Με μια χαρά: Η στρατιωτική θητεία του Ιωάννη Μαργαριτόπουλου, Μικρά Ασία και Ελλάδα 1921-1924
Με το Με μια χαρά: Η στρατιωτική θητεία του Ιωάννη Μαργαριτόπουλου, Μικρά Ασία και Ελλάδα 1921-1924 (εκδ. Βιβλιοπωλείο “Ο Μωβ Σκίουρος”) έρχεται κανείς σε επαφή με μια σπάνια, άμεση μαρτυρία της περιόδου της Μικρασιατικής Καταστροφής — όχι μέσα από τη συνηθισμένη – επίσημη αφήγηση, αλλά με την ωμή πραγματικότητα, μακριά από το μελόδραμα ή τον εξιδανικευμένο πατριωτισμό, μέσα από τα μάτια ενός στρατιώτη που έζησε τον πόλεμο με τις φρίκες και τις αντιφάσεις της εποχής.
Ο Μαργαριτόπουλος περιγράφει όχι μόνο τη σκληρότητα των Τούρκων, αλλά και την αποκτήνωση των Ελλήνων· Το Τούρκικο και το Ελληνικό σπαθί. Οι Έλληνες στρατιώτες, κάποιες φορές από εξάντληση και απογοήτευση, κι άλλες από τη φύση της εκδίκησης, διέπραξαν ωμότητες και εγκλήματα, όπως το πλιάτσικο, οι βιασμοί, και η πυρπόληση πόλεων, όπως στην περίπτωση της Μαγνησίας και του Σαλιχλί, που ο Μαργαριτόπουλος περιγράφει με μια γλώσσα που δεν αποκρύπτει. Κάποιες φορές ο τρόπος του μαλακώνει, σα να μην μπορεί να αντέξει τον εαυτό του, ειδικά όταν μιλάει για νεαρές γυναίκες και παιδιά. «Αυτό που μπορεί να σκεφτεί κανείς με τη φαντασία του», λέει και ανακουφίζομαι που δεν αντέχει να τα γράψει. Άλλωστε όσοι μιλάνε με χαρά για τον στρατό είναι τρομακτικοί, ακόμα κι εάν ο Μαργαριτόπουλος ξεκίνησε «με μια χαρά», γεμισμένος βουβά, μέχρι πάνω, από τη δόξα της μεγάλης ιδέας, άδειασε γρήγορα.
Η απουσία διασωθέντων πρωτογενών πηγών που να καταγράφουν αυτές τις πλευρές κάνει το βιβλίο ακόμα πιο σημαντικό. Οι μνήμες του Μαργαριτόπουλου, γραμμένες μετά τα γεγονότα, βασισμένες σε ημερολόγια και προσωπικές καταγραφές, προσφέρουν μια σχεδόν μοναδική μαρτυρία για όσα συνέβησαν σε μια από τις πιο τραγικές σελίδες της ελληνικής ιστορίας. Το γεγονός ότι η αφήγηση δεν αποφεύγει να θίξει τα κακοποιητικά περιστατικά που διέπραξαν οι ίδιοι οι Έλληνες στρατιώτες, αποτελεί μια σπάνια στιγμή αυτοκριτικής σε ένα ιστορικό αφήγημα που συχνά γίνεται αντικείμενο ιδεολογικής εκμετάλλευσης.
Αμηχανίες, φόβοι, κουρασμένη ελπίδα, απογοήτευση των νεαρών στρατιωτών που παλεύουν να κατανοήσουν την πορεία της ιστορίας γύρω τους. Η υποχώρηση του Αυγούστου του 1922 δεν περιγράφεται σαν μια αφηρημένη στρατιωτική ήττα, αλλά σαν μια ζωντανή εμπειρία γεμάτη οδύνη και χάος, όπου οι ίδιοι οι στρατιώτες δεν μπορούν να πιστέψουν ότι εγκαταλείπουν τη γη που πάλεψαν να κρατήσουν.
Αλλά και ακολούθησαν την καταστροφή: οι πολιτικές αναταραχές στην Ελλάδα, οι εμφύλιες συγκρούσεις, τα κινήματα, οι διώξεις και οι εκτοπίσεις πληθυσμών. Ο Μαργαριτόπουλος μάς δείχνει ότι η τραγωδία της Μικράς Ασίας δεν έληξε τον Αύγουστο του 1922, αλλά επηρέασε βαθιά την ελληνική κοινωνία και τον στρατό τα χρόνια που ακολούθησαν, δημιουργώντας ένα τοπίο αβεβαιότητας και (ατελείωτων) εσωτερικών συγκρούσεων.
Το να μη μιλάμε για το τι σημαίνει πόλεμος μέσα από τις λίγες μαρτυρίες και γενικά να μιλάμε μόνο για την έναρξη και τη λήξη, κάνει σε ένα έθνος ότι θα έκανε και σε ένα παιδί που μεγαλώνει μέσα σε μια οικογένεια που τα σημαντικότερα ζητήματα απαγορεύεται να θιχθούν. Εδώ όμως ο αναγνώστης θα βρει καμένα χωριά «απ’ άκρη σ’ άκρη», τις φυλακές που ανοίγουν, τα πλιάτσικα, το «κάθε γαλόνι το θεωρούν χάρο», το «έτυχε να είμαι παρών», τον φιλέλληνα Μπέη που τους έκανε το τραπέζι και το πιο συγκινητικό: «δεν έμεινε τίποτα από την ωραία πόλι».
Εικόνες όπου όλα καίγονται, τρέχουν Ελληνίδες, Αρμένισες και Τουρκάλες, φωτιά, σφάξιμο, βιασμοί, μακελειό απαίσιο, ενώ οι στρατιώτες περιμένουν να βγάλουν το χακί και να γυρίσουν σε μια κανονική ζωή. Οι Τσέτες, oι Τσολιάδες του Πλαστήρα που σκότωσαν τα άλογα και οι σκέψεις του Μαργαριτόπουλου:
«Με ειρωνεύονται πολλοί φαντάροι που δεν καβαλλώ και πηγαίνω πεζός. Αλλά δεν ξέρουν πως το άλογό μου υποφέρει, δεν ξέρουν ότι με έφερε στις πλάτες του μέχρι τη Σμύρνη»
«Πουθενά αλλού δε μπόρεσα να πάρω έστω και μια συμβουλή από Έλληνα. Οι Τούρκοι πιο πρόθυμοι αλλά εκείνοι από φόβο μάλλον. Εζήτησα να ποτίσω και το άλογό μου. Αυτό τους έκαμε καλή εντύπωσι και με δώσαν χωρίς ακόμη να τους ζητήσω ένα ολόκληρο ψωμί ζεστό και τυρί. Είμαι ευτυχής.»
