Met schemer bezwangerd
Een opvallend gedicht in John Ashbery’s bundel Rivers and Mountains is “Into the Dusk-Charged Air”, dat wel bestempeld is als “riviergedicht”, “natuurgedicht” en “monochromatisch gedicht”. Dat het over rivieren gaat, enkel en alleen rivieren, is zeker. En dat je het daarom in figuurlijke zin als “monochromatisch” kunt stickeren, onderschrijf ik. Maar voor mij is het in de eerste plaats een probeersel, een proef om te onderzoeken of een idee als stuwende kracht, een schrijfmotortje dienen kan. Niet wát hij schreef, maar dát hij schreef, was Ashbery’s grootste zorg bij de totstandkoming van dit gedicht. Het idee zou geweest kunnen zijn: elke dichtregel dient de naam van een rivier te bevatten.
Wie het gedicht helemaal leest, 151 regels lang, valt zaken op: (1) de meeste regels bevatten inderdaad een naam van een rivier, soms meer dan één, soms geen; (2) de meeste rivieren liggen in Noord-Amerika, Zuid-Amerika en Europa, de andere delen van de wereld zijn ondervertegenwoordigd; (3) gaandeweg verandert de stemming van de impliciete auteur van ernstig naar jolig naar vermetelheid – “Laat de Brazos / Dichtvriezen! En de Wabash veranderen in een loodgrijze / Sintel van ijs!” – waarna de toon weer vlakker wordt; (4) de passage waarin de wereld in een ijsklomp lijkt te veranderen – “De Niger bevriest, langzaam.” – werd zestig jaar geleden, toen Ashbery het gedicht schreef, als absurd gezien, maar kan tegenwoordig ook als een verwijzing naar de klimaatverandering worden geïnterpreteerd.
“Into the Dusk-Charged Air” is een opsomming van de toestand waarin een zootje rivieren verkeert of verkeerde, een schemerige opsomming, vagelijk verzinsel op de riviernamen na. Schrijven wilde Ashbery destijds, schrijven, zonder heldere boodschap of bedoeling, stoeien met taal.
IN DE MET SCHEMER BEZWANGERDE LUCHTVer van de Rappahannock stroomt de stille
Donau richting zee.
De bruine en groene Nijl rolt langzaam voort,
Net als de vloeiende afloop van de Niagara.
Tractoren stonden op de groene oevers van de Loire,
Niet ver van waar de Cher zich bij haar voegt.
De St. Lawrence port tussen zwarte stenen
En modder. Maar de Arno is niets dan stenen.
De wind rimpelt het oppervlak
Van de Hudson. De Irrawaddy loopt over.
Maar de grijsgele Tiber
Wordt ingesloten door steile oevers. De Isar
Stroomt te snel om in te zwemmen, het water van de Jordaan
Vliet over het vlakke land. De Allegheny en haar boten
Waren donkerblauw. De Moskva is
Grijze boten. De Amstel stroomt langzaam.
Bladeren vallen in de Connecticut als zij onderlangs
Passeert. De Liffey zit evenals de Seine
Vol rioolwater, in tegenstelling tot
De bruingele Dordogne.
Bergen hummen in de Colorado
En de Oder is heel diep, bijna
Net zo diep als de Congo breed is.
De vlakke oevers van de Neva zijn
Grijs. De donkere Saône stroomt stilletjes.
En de Wolga is lang en breed
Waar zij over het bruine land stroomt. De Ebro
Is blauw en traag. De Shannon stroomt
Snel tussen haar oevers. De Mississippi
Is een van de langste rivieren ter wereld, net als de Amazone.
Zij heeft de Missouri als zijrivier.
De Harlem stroomt tussen fabrieken
En gebouwen door. De Nelson ligt in Canada,
Stromend. De Dubawnt baant zich een weg
Door knoertharde oevers. Mensen wandelen langs de Trent.
Het landschap rond de Mohawk strekt zich eindeloos uit;
De Rubicon is niet meer dan een beek.
In de winter zwelt de Main
Aan; de Rijn zingt zijn eeuwige lied.
De Rhône ploetert voort langs wittige oevers
En de Rio Grande doet verhalen uit een verleden ontstaan.
De Loir verbreekt zijn bevroren ketenen,
Maar natte modder krijgt de Moldau in zijn macht.
De East vangt het licht.
Langs de Escaut weerklinkt het lawaai van fabrieken
En de kronkelende Humboldt klinkt jolig.
Ook de Po stroomt evenals de veelkleurige
Theems. De Garonne mondt uit in
De Atlantische Oceaan. Maar weinig schepen bevaren
De Housatonic, maar op de Elbe vallen er nogal wat
Te zien. De Afton
Heeft eeuwenlang gestroomd.
Als de Rio Negro
Zou kunnen afzien van haar lied en de Magdalena
Van de junglebloemen zou de Taag
Nog steeds kalmpjes vloeien en de Ohio
Haar leikleurige oevers uitschuren. De geelbruine Eufraat zou
Zich schuchter over de wereld bewegen. De Yukon
Zat tjokvol met ijs, maar de Susquehanna trok nog altijd
Moedig voorwaarts. De Dee ving de laatste gloed van de dag op
Alsof Pilcomayo’s kadaver opdoemde.
De Peace bood mogelijk eeuwige
Welriekendheid, maar de Mackenzie woelde lijkbleke modder om
Tot geelbruine krijtstrepen. Niet ver van waar
De Brahmaputra verhoogde dijken mepte
Was een opening waar de Limmat doorheen
Had kunnen sijpelen. Een jongeman beende langs de oevers
Van de Churchill en dacht aan de nacht. De Wisła sjorde
De schaduwen vast. De Tisza, malloterig, bruiste
In de winderige avond. En de Ob sjokte
Als een dorpsgek voort. Zware golven bedekten de fletse vloed
Van de Dnjestr en het poreuze oppervlak van de Fraser.
Vissen hapten naar lucht in het riet van de Spree. Een boot
Zakte de dansende Orinoco af. Toen de
Marne langsstroomde knikten de planten
En boven de glinsterende Gila
Stamelde een zonsondergang zo mooi
Als de Athabasca. De Zambezi klingelde. De Amu Darya
Vloeide ergens. De Parnaíba
Stroomt als de door wind meegesleurde Cumberland.
De Araguaia stroomt in de regen.
En vanwege massa’s keistenen stroomt de Isère
Zachtjes neer. De Guadalquivir sputterde.
Ooit zal de tijd de Indre verbazen
En van de Huanghe een beekje maken. En
De Potomac rolt zachtjes voort. Kuifvogels
Kijken hoe de Ucalyali zich
Door de dromende nacht voortbeweegt. Je kunt de
Jenisej niet tegenhouden. En naderhand
Stroomt de White krachtdadig naar zijn …
Doel. Als de Tyne landt,
Hou je vast, en de Albany
Je ontwikkeling stuit, kun je dan de muskus
Van de Red, de toestand van de Maas weerstaan?
Een spatje modder maakt de Neckar
Nog niet zwart. Je kunt niet
Van de Saskatchewan houden, noch
De meanderende Yangtze weerstaan of de Genesee
De vrije loop laten. Bevloeit de Scamander
Nog altijd karmozijnrode vlaktes? En de Durance
En de Pechora? De São Francisco verschuilt zich
Tussen grijze rubberachtige netels. Het reactievermogen
Van de Liard is gering en de Arkansas erodeert
Zwartgrijze heuvels. De Paraná stinkt.
De Ottawa is, te midden van grijstinten,
Licht smaragdgroen. Beter dat de Indus verdwijnt
In witgloeiende zandbanken! Laat de Brazos
Dichtvriezen! En de Wabash veranderen in een loodgrijze
Sintel van ijs! De Marañón is handwarm, we moeten
Een manier vinden om haar tot sterk ijs te bevriezen. In
Windvlagen bevriest de Oeral langzaam. De zwarte Yonne
Vriest mooi op. En de Petit-Morin
Nestelt zich op harde ondergrond. De Inn
Herinnert zich geen betere tijden en de Merrimack is
Gegalvaniseerd. De Ganges is onderhand vloeibare sneeuw;
De Vyatka is ijsgrijs. De ooit gesmolten Tennessee is
Gestold. De Japurá is een pak ijs. IJzig
De grijze lemen oevers van de Columbia. De Don is enkel
Een gigantische ijspegel. De Niger bevriest, langzaam.
De oneindig lange Lena ploetert voort,
Maar het zilverachtige water van de Purus is met ijs bedekt,
Grimmig koud. De Loing zit barstensvol met stukken ijs.
De Wezer is bevroren, als vloeibare lucht.
En zo ook de Kama. En de stroperige beige
Tocantins. De rivieren koesteren zich in de kou.
De meedogenloze Uruguay schuurt haar oevers,
Een en al ijs. De Hooghly is puur
IJs. De Adour is stil, roerloos.
De prachtige Tigris is niets dan krasserig ijs,
Net als de Yellowstone, met haar oevers vol katwilgen.
De Mekong begint een beetje te smelten
En de Donets murmelt onder de
Enorme blokken ijs. De Manzanares stroomt vrij.
De Illinois, in zonlicht badend, snelt weer.
Maar de Dnjepr ligt nog steeds vast in het ijs. Ergens
Stuwt de Salado haar drijfijs voort, maar de Roosevelt
Is bevroren. De Oka is sterker bevroren
Dan de Somme. De Minho sluimert
‘s Winters en de Snake herinnert zich
Augustus niet. Hilarisch, de Canadian
Is niets dan ijs. De Madeira kwijlt
Op de ontdooiende velden en de Plata lacht.
De Dvina slorpt de sneeuw op. De temperatuur
Van de Sava is boven nul. De Avon
Zingt stilletjes. De Drôme drukt tegen
Met gras begroeide oevers; het bevroren oppervlak
Van de Adige lijkt wel een grijs kiezelpad.
Vogels cirkelen boven de Ticino. In de winter
was de Var donkerblauw, niet bevroren. De
Thwaite, koud, is volgepakt met rul ijs;
De Ardèche schittert lichtjes in onderkoelde regen.
