نقد مجموعه ی شعر پارو زدن در خاک اثر داریوش معمار / آرش نصرت­ اللهی

[Azade, Hazemizade]

شعری که از خاک می­رويد
آرش نصرت اللهي


مجموعه شعر «پارو زدن در خاک»، از دو دفتر تشکيل شده که ژرفای شعرها در دفتر اول بيش از دفتر دوم به نظرم رسيد. نه به خاطر استفاده از المان­های قابل لمس، روزمره و خصوصی در دفتر دوم بلکه به خاطر اتفاقاتی که در تودرتوهای معنايی دفتر اول افتاده است، اتفاقاتی که گه­گداری هم با لايه­های زيرين زبانی درهم­آميخته شده است. البته کمی تعجيل و عدم پرداخت کافی در برخی کارهای همين دفتر اول يافته می­شود به طوری که نشانه­های موجود در آن دست شعرها به اندازه­ای نيست که به لمس همه­جانبه­ی متن برسيم در نتيجه ابهامی در متن توليد می­شود که دافعه­ای را به همراه دارد. شعر «زندگی در مخزن؛ مرگ در فروردين» صفحه­ی 11 را از اين دست می­دانم. در دفتر دوم شاعر با پرداختن به گوشه­های زيست خود به ابراز موارد جزئی زندگی می­رسد که در مواردی موفق به تعميم گزاره­های شخصی متن خود می­شود و در مواردی نه. به هر صورت شعرهايي که داريوش معمار در کنار هم قرار داده ­است تا مجموعه­ي «پارو زدن در خاک» را بسازد، شعرهايي هستند که دغدغه­ي داشتن انديشه و پس­زمينه­ي فکري غني را در سر دارند. ممکن است که معمار در مواردي از دفتر دوم اين مجموعه، از وضعيت يادشده، فاصله گرفته باشد اما در دفتر اول، به خوبي براي رسيدن به انديشه­اي مناسب براي متن خويش، تلاش مي­کند و به موفقيت­هاي قابل ملاحظه­اي نيز دست مي­يابد. براي بررسي دقيق­تر مجموعه، ابتدا نگاهي کوتاه به چالش­هاي انديشه در شعر معمار مي­اندازم.

همان­طور که از نام اين مجموعه برمي­آيد، پارو زدن در خاک، مصداق حاصل «هيچ» است براي کوششي که در جريان است. اين «هيچ» در قسمت­هاي مختلف مجموعه به صورت مستقيم و غيرمستقيم، نشان داده مي­شود. بازشناسي موقعيت­هاي «هيچ» در متن معمار به شناخت شعر او کمک خواهد کرد. بلوط بلندي ميان چشمه­ي تاريک/ جزئي از اجزاء/ سايه­اي در ميان سايه­ها/ هيچ بزرگي در راه (ص41). و نگاه مي­کنم به هيچ بزرگ/ زيباي باورنکردني. (ص29). سمت ماه نيز/ جانب هيچ کس نبود (ص52). مام وطن چهار شير قطعي/ به ساعتم نگاه کن دير نباشد!/ براي فدا شدن/ چه انگيزه­اي بهتر از اين/ که ديگر براي هيچ بهانه­اي نداشته باشي (ص72) دوست دارم يک روز صبح/ نه سوار ماشين­هاي اهواز/ نه آبادان/ نه اميديه/ نه بهبهان بشوم/ و بروم به هيچ کجا. (ص86)

جنبه­هاي ديگري از تجربه­هاي انديشه که در شعر معمار مشهود است، ديگرگوني نگاه او به جهان و پديده­هاي پيرامون­اش است. اين ديگرگونه­گي مخاطب را در معرض برجسته­گي مفاهيم معمول قرار مي­دهد و به بازشناسي آن­ها نزديک مي­کند. به عنوان نمونه، حبس شدن نور آن هم در استخوان آسمان در شعر «16 رانش از اندوه و خوشبختي» صفحه­ي 22: کمرگاه/ همه چيز؛ در همه چيز/ حبس است/ نور/ در استخوان آسمان/ تاريکي/ در انعکاس بي­رمق ماه/ تنگناي مفصلي است/ جهان.

توجه شود که در همين شعر نيز به نوعي مفهوم «هيچ» ياد شده، ارائه مي­گردد، آن جا که مي­گويد: همه چيز؛ در همه چيز/ حبس است.

او با ارائه­ي نگرشي نو نسبت به المان­هاي معمول زنده­گي، تا حدودي توانسته است خواستگاه انديشه­اي ديگرگون را نشان دهد. وجود چنين حرکت­هايي در شعر، افزون بر آشنازدايي، براي رسيدن به باورهاي نو، فکر مخاطب را به کار مي­بندد! اين بازشناسي يکي از کارکردهاي اصلي شعر مي­تواند باشد. مرغداني نيستم/ بادکنکي هم به سرنوشتم متصل نبوده/ تا شهر را از فراز ببينم/ روزها و سالها/ مانند حلقه­هاي چاه مرا/ به تاريکي­هاي عميق متصل مي­کنند (ص76)

در شعر دهه­ي هشتاد حضور عنصر «رمانتيسم»، به کارکردي متعارف تبديل شده است. شعر معمار نيز به خصوص در دو مجموعه­ي اخيرش، داراي چنين ويژه­گي­اي مي­باشد. در بسياري موارد، رمانتيسم شعر او را از سردرگمي نجات مي­دهد و مسيرهايي را پيش پاي مخاطب مي­گذارد. نقطه­ی مطلوب در رمانس ارائه شده از طرف معمار، تلفيق فضاهای عينی و ذهنی به صورت درهم­تنيده است. شعر «عبور» ص27: سوت کشيدي/ لحظه­اي پيش از آن که باران با صداي رهگذران گلاويز/ شود/ مرا صدا زدي/ و چشمانم بي­وقفه خيس شد/ -سراسرم شکاف عميقي بودم بر سينه­ات/ که مي­سوخت-/ . . . و شعر «آغوش» ص 53: . . ./ حالا بين دو زندگي تکه­تکه­ايم/ سهم من آغوش ديگري/ سهم تو قفل­هاي جهان/ ترس جيغ/ دريچه­اي که به هيچ کداممان/ فرصتي براي آرزوهاي مفصل/ اندوه/ و پياده­روي کنار رودخانه را نمي­دهد.

پرش­هايي که معمار در خط معنايي شعرها به وجود آورده، قابل ملاحظه است اما گاهي مکانيزم معنايي متن را دچار اختلال مي­کند که فکر مي­کنم به علت دور افتادن محل­هاي عزيمت و فرود معني در آن موارد باشد. اين اختلال باعث به وجود آمدن گسست معنايي مي­شود. مثل شعر «سپس» ص25: در جداره­ي ني/ جوانه مي­زنم/ معلق/ آب­هاي سترون را رويت مي­کنم/ -از آستينم مشاطه­ها و کاروان­ها مي­گذرند-/ بر پيشاني­ام پولک­دوزي ماهي­ها/ ساحل را تر مي­کند/ مانند پرنده­اي که بي­خبر از مرگ خود/ در امتداد افق/ به سمت شکار/ پرواز کرده است/ پرواز کرده­ام/ . . .

يکي از رفتارهاي زباني شعر معمار در اين مجموعه، تخصيص حالت­ها و رفتارهايي به اسم­هاي متن است که به گونه­اي غيرمترقبه و آشنازدايانه باشد و اين کار را با تکرار زياد انجام مي­دهد. اين مسأله را در بيش­تر کارها و به صورت بارزي مي­بينيم، ترکيب­هايي چون:

و چشمانت را که خشکيده بود/ در گودال مدام صورت (ص9) . در کاسه­ی آب/ صدای استخوان­های لخت درنگ می­کنند (ص15)

يکي ديگر از مواردي که در ساختار زباني برخي شعرهاي اين مجموعه قابل تأمل است، مصدري بودن رفتارهاي موجود در آن­ها است که نوعي تعليق در هر دو حوزه­ي فرم و معنا را دربر مي­گيرد. اين نوع شکل زبانی، منجر به نسبيت مواضع متن مي­شود و وضعيت مناسبي را برای شعر به­وجود می­آورد. در واقع در اين قسمت­ها معمار توانسته است شاخص­های معنايی شعرش را در وضعيت آستانه­گی قرار دهد و همين حالت است که مضمون را در ذهن خواننده­ی شعر به حرکت درمی­آورد.

در هر ضربان/ براي دوست داشتن در کش و قوس­هاي بلورين/ روان شدن/ و گذشتن از مرز زخم. (ص26). -در حيرت افعال و اسم­ها و اشياء/ گريختن/ و ديدن/ که تنها خوني که مي­تپت ميان اين همه سينه/ همان خوني است که بر زمين ريخته باشد- (ص28). سرسخت رفتن/ در فرصت بازوان موافقي که گره خورده­اند به هم/ از سنگلاخ گذشتن در خشت­ها/ سبک دويدن ميان بادبان­هاي برافراشته در توفان (ص32).

زبان شعر معمار تا حدودي ساده بوده و از آن دسته شاعراني است که در دهه­ي هشتاد با ارائه­ي شعري که زبان آدمي­زاده­اي دارد، فرصت لازم براي لذت کشف را در متن خويش آفريده­اند. در واقع شکسته­گي زبان در شعر معمار، در راستاي شکل­دهي شاخص­هاي معنايي اجرا مي­گردد. از جمله شعر «زن» ص69: مادر زيبائيش را/ آويخته بود به بند/ ما- در باد/ ما- در باران/ مي­خواست/ تنها کمي/ آزادتر باشد. به هر صورت معمار در تلاش است تعادلی بين دست­کاری حالت­های متعارف زبان و بازيابی معنايی شعرش برقرار کند. او که اين کار را از مجموعه شعر قبلی­اش «مرگ در ساحل آمونياک»، آغاز کرده در اين مجموعه شکل کامل­تری از تعادل يادشده را ارائه داده است.


8 آذر ماه 1388
هشتاد

[Mohammad]

ممنون بابت ارائه این نقد زیبا در گروه
استفاده خوبی از گفتارها بردم


موفق بمونید