυσκολέψει πολλούς ερμηνευτές.

Στην Παλαιά Διαθήκη, όπως αναφέραμε και σε παλαιότερη ανάρτηση, η καρδιά του ανθρώπου θεωρείται πρωταρχικά ως το κέντρο της διανοητικής του λειτουργίας και έπειτα των συναισθημάτων, της βούλησης και του χαρακτήρα. Δεν υπάρχει διαχωρισμός ανάμεσα στην καρδιά και στο πνεύμα ως δυο διαφορετικά εργαλεία επαφής του ανθρώπου με τον Θεό. Η καρδιά του ανθρώπου είναι η σφαίρα μέσω της οποίας επικοινωνεί με τον Θεό.

Στην αρχαία Αίγυπτο, όμως, δίνεται πολύ μεγαλύτερη σημασία στην καρδιά του ανθρώπου (‘ib ή hati) σε σημείο που να θεωρείται η ίδια σχεδόν ως αυτόνομο εργαλείο έξω απ’ τον κάτοχό της. Είναι ο «θρόνος του πεπρωμένου», το όργανο που καθορίζει την πορεία της ζωής του. Λεγόταν ακόμα ότι η καρδιά του ανθρώπου ήταν ο ίδιος ο θεός του. Μ’ άλλα λόγια, στην Αίγυπτο υπήρχε η αντίληψη ότι ο θεός καθοδηγούσε τον άνθρωπο μέσω του θείου αυτού εργαλείου, όριζε τις αποφάσεις του και τη ζωή του μέσω του χειρισμού της καρδιάς.

Ποιος ήταν, λοιπόν, αυτός ο θεός που γνώριζε την καρδιά των Αιγυπτίων και είχε επιρροή πάνω τους; Για να απαντήσουμε αυτό το ερώτημα πρέπει να κατανοήσουμε πρώτα τη βασιλική ιδεολογία της αρχαίας Αιγύπτου.

Στην Αίγυπτο δεν υπάρχει ξεκάθαρη διάκριση μεταξύ του θεού Ώρου και του βασιλιά της Αιγύπτου, του Φαραώ. Ο Φαραώ ήταν ταυτισμένος με τον θεό και είχε την απόλυτη εξουσία επάνω στο λαό και στη γη του. Η ολοκληρωτική κυριαρχία του κάλυπτε διάφορους τομείς, όπως:

1. Τη δικαιοσύνη: Ο βασιλιάς ήταν η πηγή της ηθικής δικαιοσύνης και της νομοθεσίας. Ήταν ο αντιπρόσωπος της δικαιοσύνης και της τάξης επάνω στη γη, της λεγόμενης Μαατ. Εφόσον άνηκε σε μια κατηγορία ανώτερη των κοινών ανθρώπων, ήταν παντογνώστης και μπορούσε να διεισδύει στις καρδιές των ανθρώπων διαβάζοντας ακόμα και τις πιο απόρρητές τους σκέψεις.

2. Την ιεροσύνη: Ο βασιλιάς ήταν ο ανώτατος αρχιερέας και μέσω αυτού του ρόλου ήταν ο μόνος σύνδεσμος μεταξύ θεού και ανθρώπων. Αυτός ήταν ο εγγυητής της εύνοιας των θεών και του θριάμβου της τάξης επάνω στο χάος της γης. Ως αρχιερέας είχε υποχρέωση να υπηρετεί τους θεούς χτίζοντας νέους ναούς και συντηρώντας τους παλαιότερους, και ήταν επίσης υπεύθυνος για τη διεξαγωγή των καθημερινών τελετουργιών.

3. Την πολεμική δύναμη: Αυτός αποφάσιζε τους πολέμους, κατατρόπωνε τους εχθρούς και υπερασπιζόταν το λαό του. Ονομαζόταν «ο ποιμένας του λαού» και συχνά απεικονίζεται με την ποιμαντική ράβδο του στο χέρι. Διασφάλιζε, δηλαδή,  την ευημερία και την προστασία όλων των υπηκόων του, φτωχών και πλουσίων.

Σε πολλές επιγραφές, ο Φαραώ παρουσιάζεται να κάθεται στο θρόνο, ο οποίος είναι σύμβολο της εξουσίας του, και οι υπόλοιποι άνθρωποι είναι στο πάτωμα οκλαδόν (το ιερογλυφικό σύμβολο για τη λέξη «άνθρωπος»). Κανείς δεν πλησίαζε τον βασιλιά αν δεν βρισκόταν σε στάση προσκύνησης. Όλα τα παραπάνω μαρτυρούν για τη ριζικά ανώτερη θέση του Φαραώ από τον υπόλοιπο λαό (ταξική και οντολογική). Βρισκόταν σε άλλη κατηγορία, πέραν του ανθρώπινου είδους, σ’ αυτήν του ημίθεου. Συνεπώς, ήταν αυτή η θεοποιημένη του υπόσταση που του έδινε την εξουσία και την ικανότητα του «καρδιογνώστη».

Είναι, λοιπόν, αναμενόμενο το γεγονός ότι στο βιβλίο της Εξόδου, η καρδιά του Φαραώ αποτελεί κεντρικό άξονα στην ιστορία και το συγκεκριμένο μοτίβο επαναλαμβάνεται 20 φορές στο βιβλίο (κατά τη διάρκεια των πληγών έως και το πέρασμα μέσα απ’ τη θάλασσα). Το βιβλικό κείμενο είναι άκρως πολεμικό ενάντια στην φαραωνική απολυταρχία. Από το 3ο κιόλας κεφάλαιο ο Γιαχβέ, ο Θεός των Εβραίων, παρουσιάζεται να έχει πρόσβαση στο κέντρο της βούλησης του μονάρχη: «ἐγὼ δὲ ἐξεύρω, ὅτι δὲν θέλει σᾶς ἀφήσει ὁ βασιλεὺς τῆς Αἰγύπτου νὰ ὑπάγητε, εἰμὴ διὰ χειρὸς κραταιᾶς» (Εξοδ 3:19). Ο Γιαχβέ συνεχίζει τη γνωστοποίηση του σχεδίου του και διακηρύττει όχι μόνο τη γνώση των σκέψεων της καρδιάς του Φαραώ, αλλά και τον έλεγχό Του επάνω στην καρδιά του μονάρχη: «Καὶ εἶπε Κύριος πρὸς τὸν Μωϋσῆν, Ὅταν ὑπάγῃς καὶ ἐπιστρέψῃς εἰς Αἴγυπτον, ἰδὲ νὰ κάμῃς ἔμπροσθεν τοῦ Φαραὼ πάντα τὰ θαυμάσια, τὰ ὁποῖα ἔδωκα εἰς τὴν χεῖρά σου· πλὴν ἐγὼ θέλω σκληρύνει τὴν καρδίαν αὐτοῦ, καὶ δὲν θέλει ἐξαποστείλει τὸν λαόν» (Έξοδ 4:21, βλ. επίσης 7:2-5, 9:12, 10:1, 20, 27, 11:9-10, 13:15, 14:4). Η ιστορία συνεχίζεται και με την καρδιά του Φαραώ να παραμένει σκληρή μπροστά στον Θεό (Έξοδ 7:13-14, 22, 8:15, 9:7, 35) και παρουσιάζεται και ο ίδιος ο Φαραώ να σκληραίνει τη δική του καρδιά (8:11, 32), όχι αυθαίρετα φυσικά, αλλά «καθώς ο Γιαχβέ το είπε».

Σκοπός του κειμένου δεν είναι να διδάξει για τον προορισμό της σωτηρίας, αλλά να παρουσιάσει τη μάχη του Γιαχβέ ενάντια στα υβριστικά καθεστώτα. Πρόκειται για μια αναμέτρηση εξουσίας στην οποία ο Γιαχβέ βγαίνει νικητής. Η ενσάρκωση του αιγύπτιου θεού Ώρου, ο παντογνώστης Φαραώ που έχει απόλυτο έλεγχο στις καρδιές και στο πεπρωμένο του λαού παρουσιάζεται να μην έχει καν τον έλεγχο της δικής του καρδιάς, πόσο μάλλον του πεπρωμένου του λαού Ισραήλ. Τα σχέδια του Γιαχβέ για τον λαό Του είναι αυτά που υπερισχύουν καθώς ο Φαραώ απομυθοποιείται και οι σκλάβοι ελευθερώνονται.

Η σκλήρυνση της καρδιάς του Φαραώ είναι το μεγάλο σύνθημα που αντηχεί ακόμα μέσα στους αιώνες: «κανένας άνθρωπος δεν κυβερνά το πεπρωμένο των ανθρώπων, παρά μόνο ο δημιουργός τους». Ο ψαλμός του λαού Ισραήλ, εμπνευσμένος από την έξοδο, από την απόλυτη κυριαρχία του Γιαχβέ επάνω στις καρδιές των Αιγυπτίων συνεχίζει να το διακηρύττει: «καὶ εἰσῆλθεν Ισραηλ εἰς Αἴγυπτον καὶ Ιακωβ παρῴκησεν ἐν γῇ Χαμ καὶ ηὔξησεν τὸν λαὸν αὐτοῦ σφόδρα καὶ ἐκραταίωσεν αὐτὸν ὑπὲρ τοὺς ἐχθροὺς αὐτοῦ μετέστρεψεν τὴν καρδίαν αὐτῶν τοῦ μισῆσαι τὸν λαὸν αὐτοῦ τοῦ δολιοῦσθαι ἐν τοῖς δούλοις αὐτοῦ» (Ψαλ 105[Ο΄104]:23-25 – χρησιμοποιώ τους Εβδομήκοντα γιατί η μετάφραση του Βάμβα δεν αποδίδει σωστά αυτό το σημείο).

Και γιατί όλ’ αυτά; Για να μη πιστέψεις ποτέ ξανά σε ημίθεους, να μη γονατίσεις ποτέ ξανά μπροστά σε θνητούς ηγέτες και να μπορείς να διακρίνεις την ύβρη του ανθρώπου όταν χειραγωγεί τις καρδιές των πλασμάτων του Θεού.

Το Βιβλίο των Νεκρών της αρχαίας Αιγύπτου λέει ότι η καρδιά του νεκρού ζυγίζεται σε ζυγαριά έναντι ενός φτερού (το οποίο αντιπροσωπεύει την Μαατ, την αλήθεια και τη δικαιοσύνη) για να εξακριβωθεί εάν ο νεκρός θα περάσει σε μια άλλη ζωή ευημερίας ή θα χαθεί. Στην Έξοδο 8:11, ο Φαραώ δεν σκληραίνει την καρδιά του αλλά την κάνει «βαριά» (εβρ. χαχμπέντ), στοιχείο που θα έκανε τον ακροατή αμέσως να συνειδητοποιήσει ότι το πεπρωμένο του Φαραώ ήδη «ζυγίστηκε». Η ηγεσία του απέτυχε να φέρει Μαατ, αλήθεια και δικαιοσύνη, στους ανθρώπους της γης. Με τα δικά του κριτήρια κρίνεται ο Φαραώ κι αποτυχαίνει.

Το βιβλίο, όμως, της Εξόδου πέτυχε. Χάρη σ’ αυτό η ιστορία της ανθρωπότητας δεν θα ναι ποτέ πια η ίδια. Απομυθοποίησε μια για πάντα τον άνθρωπο, την ανθρώπινη εξουσία. Ο θρόνος της απόλυτης κυριαρχίας επάνω στους λαούς ανήκει ήδη στον ίδιο τον Γιαχβέ και δεν μπορεί η φαντασία μας να επιστρέψει πλέον στα φαραωνικά ιδεώδη. Δεν μπορεί η καρδιά μας ν’ αναπαυθεί στις κυβερνήσεις ή στους κυβερνήτες της γης. Και είμαστε βέβαιοι ότι κανένας θνητός ηγέτης – πολιτικός ή εκκλησιαστικός – δεν μπορεί να ορίσει τις μοίρες των λαών. Γιατί η καρδιά κάθε ηγέτη είναι στα χέρια του Θεού, και την κάνει ό,τι θέλει.

Προτεινόμενες Πηγές :

Beale, G. K. “An Exegetical and Theological Consideration of the Hardening of Pharaoh’s Heart in Exodus 4-14 and Romans 9”. Trinity Journal 5 (1984): 129-154. Leprohon, Ronald J. “Royal Ideology and State Administration in Pharaonic Egypt”. Pages 273-287 in Volume I of Civilization of the Ancient Near East. Edited by Jack M. Sasson. Peabody: Hendrickson, 2006. Originally Published: New York: Scribner, 1995.  Morenz, Siegfried. Egyptian Religion. Translation of Aegyptische Religion (Stuttgart: W. Kohlhammer GmbH, 1960) by Ann E. Keep. New York: Cornell University Press, 1992. Walton, John H., Victor H. Matthews, Mark W. Chavalas. The IVP Bible Background Commentary: Old Testament. Downers Grove: IVP, 2000.

Ο Κόσμος ως Ηθικός Δάσκαλος

Τα έθνη (γκογίμ) στην Παλαιά Διαθήκη, ή ο κόσμος γενικά, έχουν έναν πολύπλευρο ρόλο. Συνήθως συνδέουμε τα έθνη με τον εχθρό του Ισραήλ, τον ειδωλολατρικό κόσμο που απειλεί να αφανίσει το λαό του Θεού και τη θρησκεία του, είτε με βίαιο είτε δελεαστικό τρόπο. Άλλες φορές σκεφτόμαστε τα έθνη ως πρόσωπα σε απόγνωση και άμεση ανάγκη της σωτήριας επέμβασης του Ισραήλ, όπως π.χ. η Ραάβ στην Ιεριχώ. Αυτοί, όμως, είναι μόνο δύο απ’ τους πολλούς τρόπους με τους οποίους τα έθνη παρουσιάζονται.

Ένας πολύ σημαντικός ρόλος των εθνών, τον οποίο βολικά ξεχνάμε επειδή δεν ήταν ιδιαίτερα ευπρόσδεκτος ούτε στον αρχαίο Ισραήλ, ήταν ο συγκριτικός ρόλος του κόσμου. Τα έθνη, δηλαδή, μπαίνουν σε μια ηθική αναμέτρηση με τον Ισραήλ στην οποία ο Ισραήλ ξεπερνά τους ειδωλολάτρες γείτονές του σε ανηθικότητα. Ένα παράδειγμα βρίσκεται στο βιβλίο του Αμώς όπου ο προφήτης καλεί τους Φιλισταίους και τους Αιγυπτίους να έρθουν στα όρη της Σαμάρειας (την πρωτεύουσα του βόρειου Ισραήλ) για το μεγάλο θέαμα. Να θαυμάσουν και να πάρουν «μαθήματα» αδικίας και καταπίεσης από τον Ισραήλ (3:9-10):

Κηρύξατε πρὸς τὰ παλάτια τῆς Ἀζώτου καὶ πρὸς τὰ παλάτια τῆς γῆς τῆς Αἰγύπτου καὶ εἴπατε, Συνάχθητε ἐπὶ τὰ ὄρη τῆς Σαμαρείας καὶ ἰδέτε τοὺς μεγάλους θορύβους ἐν μέσῳ αὐτῆς καὶ τὰς καταδυναστείας ἐν μέσῳ αὐτῆς, διότι δὲν ἐξεύρουσι νὰ πράττωσι τὸ ὀρθόν, λέγει Κύριος, οἱ θησαυρίζοντες ἀδικίαν καὶ ἁρπαγὴν ἐν τοῖς παλατίοις αὑτῶν.

 

Όσο ενοχλητικός κι αν ήταν αυτός ο ρόλος των εθνών στην Παλαιά Διαθήκη, δεν συγκρίνεται με τον ακόμα πιο «ενοχλητικό» τους ρόλο – αυτόν του δάσκαλου ηθικής. Μην σοκάρεστε, ή μάλλον, σοκαριστείτε επειδή αυτή ήταν η επιδιωκόμενη αντίδραση στην οποία αποσκοπούσαν οι συγγραφείς της Παλαιάς Διαθήκης όταν έδιναν στα έθνη αυτό τον ρόλο. Ο προφήτης θέλει να σε προσβάλει αναδεικνύοντας την υπεροχή των εθνών!

Εξαιρετικό παράδειγμα είναι οι «εθνικοί» ναύτες στο 1ο κεφάλαιο του βιβλίου του Ιωνά – οι μισθωτοί του. Ο συγγραφέας υπογραμμίζει τις θεοσεβείς αντιδράσεις τους μπροστά στις δυσμενείς συνθήκες που αντιμετωπίζουν στο καράβι. Αναγνωρίζουν ότι τα καιρικά φαινόμενα ελέγχονται από μια θεότητα απ’ την οποία κι οι ίδιοι εξαρτιούνται και στην οποία κράζουν για βοήθεια. Ενεργούν συλλογικά για τη σωτηρία όλων. Σοκάρονται από την απάθεια μπροστά στον κίνδυνο της ζωής της ομάδας. Προστάζουν τον Ιωνά να μεσητεύσει στον Θεό του για τη σωτηρία τους – να τους μιμηθεί δηλαδή, αλλά κατά κάποιο τρόπο, εν αγνοία τους, απαιτούν να εκπληρώσει το ρόλο του ως λαός-ιεράτευμα ανάμεσα στα έθνη – από τον οποίο ρόλο ήταν φυγάς. Επιπλήττουν τον Ιωνά για το κακό που έκανε να θέσει τη ζωή των εθνικών ναυτών σε κίνδυνο και κατ’ επέκταση της Νινευή (τα αισθητήριά τους για το τι είναι καλό και κακό δουλεύουν πολύ καλύτερα απ’ του Ιωνά).

Η ηθική υπεροχή των εθνικών απέναντι στον εβραίο Ιωνά γίνεται ακόμη πιο σαφής καθώς γελοιοποιείται απ’ τα ίδια του τα λόγια: «Και είπε σ’ αυτούς: ‘Εβραίος είμ’ εγώ και τον Κύριο τον Θεό του ουρανού εγώ φοβάμαι, τον Οποίον έφτιαξε τη θάλασσα και τη ξηρά’» (Ιωνάς 1:9). Ήταν προφανές ότι η θεολογία του δεν αντιστοιχούσε στη συμπεριφορά του ανάμεσά τους. Οι ναύτες ήταν αυτοί που φοβήθηκαν τον Θεό του ουρανού, όχι ο Ιωνάς, μόλις έμαθαν ότι αυτός ο Θεός είναι που έφτιαξε τη θάλασσα που πάει να τους πνίξει. Απ’ αυτόν τον Θεό έτρεχε να κρυφτεί ο Ιωνάς, πράξη τελείως παράλογη ή μάλλον παρανοϊκή για τους εθνικούς ναύτες, από τη στιγμή που ο ίδιος ομολόγησε ότι καμία σφαίρα του σύμπαντος δεν είχε φτιαχτεί από άλλον. «Τι ήταν αυτό που έκαμες;» φώναξαν σοκαρισμένοι μπροστά στην ασυνέπεια της δήλωσης και της πράξης του αντιπρόσωπου του λαού του Θεού!

Όταν συνειδητοποιούν ότι πρέπει να τον ρίξουν στη θάλασσα κάνουν το παν να διασφαλίσουν τη σωτηρία του κωπηλατώντας με όλες τους τις δυνάμεις προς τη στεριά, γεγονός που δείχνει την απόλυτη αντίθεση με το δικό του ταξίδι στο οποίο κάνει το παν για να διασφαλίσει τη μη σωτηρία της Νινευή. Τέλος, μετά τις απεγνωσμένες τους προσπάθειες να γλυτώσουν τη ζωή του Ιωνά, η απόλυτη ηθική αντίθεσή τους με αυτόν φαίνεται στο σημείο όπου προσεύχονται οι ίδιοι στον δικό του Θεό. Η προσευχή τους φανερώνει την έγνοια που τους καίει μπροστά στον Θεό: να μην γίνουν αυτοί η αιτία να χαθεί ένας αθώος! Θέλουν να σιγουρευτούν ότι ο άνθρωπος αυτός δεν θα χαθεί λόγω δικής τους αμέλειας ή άγνοιας αλλά επειδή ο Κύριος το αποφάσισε, μια σκέψη που δεν περνάει ποτέ απ’ το μυαλό του Ιωνά για τις ψυχές της Νινευή. Το κεφάλαιο κλείνει με μέγα φόβο Θεού να τους διακρίνει συνοδευόμενο από αυθεντική λατρεία θυσιών και ευχών στον Κύριο.

Οι ακροατές του βιβλίου θα έπρεπε να ντροπιαστούν, να οδηγηθούν σε θαυμασμό της θεοσέβειας αυτών των εθνικών, μιας θεοσέβειας που ταπεινώνει και οδηγεί σε επανεξέταση του εαυτού υπό το φως των μη αναμενόμενων ηθικών αυτών δασκάλων.

Τα παραδείγματα είναι πολλά. Ένα ακόμα είναι ο Φαραώ ο οποίος διδάσκει τον Αβραάμ ηθική στην Αίγυπτο. Σοκάρεται μπροστά στην ανευθυνότητα του Αβραάμ με τον ίδιο τρόπο που σοκαρίστικαν οι ναύτες: «τι είν’ αυτό που έκαμες σε μένα;» (Γεν 12:18, επίσης βλ. Αβιμέλεχ στο Γεν 20:9 και 26:10).

Αυτός ο ρόλος του κόσμου, των εθνών, στην Παλαιά Διαθήκη θα πρέπει να μας προβληματίσει σχετικά με τον ρόλο που εμείς δίνουμε στον κόσμο, σε ανθρώπους άθεους ή διαφορετικής θρησκείας ή δόγματος. Βλέπουμε τον κόσμο «μονολιθικά»; Η εκκλησία έπλασε μια τέτοια αυτόνομη ύπαρξη πάνω στη γη που καθόλου δεν επηρεάζεται από την ύπαρξη ή μη ύπαρξη των Νινευιτών εκεί έξω. Είναι έτοιμη να απογειωθεί στους αιθέρες. Η απομάκρυνσή της από τον κόσμο μοιάζει περισσότερο με τη φυγή προς Θαρσείς σ’ ένα ταξίδι προστασίας της αποκλειστικότητάς της.

Το βιβλίο του Ιωνά είναι ο πιο σκληρός καθρέφτης απέναντι στη θρησκευτική μας αυταρέσκεια. Ο Θεός μπορεί να χρησιμοποιεί ακόμα και τον Άλλο για να μου φανερώσει πως υστερώ μπροστά Του ώστε να μην υπεραίρομαι «δια την υπερβολήν των αποκαλύψεων». Ο Άλλος έρχεται στο δρόμο μου πολλές φορές με περισσότερο φόβο Θεού από μένα, τον οποίο αξίζει να μιμηθώ. Όταν είδα την ιρανική ταινία Separation μου έκανε τεράστια εντύπωση η ανικανότητα της ιρανής γυναίκας να πει ψέματα και να γλυτώσει την οικογένειά της μπροστά στη θέα του Κορανίου. Ο ιρανός σύζυγός της φοβόταν να δείρει τη γυναίκα του όταν οργίστηκε και προτίμησε να χτυπήσει τον εαυτό του!

Μπορώ να μάθω ηθική από πλήθη μουσουλμάνων Αιγυπτίων που στέκονται σε σειρά με δάκρυα στην πλατεία Ταχρίρ για ώρες στην προσευχή; Μπορώ να μάθω ηθική από άθεους κομμουνιστές που γίνονται μάρτυρες για το δίκιο του φτωχού; Μπορώ να μάθω δικαιοσύνη από φεμινίστριες που πολεμάνε ενάντια στους μαζικούς βιασμούς γυναικών; Μπορώ να μάθω ηθική απ’ τους φτωχούς αφρικανούς που με φιλοξενούν στο σπίτι τους ακόμα και με το τελευταίο ψίχουλο που τους απομένει;

Ελπίζω, λοιπόν, αυτό το κείμενο να προσβάλει. Μόνο τότε θα ήταν πραγματικά παράλληλο με τους σκοπούς των προφητών. Ας εκτεθώ στον κόσμο κι ας τον αφήσω να με ντροπιάσει, καλό θα μου κάνει. Ας κατεβώ απ’ το βάθρο απ’ το οποίο τοποθέτησα τον εαυτό μου, ας ξεπεράσω την ψευδαίσθηση της αγιότητάς μου.

Εάν ο κόσμος έχει μόνο ένα ρόλο για μένα, αυτόν του κακού και επικίνδυνου ή μόνο αυτόν του προσήλυτου, τότε έχω διαγράψει ένα βασικό ρόλο που η Βίβλος του έχει δώσει και τον οποίο έχω απόλυτη ανάγκη προκειμένου να αποφύγω τις αυταπάτες της ανωτερότητάς μου και να διδαχθώ πώς να έχω πραγματικό φόβο Θεού.

Σκέψεις προσευχής . . .

Συχνά αναρωτιέμαι για την προσευχή…

Βάζω τον εαυτό μου στη θέση του παρατηρητή και βλέπω έναν άνθρωπο να σκύβει, να κλείνει τα βλέφαρα και να κουνάει τα χείλη του σιωπηλά. Βλέπω δύο κορίτσια μαζί να κρατάνε χέρια, να σφίγγουνε τα μάτια και να ψιθυρίζουν κάτι η μια στην άλλη χαμογελαστά, λες κι έχουν ακουμπήσει τα πόδια τους στη θάλασσα και τις γαργαλάει το κύμα.

Η προσευχή, θα έλεγε ο ψυχρός παρατηρητής, είναι μια ψευδαίσθηση της πραγματικότητας. Αγνοεί την κοινή λογική, τους νόμους των μαθηματικών που λένε «ένα κορίτσι συν ένα κορίτσι ίσον δύο κορίτσια», γιατί δεν μιλάνε η μια στην άλλη, γιατί θεωρούν ότι είναι τρεις; Και αν είσαι μόνος σου στο παγκάκι, σημαίνει είσαι ένας. Γιατί μιλάς λες και κάθεται κι άλλος δίπλα σου;

Η προσευχή είναι ο χώρος μέσα στον οποίο η πλειοψηφία του κόσμου μας περπατάει. Είναι μια πόλη επάνω σε μια άλλη, μια πραγματικότητα κρυμμένη πίσω από άλλη στην οποία κυκλοφορούν περισσότερα πρόσωπα απ’ όσα μπορείς να μετρήσεις.

Από μόνη της η προσευχή είναι ομιλία-πράξης (speech act). Οι γλωσσολόγοι αναγνωρίζουν τη δημιουργική δύναμη των λέξεων. Οι λέξεις δεν είναι απλά λέξεις, δημιουργούν πραγματικότητες, όπως π.χ. η φράση «σας ανακηρύσσω ανδρόγυνο». Πριν να ειπωθούν αυτές οι λέξεις οι άνθρωποι αυτοί είχαν διαφορετική υπόσταση, υποχρεώσεις και δικαιώματα. Οι λέξεις δεν αλλάζουν μόνο την υπόσταση των ανθρώπων αλλά έχουν και δύναμη να προκαλέσουν ανταπόκριση στον άλλον, π.χ. όταν κάποιος λέει «πονάω!» σε αρκετές περιπτώσεις το εκλαμβάνουμε ως προσταγή για βοήθεια παρόλο που η λέξη απλά δηλώνει μια κατάσταση. Δεν περιέχει κάποιο ρήμα στην προστακτική. Οι λέξεις δημιουργούν πραγματικότητες, προκαλούν καταστάσεις.

Έτσι κι η προσευχή. Η προσευχή σου υφαίνει τον κόσμο μέσα στον οποίο υπάρχεις. Κατεβάζει την ύπαρξη του επιπρόσθετου προσώπου στη σφαίρα όπου δεν φαίνεται. Η προσευχή αλλάζει τα σκηνικά που έστησαν άλλοι στην αυλαία μας, τα αντικαθιστά με την πραγματικότητα που ο μοντέρνος άνθρωπος έσπρωξε στο παρασκήνιο. Εισβάλλει το άπειρο στα μαθηματικά σου και σε μπερδεύει, σου αλλάζει τα δεδομένα – αλλά δεν υπάρχουν μαθηματικά χωρίς το άπειρο. Μπορεί να το βάζεις στην άκρη για να δουλέψεις με τους αριθμούς που μπορείς να μετρήσεις στα δάχτυλα, αλλά χωρίς το άπειρο η πραγματικότητα σου είναι ελλιπής, διαστρεβλωμένη. Η προσευχή είναι η ομιλία-πράξης που σε καθιστά πάντα δύο, όχι ένα. Δύο επειδή υπάρχει πάντα ένας στο πλάι σου που «δεν θα σ’ αφήσει ούτε θα σ’ εγκαταλείψει». Η λέξη «μόνος» ή «μόνη» καταργείται. Ένα συν άπειρο είναι άπειρο. Ποτέ ένα.

Η προσευχή είναι διακήρυξη. Όσο υπάρχουν γονατιστοί άνθρωποι τόσο θα αμφισβητείται η εξουσία αυτού του κόσμου. Αυτός που γονατίζει μπροστά σε κάτι αόρατο, κάτι που δεν μπορεί ο δυνάστης να αναγνωρίσει, να το καταλάβει, να το τιθασεύσει αποτελεί συνεχιζόμενη απειλή στην εξουσία του. Θυμάστε τον Δανιήλ; Η προσευχή ήταν αντίσταση στην αυτοκρατορία, η προσευχή του Δανιήλ ήταν αμφισβήτηση του αυτοκράτορα, ήταν σχετικοποίηση των δυνάμεών του, έπρεπε να δημιουργηθούν εντάλματα και νόμοι για να υποταχθεί αυτό το φαινόμενο στην σφαίρα της ανθρώπινης εξουσίας.

Η προσευχή ήταν και είναι πολιτική πράξη. Δεν σκύβεις στο παρόν, σκύβεις στο ερχόμενο, διακηρύττεις ότι μια ανθρώπινη εξουσία δεν μπορεί ποτέ να είναι απόλυτη και δεν μπορεί ποτέ να σε υποδουλώσει. Παύει όμως να είναι πολιτική αντίσταση η προσευχή, όταν πάψει να είναι αποκλειστική. Δεν είσαι πλέον απειλή αν προσκυνάς την χρυσή εικόνα και προσκυνάς και τον Θεό σου ταυτόχρονα. Η προσευχή σου, σ’ αυτή την περίπτωση γίνεται το όπλο του δυνάστη, γίνεται το όπιο που σε κοιμίζει, η προσευχή σου τον βολεύει.

Η προσευχή είναι αποδοχή της πραγματικότητας. Η ψευδαίσθηση είναι ότι ο άνθρωπος μπορεί να κάνει το παν από μόνος του. Η προσευχή δέχεται τη σάρκα γι αυτό που είναι – αδύναμη σάρκα, ανήμπορη. Σάρκα που απέτυχε, σάρκα που σκοτώνει σάρκα, που αφήνει στη φτώχεια το μεγαλύτερο μέρος του πληθυσμού, σάρκα που είναι έτοιμη να αυτοκαταστραφεί με το πάτημα ενός κουμπιού. Προσεύχομαι γιατί είμαι ρεαλιστής. Είμαι επίσης ρεαλιστής επειδή παρόλο που συνειδητοποιώ ότι είμαι σάρκα ταυτόχρονα αναγνωρίζω την τρελή ιδέα που ακόμα δεν μπορώ να αποβάλω – ότι για κάποιο άγνωστο λόγο έχω αξία, έχω δικαίωμα να απευθυνθώ στον Θεό για να με σώσει. Η προσευχή εξαργυρώνει την αξία του ανθρώπου. Ναι από μόνος μου είμαι ένα τίποτα. Έρχομαι όμως μπροστά Σου γιατί κάπου μέσα μου έχεις εμφυτεύσει την ιδέα ότι μπορώ, μπορώ κι εγώ να δω τη βάτο που καίει χωρίς να καώ, ότι θέλεις να πλησιάσω, ότι η αξία που υποψιάζομαι ότι έχω δεν είναι ψευδαίσθηση, είναι η πρόσκληση να σου μιλήσω, να πλησιάσω στην προσευχή.

Η Επιθυμία του Ιωήλ

Απ’ τις γνωστότερες προφητείες στην ιστορία είναι η προφητεία της έκχυσης του Πνεύματος του προφήτη Ιωήλ, ακόμα ένα παράδειγμα ριζοσπαστικών προσδοκιών για το μέλλον του λαού του Θεού. Στον Ιωήλ 2:28-29 (μετ. Βάμβα) λέει τα εξής:

Καὶ μετὰ ταῦτα θέλω ἐκχέει τὸ πνεῦμά μου ἐπὶ πᾶσαν σάρκα· καὶ θέλουσι προφητεύσει οἱ υἱοὶ σας καὶ αἱ θυγατέρες σας· οἱ πρεσβύτεροί σας θέλουσιν ἐνυπνιασθῆ ἐνύπνια, οἱ νεανίσκοι σας θέλουσιν ἰδεῖ ὀράσεις. 29  Καὶ ἔτι ἐπὶ τοὺς δούλους μου καὶ ἐπὶ τὰς δούλας μου ἐν ταῖς ἡμέραις ἐκείναις θέλω ἐκχέει τὸ πνεῦμά μου.

Το πνεύμα στην Παλαιά Διαθήκη έχει την έννοια μιας δύναμης από τον Θεό η οποία ζωοποιεί αλλά ταυτόχρονα προσδίδει ικανότητα και θέληση για δράση. Με άλλα λόγια, η έκχυση του πνεύματος σημάνει την αρχή μιας νέας εποχής, τη σύσταση μιας νέας κατάστασης ζωής, μιας νέας δημιουργίας.

Το πνεύμα του Θεού είναι η ζωή Του και η ενέργεια Του, είναι ο Ίδιος. Σ’ αυτή την εποχή, λοιπόν, ο Θεός δεν θα κρατήσει πίσω τίποτα πια απ’ τον Εαυτό Του, δεν θα διατηρεί πλέον καμία επιφύλαξη απέναντι στον άνθρωπο, αλλά θα δοθεί ολοκληρωτικά στον αδύναμο, στο σάρκινο απελπισμένο λαό Του. Δεν θα τον εγκαταλείψει. Ο λαός Του θα έχει τώρα αδιάσπαστη πρόσβαση στο πρόσωπο του Θεού, όπως λέει και στον Ιεζεκιήλ 39:29: «καὶ δὲν θέλω κρύψει πλέον τὸ πρόσωπόν μου ἀπ αὐτῶν, διότι ἐξέχεα τὸ πνεῦμά μου ἐπὶ τὸν οἶκον Ἰσραήλ, λέγει Κύριος ὁ Θεός».

Ποιες είναι οι συνέπειες, λοιπόν, αυτής της έκχυσης για τον Ιωήλ και σε ποιον απευθύνεται; Το πνεύμα θα φέρει ικανότητες προφητείας, οραμάτων και ονείρων. Αυτό, βασικά, σημαίνει ότι ο καινούργιος λαός του Θεού θα είναι ένας λαός προφητών, μια προφητική κοινότητα όπου ο καθένας θα βρίσκεται σε σχέση αμεσότητας με τον ίδιο τον Θεό. «Κάθε σάρκα» σ’ αυτή την περίπτωση αναφέρεται στον καθένα που ανήκει στο λαό του Θεού. Ο λόγος που χρησιμοποιείται αρχικά ο χαρακτηρισμός κολ μπασάρ «κάθε σάρκα» (αντί το πιο συνηθισμένο «κάθε ψυχή») είναι αφενός επειδή αναφέρεται στους αδύναμους, τους αβοήθητους, τους απελπισμένους και αφετέρου τονίζει την ολότητα, την καθολικότητα που θα καλύψει αυτή η θεία ζωή.

Δεν είναι όμως η πρώτη φορά αυτή που κάποιος οραματίζεται μια προφητική κοινότητα. Πρώτος ο Μωυσής εκφράζει την επιθυμία του για την κατάργηση της προφητικής αποκλειστικότητας στους Αριθμούς 11:29, ένας άνθρωπος που θα μπορούσε, αν ήθελε, να ικανοποιηθεί με το προφητικό μονοπώλιο των εβδομήντα αντρών: «εἴθε πᾶς ὁ λαὸς τοῦ Κυρίου νὰ ᾐσαν προφῆται, καὶ ὁ Κύριος νὰ ἐπέθετεν ἐπ αὐτοὺς τὸ πνεῦμα αὑτοῦ».

Οι Εβδομήκοντα, καθώς μεταφράζουν τον Ιωήλ, συνειδητοποιούν ότι ο προφήτης έχει υπόψη του την επιθυμία του Μωυσή σ’ αυτό το σημείο του Ιωήλ 2:28-29. Πως το ξέρουμε αυτό; Αντί να μεταφράσουν «ἐκχεῶ τὸ πνεῦμά μου» όπως το εβραϊκό κείμενο λέει, αυτοί μεταφράζουν «ἐκχεῶ ἀπὸ τοῦ πνεύματός μου», μια φράση που μόνο στο περιστατικό με τον Μωυσή στην έρημο αναφέρεται (Αριθ 11:17, 25). Μ’ αυτό συμφωνούν οι περισσότεροι μελετητές. Πράγματι, ο Ιωήλ φαίνεται να είχε υπόψη του την επιθυμία του Μωυσή και προσδοκεί την εκπλήρωσή της.

Ποια είναι η επιθυμία του Ιωήλ; Η εκπλήρωση της επιθυμίας του Μωυσή. Το τέλος της αποκλειστικότητας. Δεν θα μπορεί πλέον ένα μέλος του λαού του Θεού να κατηγορεί το άλλο λέγοντας «εσύ δεν έχεις το Πνεύμα»! Μ’ άλλα λόγια, στο νέο λαό του Θεού δεν υπάρχουν προνομιούχοι.

Οι ιεραρχικές αντιστροφές είναι ιδιαίτερα σημαντικές. Ο Ιωήλ θέτει τη νέα γενιά πρώτη, «οἱ υἱοὶ ὑμῶν καὶ αἱ θυγατέρες ὑμῶν», την οποία ακολουθούν οι πρεσβύτεροι. Δεν δημιουργεί καινούργια ιεραρχία εδώ ο Ιωήλ, αλλά υπογραμμίζει την ισότιμη πρόσβαση στον Θεό ανεξαρτήτου ηλικίας και κοινωνικού στάτους. Ο Ιωήλ συνεχίζει με γλώσσα κοινωνικά επαναστατική. Στην εποχή που προσμένει οι δούλοι θα κάθονται δίπλα στους κυρίους τους χωρίς καμία διάκριση. Θα εισαχθούν πλήρως στην λατρευτική κοινότητα των ελεύθερων και θα χαίρουν της ίδιας ακριβώς τιμής. Προσοχή όμως. Εδώ ο Ιωήλ δεν μας λέει ότι οι δούλοι θα έχουν την ίδια αξία με τους κυρίους τους μπροστά στο Θεό, ούτε ότι θα τους επιτρέπεται απλά να συμμετέχουν στη λατρεία. Αυτά ήταν ήδη δεδομένα στο Σιναϊτικό νόμο του Θεού (π.χ. Έξοδ 20:10, Δευτ 5:14, 12:12, 16:11). Στη νέα εποχή του πνεύματος, η ισότητα θα είναι πλέον δραματικά ορατή και λειτουργική! Το μέλλον προς το οποίο πορεύεται ο λαός του Θεού είναι ένα μέλλον πολύ διαφορετικό απ’ αυτό που είχαν συνηθίσει. Η κοινωνική τάξη, η ηλικία και το φύλο δεν θα μπορούν να σταθούν εμπόδιο μπροστά σ’ αυτόν τον κατακλυσμό του ίδιου του Θεού επάνω στους ανθρώπους Του.

Δυστυχώς, αυτό το πνεύμα που επιθυμεί να εκπληρώσει την προσδοκία του Μωυσή και του Ιωήλ συχνά το σβήνουμε (Α΄ Θεσ 5:19) και το λυπούμε (Εφεσ 4:30). Δεν το αφήνουμε να φέρει εις πέρας τον σκοπό για τον οποίο δόθηκε, να τελειοποιήσει την κοινότητα που οι Γραφές επόθησαν να δουν στις έσχατες αυτές ημέρες. 

Άσμα Ασμάτων

Το Άσμα Ασμάτων αποτελεί ένα ριζοσπαστικό βιβλίο στον κανόνα της Βίβλου και ο λόγος δεν είναι ότι είναι το μόνο ερωτικό ποίημα που κατάφερε να «τρυπώσει» στις ιερές Γραφές.

Είναι αλήθεια ότι μέσα στην ιστορία αυτό το βιβλίο έκανε αρκετούς να νιώθουν άβολα με το είδος και το περιεχόμενό του, τόσο Χριστιανούς όσο και Ιουδαίους. Ένα παράδειγμα ήταν ο Θεόδωρος Μοψουεστίας τον 5ο αιώνα μ.Χ. ο οποίος θεωρούσε ότι αυτό το βιβλίο έπρεπε να αφαιρεθεί από τον κανόνα λόγω του έντονου ερωτικού περιεχομένου του, μια θέση που η εκκλησία φυσικά καταδίκασε.

Το βιβλίο στην ιστορία του ερμηνευόταν κυρίως αλληγορικά. Οι Ιουδαίοι θεωρούσαν ότι περιγράφει την ιστορία του Γιαχβέ και του λαού Ισραήλ απεικονισμένη ως ιστορία αγάπης. Τρανό παράδειγμα αυτής της προσέγγισης φαίνεται στην αραμαϊκή μετάφραση (ταργκούμ) του 7ου ή 8ου αιώνα όπου το Άσμα ερμηνεύεται ιστορικά ως η πορεία του Ισραήλ από την Αίγυπτο μέχρι την έλευση του Μεσσία.

Η Χριστιανική ερμηνευτική θεώρησε το Άσμα ως απεικόνιση της σχέσης Χριστού και εκκλησίας, Χριστού και ψυχής ή ακόμα Χριστού και παρθένου Μαρίας. Η θεολόγος Θηρεσία της Αβίλα του 16ου αιώνα το ερμήνευσε ως την σχέση της ανθρώπινης ψυχής σε μυστική ένωση με τον Θεό. Ακόμα και ο Καλβίνος και ο Λούθηρος διάβαζαν αλληγορικά το συγκεκριμένο βιβλίο, πιθανότατα γιατί το ποιητικό του είδος ενθαρρύνει μια τέτοια προσέγγιση (ας μην ξεχνάμε όμως ότι υπήρχαν διάφορα είδη αλληγορίας και τυπολογίας). Δεν θα μπούμε σε λεπτομέρειες για την ιστορία της πρόσληψης του κειμένου. Κάτι τέτοιο θα ήταν ατελείωτο.

Μετά τις ανακαλύψεις τον 19ο αιώνα αρχαίων ερωτικών ποιημάτων στην Εγγύς Ανατολή, οι μελετητές πρόσεξαν ότι υπήρχαν εξαιρετικές ομοιότητες με την ερωτική ποίηση της Αιγύπτου, της Ουγκαρίτ, της Ασσυρίας και έτσι απομακρύνθηκαν από την αλληγορική ερμηνεία και επιδίωξαν να ερμηνεύσουν το βιβλίο δίνοντας μεγαλύτερη προσοχή στο ιστορικό του πλαίσιο και στις προθέσεις του συγγραφέα.

Το γεγονός ότι το Άσμα Ασμάτων είναι μέρος της σοφιολογιάς του Ισραήλ (δηλ. στην κατηγορία των Παροιμιών, του Εκκλησιαστή και του Ιώβ) και αποδίδεται στον Σολομώντα υπονοεί ότι η λειτουργία του ήταν διδακτική. Πράγματι, το μόνο άλλο κομμάτι στην Παλαιά Διαθήκη όπου υπάρχει διδασκαλία επάνω στο θέμα των ερωτικών σχέσεων με τον ίδιο θετικό τρόπο όπως παρουσιάζεται ο έρωτας στο Άσμα είναι στις Παροιμίες 5:15-19:

Απ’ τη δική σου στέρνα πίνε το νερό, πίνε νερό που αναβρύζει απ’ το πηγάδι σου. 16 Γιατί να χύνονται έξω οι πηγές σου και τα ρυάκια των νερών σου στις πλατείες; 17 Μόνο δικά σου ας είναι· με τους ξένους μην τα μοιράζεσαι. 18 Συνέχισε να χαίρεσαι με τη γυναίκα που παντρεύτηκες στα νιάτα σου· ευλογημένη να ΄ναι και ν’ αποκτήσει πολλά παιδιά. 19 Να ΄ναι για σένα σαν ελάφι αγαπητό, ζαρκάδι τρισχαριτωμένο. Ας σε ποτίζουν πάντοτε οι μαστοί της, με την αγάπη της να ευφραίνεσαι. (ΝΜΒ)

Αυτή η θετική εικόνα της σεξουαλικότητας στο γάμο βρίσκεται σε απόλυτη συνάφεια με το περιεχόμενο του Άσματος. Θα μπορούσε να πει κανείς ότι το Άσμα αναπτύσσει το πιο πάνω χωρίο των Παροιμιών. Επίσης, εάν η κυριολεκτική ερμηνεία ήταν αποδεκτή για το συγκεκριμένο χωρίο των Παροιμιών τότε δεν υπάρχει λόγος για κάποιον να νιώσει άβολα μ’ αυτές τις σεξουαλικές προτροπές, ούτε με την κατανόηση του Άσματος ως ερωτική ποίηση για έναν άντρα και μια γυναίκα. Κατ ακρίβεια  αυτή η σεξουαλική διαπαιδαγώγηση ήταν απαραίτητη στον Ισραήλ και εδώ φτάνουμε στο σημείο στο οποίο ξεκίνησα: Γιατί είναι ριζοσπαστικό το Βιβλίο;

Είναι ριζοσπαστικό γιατί επιδιώκει να αναδημιουργήσει το χαμένο κήπο της Εδέμ. Η σχέση άντρα και γυναίκας, όπως παρουσιάζεται στο Άσμα, αποτελεί πολεμική ενάντια στην κατάρα της πτώσης και στη διάσπαση των σχέσεων. Σε ένα κόσμο όπου ο γάμος ήταν στην πλειοψηφία του καθορισμένος από τους πατριάρχες, που χρησίμευε κυρίως για την αναπαραγωγή, που δεν ήταν πάντα μονογαμικός και που η γυναίκα δεν είχε λόγο σ’ αυτόν, εισβάλλει ένα ποίημα όπου τον κύριο λόγο τον έχει η γυναίκα (τα περισσότερα λόγια είναι δικά της), όπου κυριαρχεί ο αμοιβαίος έρωτας (ίσως παρά τις οικογενειακές αντιδράσεις που εκδηλώνονται μέσα στο ποίημα), όπου η σχέση είναι αποκλειστική και η σεξουαλική επιθυμία αποκαθίσταται σε μια προ-πτωτική θέση. Το ζευγάρι φτάνει στο shalom του Θεού (στην απόλυτη οικειότητα δύο υπάρξεων), στη Γένεση 2:24 όπου οι δύο ήταν ένα.

Αυτό φαίνεται και στο 7:10 όπου η γυναίκα λέει «Ἐγὼ εἶμαι τοῦ ἀγαπητοῦ μου, καὶ ἡ ἐπιθυμία αὐτοῦ εἶναι πρὸς ἐμέ». Η εβραϊκή λέξη πίσω από την «επιθυμία» είναι η λέξη τεσουκά. Αυτή η λέξη υπάρχει μόνο άλλες δύο φορές στη Βίβλο, στη Γεν 3:16 και 4:7. Αυτή ήταν η λέξη που αποτελούσε το κύριο στοιχείο της κατάρας της γυναίκας μετά την πτώση: «καὶ πρὸς τὸν ἄνδρα σου θέλει εἶσθαι ἡ ἐπιθυμία (τεσουκά) σου, καὶ αὐτὸς θέλει σὲ ἐξουσιάζει». Με τη χρήση της σπάνιας αυτής λέξης, ο αναγνώστης ακούει την ηχώ του γνωστού χωρίου της Γένεσης και συνειδητοποιεί ότι στο Άσμα η κατάρα μετατρέπεται σε ευλογία. Η επιθυμία είναι απόλαυση και όχι κρίση. Η επιθυμία δεν είναι μονόπλευρη αλλά αμοιβαία, η μάλλον αντιστρέφεται! Ο άντρας επιθυμεί την αγαπημένη του τώρα.

Το Τραγούδι των Τραγουδιών θεραπεύει, ξαναφτιάχνει τον Παράδεισο, επιδιώκει το ιδανικό της αγάπης σε ένα κόσμο πτώσης και διάσπασης. Γι αυτό είναι ριζοσπαστικό.

Στη σύγχρονη κοινωνία η σεξουαλικότητα έχει αφαιρεθεί από το πλαίσιο της οικειότητας του ζευγαριού και γενικά κατάντησε να είναι ένα καταναλωτικό προϊόν ανάμεσα σε άλλα. Ωστόσο η παρουσία ιστοριών αποκλειστικής αγάπης, οικειότητας, μακρόχρονης σχέσης που υπερβαίνει τα κοινωνικά εμπόδια παραμένει νοσταλγία του χαμένου παράδεισου σε πολλούς. Μου κάνει εντύπωση πως η αγαπημένη ταινία πολλών κοριτσιών είναι το Notebook (Το Ημερολόγιο, 2004), μια ταινία νοσταλγίας της απόλυτης οικειότητας μέχρι τα γηρατειά, μέχρι θανάτου.

Οι εκκλησιαστικοί πατέρες που ερμήνευαν αλληγορικά δεν απέκλειαν την κυριολεκτική ερμηνεία, αλλά έκαναν συνήθως πρώτα κυριολεκτική ερμηνεία, και ύστερα έχτιζαν πάνω στην κυριολεκτική την αλληγορική. Αν επιστρέψουμε τώρα κι εμείς στην αλληγορική ερμηνεία και δούμε στο 7:10 την εκκλησία να μιλά για τον Χριστό, τότε η εκκλησία λέει ότι ο Χριστός την επιθυμεί, άρα ο ίδιος ο Χριστός είναι το νέο πρότυπο νυμφίου, αυτό που τονίζει την αγάπη μέχρι τέλους, μέχρι σταυρού, μέχρι θανάτου. Αυτός ο Αδάμ, λοιπόν, ξαναφτιάχνει τον παράδεισο γιατί η επιθυμία του (τεσουκά) ήταν και είναι για την αγαπημένη του, η επιθυμία που αντιστρέφει την κατάρα.