لغت نامه
دهخدا
علی اکبر دهخدا، در سال ۱۳۲۴، برگه دان های مربوط به "لغتنامه دهخدا" را به مجلس شورای ملی وقت اهدا کرد. رقم این برگه دان ها (فیش) به ۳ تا ۴ میلیون رسیده بود. او اطلاعات لازم برای تدوین لغتنامه را در این برگه دان ها جمع آوری کرده بود. در سال ۱۳۲۴ با پیشنهاد عبدالحمید زنگنه، نماینده وقت مجلس شورای ملی، و امضای برخی نمایندگان دیگر از جمله محمد مصدق، طرحی دو فوریتی در مجلس چهاردهم به تصویب رسید که طبق آن، هزینه های لازم برای چاپ و نشر لغتنامه تامین می شد. به این ترتیب، "سازمان لغتنامه دهخدا" شکل گرفت. دهخدا فراز و نشیب های سیاسی بسیاری در زندگی پشت سر گذاشته بود. شکل گیری انقلاب مشروطیت را به چشم دیده بود و خود در آن دخالت داشت. او با به قدرت برگشتن محمدعلی شاه در قامت شاهی مستبد و ضد مشروطه و انحلال مجلس شورای ملی در سال ۱۲۸۷ طعم تبعید و دوری از وطن را چشیده بود. در۱۳۲۴، برگه‌دان های مربوط به "لغتنامه دهخدا" را به مجلس شورای ملی وقت اهدا کرد. رقم این برگه دان ها (فیش) به ۳ تا ۴ میلیون رسیده بود. او اطلاعات لازم برای تدوین لغتنامه را در این برگه دان ها جمع آوری کرده بود. دهخدا فراز و نشیب های سیاسی بسیاری در زندگی پشت سر گذاشته بود. پس از بازگشت از پاریس به ایران به عنوان نماینده مجلس انتخاب شد اما وقوع جنگ جهانی اول، مسیر زندگی او را به سمت و سویی دیگر سوق داد. جنگ جهانی اول و دخالت دول خارجی در ایران باعث شد که دولت وقت ایران سقوط کند، دهخدا مجبور شد به کرمانشاه برود و قریب دو سال در آن خطه به سر برد. در این تبعید تازه بود که فکر تدوین لغتنامه به ذهن دهخدا خطور کرد. جمع آوری و یادداشت برداری را آغاز کرد و بیش از چهل سال از عمر خود را تا زمان مرگ وقف این لغتنامه کرد. از آنجا که دهخدا همیشه همیال سیاست بود، فکر تدوین لغتنامه را هم باید منتج از رویکرد او به سیاست دانست. چنانکه خود او گواهی داده باید به "سلاح وقت"، یعنی آموختن "علوم امروزی" مسلح شد تا بیگانه و مستبد بر ما "آقایی روا" ندارند. اما "آموختن آن اگر به زبان خارجی بود؛ البته میسر نمی شد و اگر بر فرض محال میسر می گردید، زبان ها که اساس ممیزات ملت است، متزلزل می گشت؛ پس بایستی آن علوم و فنون را ما ترجمه کنیم و در دسترس مکاتب ایرانی بگذاریم و این میسر نمی شد جز بدین امر که اول لغات را لازم داشت. این بود که من به فکر تدوین لغت نامه افتادم". دهخدا با لغتنامه های قدیمی ایران همانند لغتنامه فرس به همت اسدی طوسی، شاعر و سراینده گرشاسپنامه، در قرن ۵ هجری قمری را با حدود ۳۰۰۰ کلمه و برهان قاطع تالیف محمد حسین بن خلف تبریزی در قرن یازدهم با ۲۰۰۰۰ هزار کلمه آشنا بود را می شناخت. اما آنچه دهخدا در سر داشت به گفته خود او این بود که "همه لغات فارسی زبانان تاکنون احیا و در جایی جمع آوری نشده و چه بسا لغات زیادی است که در کتب دیگر، خصوصا در اشعار آمده است که ما آنها را در اینجا (لغتنامه) نقل کرده‌ایم." او با توجه به نارسایی های لغتنامه های پیشین اضافه می کند: "هزاران لغت فارسی و غیر فارسی ... به کار می رود که تاکنون کسی آنها را گرد نیاورده یا اگر گرد آورده به چاپ نرسانیده است. ما بسیاری از این لغات را به تدریج از حافظه، نقل و سپس آنها را الفبایی کرده ایم." کاری را که دهخدا یک تنه آغاز کرد، تبدیل به یک موسسه و همکاری افراد بسیاری شد. به ادعای خودش در تمام مدت تدوین لغتنامه، هیچ وقفه ای در کار نینداخت جز در زمان درگذشت مادرش و چند روز بیماری. در این باره او نوشت که کار لغتنامه "عمر هفت کرکس" می خواهد: "این کار به هیچ فصل و قطعی، بیرون از بیماری صعب چند روزه و دو روز رحلت مادرم تعطیل نشد و بجز اتلاف دقایقی چند برای ضروریات حیات در روز، می توانم گفت که بسیار شب ها نیز، در خواب و میان نوم و یقظه در این کار بودم. چه بارها که در شب از بستر بر می خاستم و پلیته می کردم و چیز می نوشتم." بنا به برخی اسناد، زمانی که مجلس شورای ملی، چاپ لغتنامه را به صورت ماده واحد قانونی درآورد، عناوینی چون "دایره المعارف فارسی" یا "دایره المعارف علی اکبر دهخدا" به آن داد. اما گفته می شود چون اسدی طوسی نام کتاب خود را "لغتنامه فرس" گذاشته بود (که به عنوان نخستین واژه نامه فارسی شناخته شده)، دهخدا به پیروی از آن، نام لغتنامه را برگزید. لغتنامه دهخدا به خاطر گستردگی خود صرفا لغتنامه ای که معنای واژگان در برابر هر واژه آمده باشد، نیست. بلکه علاوه معانی، چگونگی تلفظ واژه، وجه دستوری آن، اسامی خاص، اعلام جغرافیایی و تاریخی، دستور زبان فارسی و اطلاعت عمومی گنجانده شده است. به این ترتیب، عنوان دایره المعارف را می تواند بر خود داشته باشد. دهخدا کار لغتنامه را از ۱۲۹۵ شمسی آغاز کرده بود و با وجود آماده بودن برخی جلدها، عملا به چاپ نرسیده بود. سال ۱۳۱۹ یک جلد نزدیک به پانصد صفحه در چاپخانه بانک ملی به چاپ رسید اما تا زمان تصویب مجلس دوره چهاردهم در سال ۱۳۲۴ و تصویب بودجه هیچ جلدی چاپ نشد. مجلس چهاردهم در ابتدا مبلغ بیست و پنج هزار ریال برای چاپ تخصیص داد تا لغتنامه در چاپخانه مجلس چاپ شود. موسسه دهخدا ابتدا در خانه او، سپس در سال ۱۳۳۴ به مجلس شورای ملی انتقال یافت. در سال ۱۳۳۶ با تصویب مجلس، موسسه دهخدا به دانشگاه تهران منتقل شد و دانشکده ادبیات عهده دار چاپ لغتنامه شد. لغتنامه دهخدا تا سال ۱۳۵۹ به طور کامل در چاپخانه دانشگاه تهران به چاپ رسید. ابتدا بصورت جزواتی در امد که بعدها یابه علت همت خریداران جزوات یابه همت خود "سازمان لغتنامه دهخدا" به صورت مجلداتس در امد. سازمان لغت نامه بعدها به "موسسه لغتنامه دهخدا" تغییر نام داد. دهخدا در ۱۳۳۴ درگذشته بود. او به دو شیوه کار واژگان را ثبت و ضبط می کرد: واژگانی را که در کتاب ها می یافت یا واژگانی را که از حافظه ضبط می کرد. درباره شیوه کارش گفته می شود که کتابی را با "سرعت خاص و دقت لازم" می خواند و واژگان لازم را در برگه ای می نوشت و زیر آن واژه در متن کتاب، خط می کشید و در حاشیه کتاب می نوشت: "نقل شد". در زیر برگه نام شاعر یا نویسنده و "شاهد و مثال" (عبارتی که واژه در آن به کار رفته) را می نوشت. سپس بین واژه ثبت شده در برگه و شاهد آن، معنای آن واژه را می نوشت. وارثان دهخدا پس از تصویب مجلس در رابطه با چاپ لغتنامه، هم چنین خود مجلس، دولت وقت را مکلف کردند که همکارانی برای کمک به دهخدا تامین کند. از میان همکاران دهخدا، محمد معین خود نیز فرهنگ لغاتی را به نگارش درآورد. اما میراث دهخدا!
دهخدا بیش از چهل سال از عمر خود را تا زمان مرگ وقف این لغتنامه کرد. از آنجا که او همیشه همیال سیاست بود، فکر تدوین لغتنامه را هم باید منتج از رویکرد او به سیاست دانست. چنانکه خود او گواهی داده باید به "سلاح وقت"، یعنی آموختن "علوم امروزی" مسلح شد تا بیگانه و مستبد بر ما "آقایی روا" ندارند. اما "آموختن آن اگر به زبان خارجی بود؛ البته میسر نمی شد و اگر بر فرض محال میسر می گردید، زبان ها که اساس ممیزات ملت است، متزلزل می گشت؛ پس بایستی آن علوم و فنون را ما ترجمه کنیم و در دسترس مکاتب بگذاریم و این میسر نمی شد جز بدین که اول لغات را لازم داشت. این بود که من به فکر تدوین لغت نامه افتادم". دهخدا با لغتنامه های قدیمی ایران همانند لغتنامه فرس به همت اسدی طوسی، شاعر و سراینده گرشاسپ نامه، در قرن ۵ هجری قمری با حدود ۳۰۰۰ کلمه و برهان قاطع تالیف محمد حسین بن خلف تبریزی در قرن یازدهم با ۲۰۰۰۰ هزار کلمه آشنا بود. اما آنچه دهخدا در سر داشت به گفته خود این بود که "همه لغات فارسی زبانان تاکنون احیا و در جایی جمع آوری نشده و چه بسا لغات زیادی است که در کتب دیگر، خصوصا در اشعار آمده که ما آنها را در اینجا (لغتنامه) نقل کرده‌ایم." او با توجه به نارسایی های لغتنامه های پیشین اضافه می کند: "هزاران لغت فارسی و غیر فارسی در تداول به کار می رود که تاکنون کسی آنها را گرد نیاورده یا اگر گرد آورده به چاپ نرسانیده است. ما بسیاری از این لغات را به تدریج از حافظه، نقل و سپس آنها را الفبایی کرده ایم." کاری را که دهخدا یک تنه آغاز کرد، تبدیل به یک موسسه و همکاری افراد بسیاری شد. به ادعای خودش در تمام مدت تدوین لغتنامه، هیچ وقفه ای در کار نینداخت او می نویسد که کار لغتنامه "عمر هفت کرکس" می خواهد: "این کار به هیچ فصل و قطعی، بیرون از بیماری صعب چند روزه و دو روز رحلت مادرم تعطیل نشد و بجز اتلاف دقایقی چند برای ضروریات حیات در روز، می توانم گفت که بسیار شب ها نیز، در خواب و میان نوم و یقظه در این کار بودم. چه بارها که در شب از بستر برمی خاستم و پلیته می کردم و چیز می نوشتم." بنا به برخی اسناد، زمانی که مجلس شورای ملی، چاپ لغتنامه را به صورت ماده واحد قانونی درآورد، عناوینی چون "دایره المعارف فارسی" یا "دایره المعارف علی اکبر دهخدا" به آن داد. اما گفته می شود چون اسدی طوسی نام کتاب خود را "لغتنامه فرس" گذاشته بود (که به عنوان نخستین واژه نامه فارسی شناخته شده)، دهخدا به پیروی از آن، نام لغتنامه را برگزید. لغتنامه دهخدا به خاطر گستردگی خود صرفا لغتنامه ای که معنای واژگان در برابر هر واژه آمده باشد، نیست. بلکه علاوه معانی، چگونگی تلفظ واژه، وجه دستوری آن، اسامی خاص، اعلام جغرافیایی و تاریخی، دستور زبان فارسی و اطلاعت عمومی گنجانده شده است. به این ترتیب، عنوان دایره المعارف را می تواند بر خود داشته باشد. دهخدا کار لغتنامه را از ۱۲۹۵ شمسی آغاز کرده بود و با وجود آماده بودن برخی جلدها، عملا به چاپ نرسیده بود. سال ۱۳۱۹ یک جلد نزدیک به پانصد صفحه در چاپخانه بانک ملی به چاپ رسید اما تا زمان تصویب مجلس دوره چهاردهم در سال ۱۳۲۴ و تصویب بودجه هیچ جلدی چاپ نشد. مجلس چهاردهم در ابتدا مبلغ بیست و پنج هزار ریال برای چاپ تخصیص داد تا لغتنامه در چاپخانه مجلس چاپ شود. موسسه دهخدا ابتدا در خانه او، سپس در سال ۱۳۳۴ به مجلس انتقال یافت. در سال ۱۳۳۶ با تصویب مجلس، موسسه دهخدا به دانشگاه تهران منتقل شد و دانشکده ادبیات عهده دار چاپ لغتنامه شد. لغتنامه دهخدا تا سال ۱۳۵۹ به طور کامل در چاپخانه دانشگاه تهران به چاپ رسید. گفتنی است "سازمان لغتنامه دهخدا" بعدها به "موسسه لغتنامه دهخدا" تغییر نام داد. او به دو شیوه کار واژگان را ثبت و ضبط می کرد: واژگانی را که در کتاب ها می یافت یا واژگانی را که از حافظه ضبط می کرد. درباره شیوه کارش گفته می شود که کتابی را با "سرعت خاص و دقت لازم" می خواند و واژگان لازم را در برگه ای می نوشت و زیر آن واژه در متن کتاب، خط می کشید و در حاشیه کتاب می نوشت: "نقل شد". در زیر برگه نام شاعر یا نویسنده و "شاهد و مثال" (عبارتی که واژه در آن به کار رفته) را می نوشت. سپس بین واژه ثبت شده در برگه و شاهد آن، معنای آن واژه را می نوشت. وارثان دهخدا پس از تصویب مجلس در رابطه با چاپ لغتنامه، هم چنین مجلس، دولت وقت را مکلف کرد که همکارانی برای کمک به دهخدا تامین کند. از میان همکاران دهخدا، محمد معین خود نیز فرهنگ لغاتی را به نگارش درآورد. اما میراث دهخدا در فرهنگ نویسی گسترده شد به طوری که امروزه تعداد قابل توجهی لغتنامه و فرهنگ نامه به چاپ رسیده است.
فرهنگ معین: از جمله مشهورترین همکاران دهخدا که بعدها او را به عنوان وصی خود انتخاب کرد، معین بود. پس از درگذشت دهخدا، ریاست موسسه بر عهده معین قرار گرفت و تا زمان درگذشت معین، لغتنامه زیر نظر او بود. فرهنگ معین، شش جلدی است. چهار جلد لغتنامه است، یک جلد اصطلاحات خارجی و یک جلد اعلام است. این فرهنگ هم چنین دارای تصاویر است. فرهنگ معین، در سال ۱۳۵۰، به همت جعفر شهیدی، یکی دیگر از همکاران دهخدا و جانشین معین در موسسه دهخدا، در انتشارات امیرکبیر به چاپ رسید. معین در سال ۱۳۴۵ سکته کرد و قریب پنج سال در حالت اغما بود تا در سال ۱۳۵۰ درگذشت.
فرهنگ عمید: فرهنگ عمید یکی از فرهنگ های معروف است که به طور مکرر به چاپ رسیده است. حسن عمید، نویسنده و روزنامه نگار خراسانی بود که بخشی از عمر خود را صرف تالیف این فرهنگ کرد. او ابتدا "فرهنگ نو" را در دهه سی به چاپ رساند. سپس فرهنگ عمید که متشکل از معانی واژگان و اصطلاحات خارجی موجود در زبان فارسی است، در دو جلد در دهه چهل به چاپ رسید. ناشر این فرهنگ در ابتدا ابن سینا بود و بعدها امیرکبیر امتیاز آن را خریداری کرد. او در سال ۱۳۵۸ درگذشت.
فرهنگ سخن: حسن انوار که از همکاران موسسه دهخدا بود، به گفته خود طرح فرهنگ سخن را در سال ۱۳۷۳ به انتشارات سخن داد. این فرهنگ مشتمل بر هشت جلد است که به روزترین فرهنگ محسوب می شود. به نوشته داریوش آشوری، پژوهشگر و مترجم، که خود فرهنگ واژگان و اصصلاحات علوم سیاسی را به نگارش درآورده، فرهنگ سخن از "روش" برخوردار است و "می کوشد از نگاه سنتی ادیبانه به فرهنگ نویسی فاصله بگیرد و از دستآوردهای فرهنگ نویسی مدرن در زبان اروپایی در حد امکان الگوبرداری کند." فرهنگ سخن، هشت سال طول کشید که به اتمام برسد تا به قول انوار "پیش از آن که مرگ فرا رسد نتیجۀ کار خود را به صورت چاپ شده ببینم، خلاف چند تن از فرهنگ نویسان قرن که متأسفانه مرگ امانشان نداد و نتوانستند حاصل کار خود را به صورتی چاپ شده ببینند، نه ناظم الاطبا، نه دهخدا، و نه معین". فرهنگ سخن حسن انوار، در سال ۱۳۸۲ در انتشارات سخن به چاپ رسید.
آنچه دهخدا در سر داشت به گفته خود این بود که "همه لغات فارسی زبانان تاکنون احیا و در جایی جمع آوری نشده و چه بسا لغات زیادی است که در کتب دیگر، خصوصا در اشعار آمده است که ما آنها را در اینجا (لغتنامه) نقل کرده‌ایم." او با توجه به نارسایی های لغتنامه های پیشین اضافه می کند: "هزاران لغت فارسی و غیر فارسی در تداول به کار می رود که تاکنون کسی آنها را گرد نیاورده یا اگر گرد آورده به چاپ نرسانیده است. ما بسیاری از این لغات را به تدریج از حافظه، نقل و سپس آنها را الفبایی کرده ایم." کاری را که دهخدا یک تنه آغاز کرد، تبدیل به یک موسسه و همکاری افراد بسیاری شد. به ادعای خودش در تمام مدت تدوین لغتنامه، هیچ وقفه ای در کار نینداخت
"برای ضروریات حیات در روز، می توانم گفت که بسیار شب ها نیز، در خواب و میان نوم و یقظه در این کار بودم. چه بارها که در شب از بستر برمی خاستم و پلیته می کردم و چیز می نوشتم." بنا به برخی اسناد، زمانی که مجلس شورای ملی، چاپ لغتنامه را به صورت ماده واحد قانونی درآورد، عناوینی چون "دایره المعارف فارسی" یا "دایره المعارف علی اکبر دهخدا" به آن داد. اما گفته می شود چون اسدی طوسی نام کتاب خود را "لغتنامه فرس" گذاشته بود (که به عنوان نخستین واژه نامه فارسی شناخته شده)، دهخدا به پیروی از آن، نام لغتنامه را برگزید. لغتنامه دهخدا به خاطر گستردگی خود صرفا لغتنامه ای که معنای واژگان در برابر هر واژه آمده باشد، نیست. بلکه علاوه معانی، چگونگی تلفظ واژه، وجه دستوری آن، اسامی خاص، اعلام جغرافیایی و تاریخی، دستور زبان فارسی و اطلاعت عمومی گنجانده شده است. به این ترتیب، عنوان دایره المعارف را می تواند بر خود داشته باشد. دهخدا کار لغتنامه را از ۱۲۹۵ شمسی آغاز کرده بود و با وجود آماده بودن برخی جلدها، اما عملا به چاپ نرسید. سال ۱۳۱۹ یک جلد نزدیک به پانصد صفحه در چاپخانه بانک ملی به چاپ رسید اما تا زمان تصویب مجلس دوره چهاردهم در سال ۱۳۲۴ و تصویب بودجه هیچ جلدی چاپ نشد. مجلس چهاردهم در ابتدا مبلغ بیست و پنج هزار ریال برای چاپ تخصیص داد تا لغتنامه در چاپخانه مجلس چاپ شود. موسسه دهخدا ابتدا در خانه او، سپس در سال 1324 به مجلس انتقال یافت. در سال ۱۳۳۶ با تصویب مجلس، موسسه دهخدا به دانشگاه تهران منتقل شد و دانشکده ادبیات عهده دار چاپ لغتنامه شد. لغتنامه دهخدا تا سال ۱۳۵۹ به طور کامل و بصورت مجلدات در چاپخانه دانشگاه تهران به چاپ رسید. گفتنی است "سازمان لغتنامه دهخدا" بعدها به "موسسه لغتنامه دهخدا" تغییر نام داد. او به دو شیوه کار واژگان را ثبت و ضبط می کرد: واژگانی را که در کتاب ها می یافت یا واژگانی را که از حافظه ضبط می کرد.
علی اکبر دهخدا، در سال ۱۳۲۴، برگه دان های مربوط به "لغتنامه دهخدا" را به مجلس شورای ملی وقت اهدا کرد. رقم این برگه دان ها (فیش) به ۳ تا ۴ میلیون رسیده بود. او اطلاعات لازم برای تدوین لغتنامه را در این برگه دان ها جمع آوری کرده بود. در سال ۱۳۲۴ با پیشنهاد عبدالحمید زنگنه، نماینده وقت مجلس شورای ملی، و امضای برخی نمایندگان دیگر از جمله محمد مصدق، طرحی دو فوریتی در مجلس چهاردهم به تصویب رسید که طبق آن، هزینه های لازم برای چاپ و نشر لغتنامه تامین می شد. به این ترتیب، "سازمان لغتنامه دهخدا" شکل گرفت. دهخدا فراز و نشیب های سیاسی بسیاری در زندگی پشت سر گذاشته بود. شکل گیری انقلاب مشروطیت را به چشم دیده بود و خود در آن دخالت داشت. او با به قدرت برگشتن محمدعلی شاه در قامت شاهی مستبد و ضد مشروطه و انحلال مجلس شورای ملی در سال ۱۲۸۷ طعم تبعید و دوری از وطن را چشیده بود. در۱۳۲۴، برگه‌دان های مربوط به "لغتنامه دهخدا" را به مجلس شورای ملی وقت اهدا کرد. رقم این برگه دان ها (فیش) به ۳ تا ۴ میلیون رسیده بود. او اطلاعات لازم برای تدوین لغتنامه را در این برگه دان ها جمع آوری کرده بود. دهخدا فراز و نشیب های سیاسی بسیاری در زندگی پشت سر گذاشته بود. پس از بازگشت از پاریس به ایران به عنوان نماینده مجلس انتخاب شد اما وقوع جنگ جهانی اول، مسیر زندگی او را به سمت و سویی دیگر سوق داد. جنگ جهانی اول و دخالت دول خارجی در ایران باعث شد که دولت وقت ایران سقوط کند، دهخدا مجبور شد به کرمانشاه برود و قریب دو سال در آن خطه به سر برد. در این تبعید تازه بود که فکر تدوین لغتنامه به ذهن دهخدا خطور کرد. جمع آوری و یادداشت برداری را آغاز کرد و بیش از چهل سال از عمر خود را تا زمان مرگ وقف این لغتنامه کرد. از آنجا که دهخدا همیشه همیال سیاست بود، فکر تدوین لغتنامه را هم باید منتج از رویکرد او به سیاست دانست. چنانکه خود او گواهی داده باید به "سلاح وقت"، یعنی آموختن "علوم امروزی" مسلح شد تا بیگانه و مستبد بر ما "آقایی روا" ندارند. اما "آموختن آن اگر به زبان خارجی بود؛ البته میسر نمی شد و اگر بر فرض محال میسر می گردید، زبان ها که اساس ممیزات ملت است، متزلزل می گشت؛ پس بایستی آن علوم و فنون را ما ترجمه کنیم و در دسترس مکاتب ایرانی بگذاریم و این میسر نمی شد جز بدین امر که اول لغات را لازم داشت. این بود که من به فکر تدوین لغت نامه افتادم". دهخدا با لغتنامه های قدیمی ایران همانند لغتنامه فرس به همت اسدی طوسی، شاعر و سراینده گرشاسپنامه، در قرن ۵ هجری قمری را با حدود ۳۰۰۰ کلمه و برهان قاطع تالیف محمد حسین بن خلف تبریزی در قرن یازدهم با ۲۰۰۰۰ هزار کلمه آشنا بود را می شناخت. اما آنچه دهخدا در سر داشت به گفته خود او این بود که "همه لغات فارسی زبانان تاکنون احیا و در جایی جمع آوری نشده و چه بسا لغات زیادی است که در کتب دیگر، خصوصا در اشعار آمده است که ما آنها را در اینجا (لغتنامه) نقل کرده‌ایم." او با توجه به نارسایی های لغتنامه های پیشین اضافه می کند: "هزاران لغت فارسی و غیر فارسی ... به کار می رود که تاکنون کسی آنها را گرد نیاورده یا اگر گرد آورده به چاپ نرسانیده است. ما بسیاری از این لغات را به تدریج از حافظه، نقل و سپس آنها را الفبایی کرده ایم." کاری را که دهخدا یک تنه آغاز کرد، تبدیل به یک موسسه و همکاری افراد بسیاری شد. به ادعای خودش در تمام مدت تدوین لغتنامه، هیچ وقفه ای در کار نینداخت جز در زمان درگذشت مادرش و چند روز بیماری. در این باره او نوشت که کار لغتنامه "عمر هفت کرکس" می خواهد: "این کار به هیچ فصل و قطعی، بیرون از بیماری صعب چند روزه و دو روز رحلت مادرم تعطیل نشد و بجز اتلاف دقایقی چند برای ضروریات حیات در روز، می توانم گفت که بسیار شب ها نیز، در خواب و میان نوم و یقظه در این کار بودم. چه بارها که در شب از بستر بر می خاستم و پلیته می کردم و چیز می نوشتم." بنا به برخی اسناد، زمانی که مجلس شورای ملی، چاپ لغتنامه را به صورت ماده واحد قانونی درآورد، عناوینی چون "دایره المعارف فارسی" یا "دایره المعارف علی اکبر دهخدا" به آن داد. اما گفته می شود چون اسدی طوسی نام کتاب خود را "لغتنامه فرس" گذاشته بود (که به عنوان نخستین واژه نامه فارسی شناخته شده)، دهخدا به پیروی از آن، نام لغتنامه را برگزید. لغتنامه دهخدا به خاطر گستردگی خود صرفا لغتنامه ای که معنای واژگان در برابر هر واژه آمده باشد، نیست. بلکه علاوه معانی، چگونگی تلفظ واژه، وجه دستوری آن، اسامی خاص، اعلام جغرافیایی و تاریخی، دستور زبان فارسی و اطلاعت عمومی گنجانده شده است. به این ترتیب، عنوان دایره المعارف را می تواند بر خود داشته باشد. دهخدا کار لغتنامه را از ۱۲۹۵ شمسی آغاز کرده بود و با وجود آماده بودن برخی جلدها، عملا به چاپ نرسیده بود. سال ۱۳۱۹ یک جلد نزدیک به پانصد صفحه در چاپخانه بانک ملی به چاپ رسید اما تا زمان تصویب مجلس دوره چهاردهم در سال ۱۳۲۴ و تصویب بودجه هیچ جلدی چاپ نشد. مجلس چهاردهم در ابتدا مبلغ بیست و پنج هزار ریال برای چاپ تخصیص داد تا لغتنامه در چاپخانه مجلس چاپ شود. موسسه دهخدا ابتدا در خانه او، سپس در سال ۱۳۳۴ به مجلس شورای ملی انتقال یافت. در سال ۱۳۳۶ با تصویب مجلس، موسسه دهخدا به دانشگاه تهران منتقل شد و دانشکده ادبیات عهده دار چاپ لغتنامه شد. لغتنامه دهخدا تا سال ۱۳۵۹ به طور کامل در چاپخانه دانشگاه تهران به چاپ رسید. ابتدا بصورت جزواتی در امد که بعدها یابه علت همت خریداران جزوات یابه همت خود "سازمان لغتنامه دهخدا" به صورت مجلداتس در امد. سازمان لغت نامه بعدها به "موسسه لغتنامه دهخدا" تغییر نام داد. دهخدا در ۱۳۳۴ درگذشته بود. او به دو شیوه کار واژگان را ثبت و ضبط می کرد: واژگانی را که در کتاب ها می یافت یا واژگانی را که از حافظه ضبط می کرد. درباره شیوه کارش گفته می شود که کتابی را با "سرعت خاص و دقت لازم" می خواند و واژگان لازم را در برگه ای می نوشت و زیر آن واژه در متن کتاب، خط می کشید و در حاشیه کتاب می نوشت: "نقل شد". در زیر برگه نام شاعر یا نویسنده و "شاهد و مثال" (عبارتی که واژه در آن به کار رفته) را می نوشت. سپس بین واژه ثبت شده در برگه و شاهد آن، معنای آن واژه را می نوشت. وارثان دهخدا پس از تصویب مجلس در رابطه با چاپ لغتنامه، هم چنین خود مجلس، دولت وقت را مکلف کردند که همکارانی برای کمک به دهخدا تامین کند. از میان همکاران دهخدا، محمد معین خود نیز فرهنگ لغاتی را به نگارش درآورد. اما میراث دهخدا!
دهخدا بیش از چهل سال از عمر خود را تا زمان مرگ وقف این لغتنامه کرد. از آنجا که او همیشه همیال سیاست بود، فکر تدوین لغتنامه را هم باید منتج از رویکرد او به سیاست دانست. چنانکه خود او گواهی داده باید به "سلاح وقت"، یعنی آموختن "علوم امروزی" مسلح شد تا بیگانه و مستبد بر ما "آقایی روا" ندارند. اما "آموختن آن اگر به زبان خارجی بود؛ البته میسر نمی شد و اگر بر فرض محال میسر می گردید، زبان ها که اساس ممیزات ملت است، متزلزل می گشت؛ پس بایستی آن علوم و فنون را ما ترجمه کنیم و در دسترس مکاتب بگذاریم و این میسر نمی شد جز بدین که اول لغات را لازم داشت. این بود که من به فکر تدوین لغت نامه افتادم". دهخدا با لغتنامه های قدیمی ایران همانند لغتنامه فرس به همت اسدی طوسی، شاعر و سراینده گرشاسپ نامه، در قرن ۵ هجری قمری با حدود ۳۰۰۰ کلمه و برهان قاطع تالیف محمد حسین بن خلف تبریزی در قرن یازدهم با ۲۰۰۰۰ هزار کلمه آشنا بود. اما آنچه دهخدا در سر داشت به گفته خود این بود که "همه لغات فارسی زبانان تاکنون احیا و در جایی جمع آوری نشده و چه بسا لغات زیادی است که در کتب دیگر، خصوصا در اشعار آمده که ما آنها را در اینجا (لغتنامه) نقل کرده‌ایم." او با توجه به نارسایی های لغتنامه های پیشین اضافه می کند: "هزاران لغت فارسی و غیر فارسی در تداول به کار می رود که تاکنون کسی آنها را گرد نیاورده یا اگر گرد آورده به چاپ نرسانیده است. ما بسیاری از این لغات را به تدریج از حافظه، نقل و سپس آنها را الفبایی کرده ایم." کاری را که دهخدا یک تنه آغاز کرد، تبدیل به یک موسسه و همکاری افراد بسیاری شد. به ادعای خودش در تمام مدت تدوین لغتنامه، هیچ وقفه ای در کار نینداخت او می نویسد که کار لغتنامه "عمر هفت کرکس" می خواهد: "این کار به هیچ فصل و قطعی، بیرون از بیماری صعب چند روزه و دو روز رحلت مادرم تعطیل نشد و بجز اتلاف دقایقی چند برای ضروریات حیات در روز، می توانم گفت که بسیار شب ها نیز، در خواب و میان نوم و یقظه در این کار بودم. چه بارها که در شب از بستر برمی خاستم و پلیته می کردم و چیز می نوشتم." بنا به برخی اسناد، زمانی که مجلس شورای ملی، چاپ لغتنامه را به صورت ماده واحد قانونی درآورد، عناوینی چون "دایره المعارف فارسی" یا "دایره المعارف علی اکبر دهخدا" به آن داد. اما گفته می شود چون اسدی طوسی نام کتاب خود را "لغتنامه فرس" گذاشته بود (که به عنوان نخستین واژه نامه فارسی شناخته شده)، دهخدا به پیروی از آن، نام لغتنامه را برگزید. لغتنامه دهخدا به خاطر گستردگی خود صرفا لغتنامه ای که معنای واژگان در برابر هر واژه آمده باشد، نیست. بلکه علاوه معانی، چگونگی تلفظ واژه، وجه دستوری آن، اسامی خاص، اعلام جغرافیایی و تاریخی، دستور زبان فارسی و اطلاعت عمومی گنجانده شده است. به این ترتیب، عنوان دایره المعارف را می تواند بر خود داشته باشد. دهخدا کار لغتنامه را از ۱۲۹۵ شمسی آغاز کرده بود و با وجود آماده بودن برخی جلدها، عملا به چاپ نرسیده بود. سال ۱۳۱۹ یک جلد نزدیک به پانصد صفحه در چاپخانه بانک ملی به چاپ رسید اما تا زمان تصویب مجلس دوره چهاردهم در سال ۱۳۲۴ و تصویب بودجه هیچ جلدی چاپ نشد. مجلس چهاردهم در ابتدا مبلغ بیست و پنج هزار ریال برای چاپ تخصیص داد تا لغتنامه در چاپخانه مجلس چاپ شود. موسسه دهخدا ابتدا در خانه او، سپس در سال ۱۳۳۴ به مجلس انتقال یافت. در سال ۱۳۳۶ با تصویب مجلس، موسسه دهخدا به دانشگاه تهران منتقل شد و دانشکده ادبیات عهده دار چاپ لغتنامه شد. لغتنامه دهخدا تا سال ۱۳۵۹ به طور کامل در چاپخانه دانشگاه تهران به چاپ رسید. گفتنی است "سازمان لغتنامه دهخدا" بعدها به "موسسه لغتنامه دهخدا" تغییر نام داد. او به دو شیوه کار واژگان را ثبت و ضبط می کرد: واژگانی را که در کتاب ها می یافت یا واژگانی را که از حافظه ضبط می کرد. درباره شیوه کارش گفته می شود که کتابی را با "سرعت خاص و دقت لازم" می خواند و واژگان لازم را در برگه ای می نوشت و زیر آن واژه در متن کتاب، خط می کشید و در حاشیه کتاب می نوشت: "نقل شد". در زیر برگه نام شاعر یا نویسنده و "شاهد و مثال" (عبارتی که واژه در آن به کار رفته) را می نوشت. سپس بین واژه ثبت شده در برگه و شاهد آن، معنای آن واژه را می نوشت. وارثان دهخدا پس از تصویب مجلس در رابطه با چاپ لغتنامه، هم چنین مجلس، دولت وقت را مکلف کرد که همکارانی برای کمک به دهخدا تامین کند. از میان همکاران دهخدا، محمد معین خود نیز فرهنگ لغاتی را به نگارش درآورد. اما میراث دهخدا در فرهنگ نویسی گسترده شد به طوری که امروزه تعداد قابل توجهی لغتنامه و فرهنگ نامه به چاپ رسیده است.
فرهنگ معین: از جمله مشهورترین همکاران دهخدا که بعدها او را به عنوان وصی خود انتخاب کرد، معین بود. پس از درگذشت دهخدا، ریاست موسسه بر عهده معین قرار گرفت و تا زمان درگذشت معین، لغتنامه زیر نظر او بود. فرهنگ معین، شش جلدی است. چهار جلد لغتنامه است، یک جلد اصطلاحات خارجی و یک جلد اعلام است. این فرهنگ هم چنین دارای تصاویر است. فرهنگ معین، در سال ۱۳۵۰، به همت جعفر شهیدی، یکی دیگر از همکاران دهخدا و جانشین معین در موسسه دهخدا، در انتشارات امیرکبیر به چاپ رسید. معین در سال ۱۳۴۵ سکته کرد و قریب پنج سال در حالت اغما بود تا در سال ۱۳۵۰ درگذشت.
فرهنگ عمید: فرهنگ عمید یکی از فرهنگ های معروف است که به طور مکرر به چاپ رسیده است. حسن عمید، نویسنده و روزنامه نگار خراسانی بود که بخشی از عمر خود را صرف تالیف این فرهنگ کرد. او ابتدا "فرهنگ نو" را در دهه سی به چاپ رساند. سپس فرهنگ عمید که متشکل از معانی واژگان و اصطلاحات خارجی موجود در زبان فارسی است، در دو جلد در دهه چهل به چاپ رسید. ناشر این فرهنگ در ابتدا ابن سینا بود و بعدها امیرکبیر امتیاز آن را خریداری کرد. او در سال ۱۳۵۸ درگذشت.
فرهنگ سخن: حسن انوار که از همکاران موسسه دهخدا بود، به گفته خود طرح فرهنگ سخن را در سال ۱۳۷۳ به انتشارات سخن داد. این فرهنگ مشتمل بر هشت جلد است که به روزترین فرهنگ محسوب می شود. به نوشته داریوش آشوری، پژوهشگر و مترجم، که خود فرهنگ واژگان و اصصلاحات علوم سیاسی را به نگارش درآورده، فرهنگ سخن از "روش" برخوردار است و "می کوشد از نگاه سنتی ادیبانه به فرهنگ نویسی فاصله بگیرد و از دستآوردهای فرهنگ نویسی مدرن در زبان اروپایی در حد امکان الگوبرداری کند." فرهنگ سخن، هشت سال طول کشید که به اتمام برسد تا به قول انوار "پیش از آن که مرگ فرا رسد نتیجۀ کار خود را به صورت چاپ شده ببینم، خلاف چند تن از فرهنگ نویسان قرن که متأسفانه مرگ امانشان نداد و نتوانستند حاصل کار خود را به صورتی چاپ شده ببینند، نه ناظم الاطبا، نه دهخدا، و نه معین". فرهنگ سخن حسن انوار، در سال ۱۳۸۲ در انتشارات سخن به چاپ رسید.
آنچه دهخدا در سر داشت به گفته خود این بود که "همه لغات فارسی زبانان تاکنون احیا و در جایی جمع آوری نشده و چه بسا لغات زیادی است که در کتب دیگر، خصوصا در اشعار آمده است که ما آنها را در اینجا (لغتنامه) نقل کرده‌ایم." او با توجه به نارسایی های لغتنامه های پیشین اضافه می کند: "هزاران لغت فارسی و غیر فارسی در تداول به کار می رود که تاکنون کسی آنها را گرد نیاورده یا اگر گرد آورده به چاپ نرسانیده است. ما بسیاری از این لغات را به تدریج از حافظه، نقل و سپس آنها را الفبایی کرده ایم." کاری را که دهخدا یک تنه آغاز کرد، تبدیل به یک موسسه و همکاری افراد بسیاری شد. به ادعای خودش در تمام مدت تدوین لغتنامه، هیچ وقفه ای در کار نینداخت
"برای ضروریات حیات در روز، می توانم گفت که بسیار شب ها نیز، در خواب و میان نوم و یقظه در این کار بودم. چه بارها که در شب از بستر برمی خاستم و پلیته می کردم و چیز می نوشتم." بنا به برخی اسناد، زمانی که مجلس شورای ملی، چاپ لغتنامه را به صورت ماده واحد قانونی درآورد، عناوینی چون "دایره المعارف فارسی" یا "دایره المعارف علی اکبر دهخدا" به آن داد. اما گفته می شود چون اسدی طوسی نام کتاب خود را "لغتنامه فرس" گذاشته بود (که به عنوان نخستین واژه نامه فارسی شناخته شده)، دهخدا به پیروی از آن، نام لغتنامه را برگزید. لغتنامه دهخدا به خاطر گستردگی خود صرفا لغتنامه ای که معنای واژگان در برابر هر واژه آمده باشد، نیست. بلکه علاوه معانی، چگونگی تلفظ واژه، وجه دستوری آن، اسامی خاص، اعلام جغرافیایی و تاریخی، دستور زبان فارسی و اطلاعت عمومی گنجانده شده است. به این ترتیب، عنوان دایره المعارف را می تواند بر خود داشته باشد. دهخدا کار لغتنامه را از ۱۲۹۵ شمسی آغاز کرده بود و با وجود آماده بودن برخی جلدها، اما عملا به چاپ نرسید. سال ۱۳۱۹ یک جلد نزدیک به پانصد صفحه در چاپخانه بانک ملی به چاپ رسید اما تا زمان تصویب مجلس دوره چهاردهم در سال ۱۳۲۴ و تصویب بودجه هیچ جلدی چاپ نشد. مجلس چهاردهم در ابتدا مبلغ بیست و پنج هزار ریال برای چاپ تخصیص داد تا لغتنامه در چاپخانه مجلس چاپ شود. موسسه دهخدا ابتدا در خانه او، سپس در سال 1324 به مجلس انتقال یافت. در سال ۱۳۳۶ با تصویب مجلس، موسسه دهخدا به دانشگاه تهران منتقل شد و دانشکده ادبیات عهده دار چاپ لغتنامه شد. لغتنامه دهخدا تا سال ۱۳۵۹ به طور کامل و بصورت مجلدات در چاپخانه دانشگاه تهران به چاپ رسید. گفتنی است "سازمان لغتنامه دهخدا" بعدها به "موسسه لغتنامه دهخدا" تغییر نام داد. او به دو شیوه کار واژگان را ثبت و ضبط می کرد: واژگانی را که در کتاب ها می یافت یا واژگانی را که از حافظه ضبط می کرد.
No comments have been added yet.
