Lưu Hiểu Ba – Khác biệt giữa nhân và phi nhân

PhạmThị Hoài lược dịch

TrướcSự kiện Thiên An Môn, Lưu Hiểu Ba là một học giả trẻ, vừa nhận bằng tiến sĩ tạiĐại học Sư phạm Bắc Kinh, nổi tiếng làtự tin, đầy tinh thần phê phán, thẳng thắn và khônghiếm khi cực đoan, được mệnh danh là một “hắc mã” trên vănđàn Trung Quốc và được nhiều cơ quan nghiên cứu ở nước ngoài chàođón. Cuộc phỏngvấn với tạp chí Khai Phóng ngày 27.11.1988, khiông vừa thỉnh giảng tại Na Uy trở về và ghé qua Hong Kong vài ngàyđể sau đó sang Mỹ theo lời mời của Đại học Hawaii, đã trở thànhnguồn tham khảo và trích dẫn quan trọng cho cả giới nghiên cứu về LưuHiểu Ba lẫn phía lên án và kết án ông. Sau đây là tóm lược từ mộtsố câu trả lời của ông.

________________

Về hệ thống giáo dục ở Trung Quốc

Tôi không nhìn vào mảnh bằng mà nhìn vào con người cụthể, vì học vị không nói lên điều gì; 95% người tốt nghiệp đại học,97% thạc sĩ và 98-99% tiến sĩ là đồ bỏ. Nhưng điều tôi quan tâm khôngphải là chuyện học vị, mà là hệ thống giáo dục ở Trung Quốc, cảtrong quá khứ lẫn hiện tại. Kỹ năng và quy trình biến con ngườithành nô lệ của hệ thống đó đã đạt tới đỉnh cao và thuần thụcnhất thế giới. Bản thân tôi từ tiểu học lên đến đại học như bị épchặt vào một thanh nẹp, lớn lên như một thân cây, tuy có dài ra thật nhưngcành lá bị tuốt sạch.

Về giới nghiên cứu Trung Quốc ở nước ngoài

Quỹ nghiên cứu thuộc Đại học Oslo đã mời 5 vị khách TrungQuốc thỉnh giảng, lần lượt là tôi, nhà thơ Bắc Đảo, đạo diễn TrầnKhải Ca, nhà văn Vạn Chi và nghệ sĩ Mễ Khâu. Tôi thấy 98% giới Hánhọc ở Bắc Âu cũng là đồ bỏ, chất lượng nghiên cứu cực kỳ kém,nhiều người nịnh bợ Bắc Kinh và tâng bốc những thần tượng được TrungQuốc đề cao. Quan hệ của họ với Bắc Kinh rất thực dụng, họ khôngphải là những học giả thực sự. Tôi chỉ coi trọng Pierre Ryckmans(Simon Leys) ở Úc và John K. Fairbank ở Mỹ, đó là những người thựcsự quan tâm tới các vấn đề Trung Quốc mà vẫn giữ được khoảng cáchvà sự tỉnh táo với chính quyền. Nhiều nhà Hán học ở Đức, ThụyĐiển và Bắc Âu không hiểu cả văn hóa của chính họ lẫn văn hóa TrungQuốc. Cả trình độ tiếng Trung lẫn năng lực của các giáo sư Khoa ĐôngÁ ở Đại học Oslo đều lệch lạc. Tôi đã bảo họ rằng các vị ở đây nghiêncứu văn học Trung Quốc đương đại cũng ở mức như chúng tôi ở TrungQuốc nghiên cứu văn học Việt Nam hay văn học Triều Tiên mà thôi, và họkhông vui vì tôi là người Trung Quốc đầu tiên được họ mời mà lạiphát ngôn thiếu lịch sự như vậy.

Về nền văn minh Trung Hoa nhân tranh cãi xung quanh bộ phimtruyền hình Hà Thương

Theo tôi, đối kháng chỉ có thể hình thành giữa hai thứtương đồng về sức mạnh nhưng bất đồng về phương hướng, trong khi nềnvăn minh Trung Hoa đã lỗi thời, không có gì để đối đầu với phương Tây,cho nên quan niệm về đối kháng với phương Tây chỉ cho thấy lòng tựphụ thâm căn cố đế của dân tộc Trung Quốc. Điều cần thiết bây giờ làthừa nhận sự lạc hậu và thất bại của mình, học lại từ đầu vàchân thành học hỏi người khác. Nhưng ý thức tiềm ẩn trong cả bộ phimHà Thương là đề xuất việc Tây phương hóa Trung Quốc, song trongtương lai lại muốn Trung Quốc Hán hóa thế giới. Quan niệm của ngườiTrung Quốc là khi phương Tây mạnh thì Trung Quốc làm nô lệ, và đếnlượt mình, khi mạnh lên thì Trung Quốc sẽ muốn đè đầu phương Tây làmnô lệ, theo phương châm học sức mạnh của bọn man di để chế ngự bọn mandi. Trung Quốc chửi kẻ khác là đế quốc, nhưng chính mình mới thựclà đế quốc nhất. Người Trung Quốc có thể thừa nhận rằng về vậtchất thì mình lạc hậu, máy móc không bằng người, quần áo không bằngngười, nhưng về tinh thần thì chẳng thua kém ai hết, còn đạo đức thìđứng đầu thế giới luôn. Tôi cũng không thích lời bình và giọng điệutrong phim này, vì đó là ngôn ngữ cứu thế, sở trường của Mao TrạchĐông, thứ ngôn ngữ đã ảnh hưởng mạnh đến lý luận và tiểu thuyếtTrung Quốc đương đại.

Về trí thức Trung Quốc

Tính hai mặt ở trí thức Trung Quốc rất mạnh, vì họcthuật cũng có giá trị thực dụng, trở thành học giả là có thể gặthái nhiều lợi ích thiết thực. Kẻ sĩ có được chỗ đứng trong xã hộibằng hai cách. Cách thứ nhất là nhập thế, trở thành thành viên củabộ máy quan liêu và hưởng thụ những lợi ích thực tế. Cách thứ hailà danh hậu đắc lợi, kiếm danh trước để thu lời sau. Chư Cát Lượngbày trò “tam cố mao lư” với kẻ cầm quyền để lưu danh tiếng,ẩn là để hiện, thoái là để tiến, xuất thế là để nhập thế. Tôituyệt đối không tin rằng sự lạc hậu của Trung Quốc là do một số vịhôn quân nào đó gây nên, mà trước hết do tất cả mọi người, vì hệthống do con người tạo ra. Mọi tấn bi kịch Trung Quốc đều do chínhngười Trung Quốc tự biên, tự diễn, tự dàn dựng và tự hân hoan thưởngthức. Vì vậy đừng đổ lỗi cho ai khác. Trí thức không nên đóng vainạn nhân, một mình Mao Trạch Đông thì không thể làm nên cả cuộc Cáchmạng Văn hóa. Người Trung Quốc rất thiếu sáng tạo. Phương Tây có nhữngtriết gia duy nghiệm, triết gia tư biện, triết gia tôn giáo, triết giaphi lý và học giả luận lý kiệt xuất. Trung Quốc chẳng có gì ngoàimột đống hổ lốn lừa chẳng ra lừa, ngựa chẳng ra ngựa.

Về Khổng tử và phương Tây

Khổng tử tầm thường, Mạnh tử trí tuệ hơn, chỉ có Trangtử là thiên tài. Từ quan điểm triết học, Khổng tử chẳng là gì cả,Khổng giáo là một học thuyết nhập thế, lấy phục vụ chính trị làmmục đích. Nhà Hán đã biến nó thành công cụ thống trị và lẽ ra sinhmệnh của nó phải kết thúc ở nhà Hán, nhưng thật kỳ quái, bao nhiêunăm rồi mà nó vẫn tồn tại. Nhưng đối diện với thế giới hiện đạithì nó thực sự đã chết. Một số người ở phương Tây thích Khổng tử.Không có gì lạ cả, vì đó là một xã hội đa nguyên. Nhưng trong mộtxã hội nhất nguyên thì cả những thứ tốt đẹp nhất cũng thành vôdụng. Nếu Trung Quốc là một chính thể đa nguyên, ai muốn tin vào Marx,vào đạo Cơ-đốc hay vào Khổng tử xin cứ việc, tôi chẳng có gì phảnđối. Nhưng ở Trung Quốc hiện nay, tin vào Marx là đồng nghĩa với tinvào một hình thái tư tưởng độc tài, vì chủ nghĩa Marx ở Trung Quốclà công cụ của giai cấp thống trị; nó là một cái gậy, không cóchút ý nghĩa lý luận nào.

Có những người đem thành tựu kinh tế của bốn con rồngchâu Á để chứng minh giá trị của Nho giáo. Thật vớ vẩn và thậm chívong ân bội nghĩa! Đài Loan, Hàn quốc và Singapore đều được Hoa Kỳ hỗtrợ, Nhật Bản cũng vậy. Không có sự ràng buộc về nhân quyền theo quanđiểm của Mỹ thì có lẽ những nước đó chẳng có gì hết. Sự xấu xícủa phương Đông là ở đó, phương Đông đang đứng trước vấn đề giảiphóng con người. Trung Quốc là một cỗ máy chính trị, Nhật Bản làmột cỗ máy kinh tế, trong đó mỗi cá nhân chỉ là một con ốc vít.Các vấn đề nhân quyền ở Đài Loan và Nhật Bản vẫn chưa được giảiquyết. Hương Cảng đã giải quyết các vấn đề nhân quyền ở cấp độ củaphương Tây hiện đại, nhưng chưa giải quyết các vấn đề của tự do ởcấp độ hiện đại.

Không có gì phải bàn cãi, hiện đại hóa là chân lý tốicao, nó bao hàm: sở hữu tư nhân, chính trị dân chủ, tự do ngôn luậnvà thượng tôn pháp luật. Tây phương hóa triệt để là nhân bản hóa vàhiện đại hóa. Lựa chọn Tây phương hóa là để sống một cuộc sống củacon người. Khác biệt giữa Tây phương hóa và duy trì hệ thống củaTrung Quốc là sự khác biệt giữa nhân và phi nhân. Nói cách khác, nếumuốn sống một cuộc sống nhân bản thì phải triệt để Tây phương hóa,không có nhân nhượng và điều hòa gì hết.  

Về văn học Trung Quốc Đại lục

Văn học Đại lục hiện nay không có gì hay cả. Không viếtđược, chứ không phải không được phép viết. Ảnh hưởng của văn họcphương Tây chỉ hữu ích khi khơi dậy được sức sống nội tâm của cáctác giả Trung Quốc. Như Lỗ Tấn, chịu nhiều ảnh hưởng ngoại quốc,song AQ chính truyện của ông tuyệt đối là của Trung Quốc. Hiệnnay có một số tác giả sao chép cả quan niệm lẫn cấu trúc của vănhọc phương Tây, như Trạm xe điện của Cao Hành Kiện đã bệ nguyên kếtcấu của Trong khi chờ Godot và được coi là “cách tân”.Kiểu thô tục cao cấp đó còn đáng sợ hơn bắt chước câu chữ. Văn họctìm về cội nguồn cũng sao chép những quái sự li kỳ của Trăm nămcô đơn, Trần Khải Ca và những người khác cũng lâm vào tình trạngnày.

Về phần mình, tôi cũng phải nhặt nhạnh sự thông tuệ củangười khác, nhưng học một cách thiết thực, vì tôi lớn lên trong mộtsa mạc văn hóa. Tôi phải cảm ơn Marx, vì Tuyển tập Karl Marx là cuốnsách duy nhất tôi được đọc thời Cách mạng Văn hóa. Marx đã cấp chotôi rất nhiều chỉ dẫn về lịch sử triết học phương Tây và là cầunối duy nhất với “thế giới” thời đó. Tôi đã đọc Toàntập Karl Marx hơn 40 quyển và có thể trích dẫn thuộc lòng khánhiều đoạn. Các tác phẩm thời kỳ đầu của Marx rất được.

Về chủ nghĩa Marx

Với tôi, chấn động duy nhất từ Marx là thái độ phê phánkhông thỏa hiệp. Phương pháp luận lịch sử của Marx cũng chứa đựngmột đạo lý nhất định, nhưng nhiều thứ khác thì vớ vẩn, chẳng hạnsự phân tích cấu trúc xã hội phương Tây: kẻ bóc lột và người bịbóc lột, giai cấp tư sản và giai cấp công nhân, quá đơn giản để thấyđược quan hệ tương hỗ, kiềm chế lẫn nhau giữa các giai tầng. Nói chínhxác thì khái niệm giai cấp hiện không thể áp dụng ở phương Tây đượcnữa. Cách phân loại của Marx chỉ đúng với xã hội chuyên chế. Chủnghĩa cộng sản của Marx thực ra chỉ là một nhánh trong truyền thốngcủa phương Tây, từ nhà nước lý tưởng của Plato qua thiên đường trongKinh thánh, Utopia của More, Thái dương thành (Civitas Solis) của Campanella đến chủ nghĩa xã hội không tưởng củaPháp. Nhưng lý tưởng mác-xít khốn khiếp là ở chỗ nó thuyết giảngrằng ngay ngày mai nó sẽ thành hiện thực: chủ nghĩa tư bản đã chuẩnbị sẵn điều kiện vật chất tối hảo cho cuộc cách mạng dẫn đến chủnghĩa cộng sản. Các lý tưởng của Marx xem ra thật rẻ mạt.

Về điều kiện cải tạo Trung Quốc

Trung Quốc hiện chưa thoát khỏi nền văn minh nông nghiệp vàvẫn còn phải tu bổ khóa học về chủ nghĩa tư bản. Ngay cả khi mộtvài nhà cầm quyền có hạ quyết tâm thì Trung Quốc vẫn không có khảnăng cải tạo về căn bản, vì đơn giản là thiếu nền móng. Điều kiệnduy nhất để Trung Quốc thực sự đạt tới một chuyển đổi lịch sử làphải trải qua ba trăm năm chấp nhận làm thuộc địa. Hương Cảng được nhưngày nay là nhờ cả trăm năm thuộc địa. Trung Quốc rộng lớn hơn nhiều,đương nhiên phải cần đến ba trăm năm. Nhưng liệu ba thế kỷ có đủ không?Tôi vẫn hoài nghi lắm. Song đáng tiếc là lịch sử không còn cho TrungQuốc một cơ hội như Hương Cảng nữa. Thời thuộc địa thực dân đã thuộcvề quá khứ. Chẳng còn ai sẵn sàng nhận lấy cái gánh nặng là TrungQuốc.

Về Tổ quốc

Marx viết trong Tuyên ngôn của Đảng Cộng sản:“Công nhân không có Tổ quốc. Người ta không thể cướp của họ cáimà họ không có.” Tôi không quan tâm đến những lời gió bay ái quốchay phản quốc. Ai thích gọi tôi là đồ phản quốc thì tôi là đồ phảnquốc, đồ bất hiếu quật mộ tổ tiên, và tôi lấy đó làm tự hào.

Nguồn: Tạp chí Khai Phóng (Hong Kong) ngày 27.11.1988. Nhan đề đoạn trích do người dịch đặt.

Tuần báo Trẻ, 22/7/2021