Η διανοητική διαδρομή μου

«Οι άνθρωποι ίσως να μην μπορέσουν να φτάσουν σε αυτές (τις απαντήσεις) επειδή τους προκαλούν σύγχυση τα συναισθήματά τους ή επειδή είναι πολύ ηλίθιοι ή πολύ άτυχοι· ενδέχεται επίσης οι απαντήσεις να είναι να είναι πολύ δύσκολες, τα μέσα ανεπαρκή, οι τεχνικές εξαιρετικά περίπλοκες για να ανακαλυφθούν· αλλά, ότι κι αν συμβαίνει, αν τα ερωτήματα είναι γνήσια, οι απαντήσεις πρέπει να υπάρχουν. Αν εμείς δεν γνωρίζουμε, οι διάδοχοί μας μπορεί να μάθουν· ή πιθανόν οι σοφοί της αρχαιότητας να γνώριζαν· κι αν δεν γνώριζαν, ίσως γνώριζε ο Αδάμ στον παράδεισο· ή αν δεν γνώριζε, πρέπει να γνωρίζουν οι άγγελοι· ακόμη όμως κι αν δεν γνωρίζουν, πρέπει να γνωρίζει ο Θεός – οι απαντήσεις πρέπει να υπάρχουν.»

Γνωριμία με τον Μπερλίν μέσα από τη μικρή και σαφή φιλοσοφική αυτοβιογραφία. Μάλλον είναι η πρώτη φορά που συναντάω πνευματικό έργο με τόσο σαφές λόγο. Καταθέτεται λοιπόν, περιεκτικά, η ιστορία της σκέψης του και μέσα από τα μεγάλα ανθρώπινα ερωτήματα, όπου και προκύπτει το τι είναι το ανθρώπινο ιδανικό· πως η πίστη σε οποιοδήποτε καθολικό τύπο δεν μπορεί να είναι παρά μια ακόμα ανθρώπινη προσπάθεια να ξεφύγει κανείς από το απρόβλεπτο της ζωής, και μια ρομαντική αριστερή τοποθέτηση, πως ο κόσμος της τέλειας δικαιοσύνης δεν συνάδει με τη μόρφωση, εάν δεν πρόκειται για ίση μόρφωση για όλους – διαφορετικά διαμορφώνονται όσοι ξέρουν καλύτερα για τους άλλους, μια αρχική σκέψη πολλών δεινών και ματωμένων σελίδων της ιστορίας. Μάλιστα το παραπάνω γύρω από τον ναζισμό, εξετάζεται με απλότητα αλλά όχι απλοϊκότητα, τοποθετώντας τον πλουραλισμό των διαφορετικών κόσμων σε μια φιλοσοφική θέαση πολύ κατανοητή. Μου άρεσε η εμμονή με τη λέξη «ιδιοφυΐα» που μάλλον είναι η μοναδική που δεν έχει όρεξη να αναδομήσει.