Văn tế văn sĩ

Phạm Thị Hoài

Một thời gian dài, tôi tâm niệm tựcáo phó là việc đương nhiên với một người viết. Con dấu tối hậu trêntrang cuối tấm hộ chiếu ở cõi tạm này ta phải đích thân đóng, đểchắc chắn đã làm chủ cuộc đời mình chí ít một lần, dù có thể đã“buông lỏng lãnh đạo” nó ở tất cả các giờ phút trọng đại trongkiếp tồn tại mà mình ngẫu nhiên tham dự và trình diễn. Chí ít mộtlần giữ quyền đánh giá sự nghiệp của mình, ở thời điểm thân xác sắpkhao cho giòi bọ, tác phẩm chuẩn bị làm mồi cho thời gian. Dấu vếttinh thần của không ít người viết còn sớm tàn hơn dấu vết thể xác. Songmột ngày, lướt qua những dòng văn điếu khi lại một tác giả vừa quađời, tôi bỗng nhẹ nhõm bỏ ngay ý định đó. Tự cáo phó là dại dột. Ngườiở lại chắc chắn sẽ rộng lượng với tôi hơn tôi khi tôi ra đi. Khôngphải vì nghĩa tử nghĩa tận gì đó linh tinh, mà vì trước cái chếtmọi thứ đều thành tương đối. Phần lớn lầm lỗi đều dễ thể tất và chiếcquan tài giấy mực thường lớn hơn kích cỡ người xuống mồ.

Văn cúng nhà văn vì thế khá giốngnhau, rút cuộc thì đa số người viết đều loanh quanh trên dưới một mặtbằng chung nào đó của tài năng và tầm vóc, để làm cái việc mà họhoàn toàn không mơ ước là tôn bật một thiểu số xuất sắc. Thiểu sốấy có thể sống sót ngay cả khi bị bồi thêm vài cú chôn từ những phumộ văn chương chơi bẩn. Hai ngày sau khi Edgar Allan Poe qua đời, một bài viết kýtên Ludwig xuất hiện trên tờ New-York Daily Tribune và sau đóhàng loạt tờ khác đăng lại, tuyên bố rằng cái chết của Poe khiếnnhiều người bàng hoàng nhưng ít ai phải đau xót, vì đó là một thiêntài điên loạn, tiểu sử thì bê bối, đời sống thì bệ rạc, tư cáchthì bê tha nghiện ngập, bản tính thì đố kỵ nhỏ nhen, kém thân thiện,thiếu trung thực, lạnh lùng giễu cợt, khinh bỉ con người, trơ lìtrước đạo đức và danh dự, là nhà văn thì chỉ giỏi vẽ vời làm màu,là nhà phê bình chỉ cắm đầu mổ xẻ câu chữ, là nhà thơ tuy có độcđáo, song lại nhờ một sự nhạy cảm bệnh hoạn, một trí tưởng tượng mịtmù u ám, và trên tất cả là một tham vọng thô lậu: thành đạt, để cóquyền cười nhạo cái thế giới đã khiến lòng tự phụ của mình bịtổn thương. Bài báo ký cái tên lạ hoắc ấy hóa ra là của nhà phêbình Rufus WilmotGriswold,người thế chân Poe chủ biên một tạp chí văn chương, được chính ông giaodi cảo văn học của mình để quản lý, độc quyền xuất bản các tácphẩm của ông và định đoạt cho ông một số phận văn học đáng ngờ bằngmột cuốn tiểu sử đầy ảnh hưởng và cũng đầy bịa đặt bỉ ổi. Songmột phần tư thế kỷ sau, Poe phục sinh và bất tử, bài cáo phó rắptâm hạ ông xuống một huyệt mộ văn học thảm hại cũng bất tử theo,còn tác giả của nó rơi vào cõi vô tăm tích. 

Cho đa số cố lắm chỉ lên đếnthường thường bậc trung, công thức truy điệu là một  pha trộn ít nhiều khéo léo giữa nỗlực bày tỏ lòng thành và nỗ lực tránh thành thật. Một nhà vănxoàng ra đi thực ra là được giải thoát khỏi sự tầm thường khốn khổcủa cái nghiệp văn vẻ tự buộc. Thực ra là một an ủi trong nỗi đau lybiệt, thậm chí một ân huệ cho văn chương. Song chúng ta không nói thế. Trongvăn tế, chúng ta đem hết chân tình trân trọng một con người đã miệtmài trên con đường chữ nghĩa và để lại những trang văn bình dị nhưng chứachan tình người. Cứ qua đời là các nhà văn đều trúng giải thươngtiếc. Văn đàn thông báo mất mát. Hoặc khoảng trống. Về nguyên tắc làkhông ai lấp nổi. Nhưng tất nhiên vẫn còn lại những tác phẩm truyềncảm hứng, lay động tâm hồn nhiều thế hệ và sống mãi trong lòng bạnđọc. Những tác phẩm giàu tính nhân văn, có tầm vóc tư tưởng và chiềusâu văn hóa, gửi gắm thông điệp sâu sắc về những giá trị đích thực.Những tác phẩm thấm đẫm hơi thở cuộc đời và âm vang sự sống. Củamột người trọn đời đi tìm cái Đẹp, đam mê sáng tạo, tâm huyết vớinghề cầm bút, nặng lòng với văn chương, cháy hết mình trong tình yêunghệ thuật (ngoài ra còn biết lắng nghe ý kiến phê bình, ưu ái hoặc cócông phát hiện và bồi dưỡng đội ngũ viết văn trẻ), luôn ấp ủ nhữngchủ đề về quê hương đất nước, trăn trở suy ngẫm về thân phận conngười, bền bỉ đồng hành cùng lịch sử dân tộc và thời đại. Bằng ngônngữ sống động chân thực. Từ một cuộc đời mẫu mực đầy yêu thương vàmột tâm hồn nhạy cảm, vị tha, với những rung động sâu xa. Đã gópphần làm nên, đã là gương mặt tiêu biểu của, đã gây ấn tượng với,đã khá thành công ở. Và đã được tặng những giải thưởng cao quý nhưgiải B (không có giải A).

Thể loại văn tế văn sĩ này không cầnđến trí tuệ nhân tạo dụng võ. Một phần mềm đơn giản là đủ. Cho cảnhững đúc kết sự nghiệp dễ nhớ, bằng văn vần, lắp ghép từ tên cáctác phẩm. Cho cả những biến tấu tâm tình, mới hôm nào ngồi họp cùnganh, ngoài trời mưa lâm thâm; tháng trước nói chuyện điện thoại chị cònhồ hởi; lần gặp cuối ông đã yếu nhưng ánh mắt vẫn tinh anh, nụ cườivẫn sảng khoái; trên giường bệnh bạn vẫn một lòng thiết tha, cuộc đờiyêu như vợ của ta ơi; để rồi khi nhắm mắt ai cũng thanh thản, đắcthiền với tỷ lệ ngang đảng viên trúng cử Quốc hội. Tùy quan hệ cánhân, có thể chọn cả cách gọi người vừa khuất. Là người Bạn lớn,người Anh lớn, người Chị lớn, người Thầy lớn, người Văn lớn. Hoặc tiệnnhất: người hiền. Vừa khỏi rắc rối viết hoa viết thường, vừa theokịp trào lưu, đú trend trong tiếng Việt mới. Người hiền sớmmuộn cũng vào đề thi môn Ngữ văn, mạng xã hội cần những lăn tăn thờivụ.     

Nghề nào cũng có lộc của nó. Cáophó văn chương tạm ứng một bonus ngoại lệ cho một sự nghiệp vănhọc mà thời gian rồi sẽ tính sổ. Nhưng trái với hình dung nhẹ dạcủa chúng ta, thời gian không có lý do gì để phải đúng đắn, kháchquan, công bằng và minh bạch hơn những cơ chế thẩm định khác. Nó nhấnchìm ức vạn ghe thuyền văn vẻ bé nhỏ trong cái bụng đại dương củanó, song cũng đánh đắm cả những con tàu lớn. Nó lùa những ông hoàngvà thần dân hạng bét của vương quốc văn chương vào cùng một xó quênlãng. Hai phẩm chất đáng tin cậy nhất của nó là vô tình và độcđoán. Nên trước khi thời gian ra tay, món tạm ứng hương khói hậu hĩnhnên đem ra dùng ngay, vả lại nghề văn ngày nay đã đủ mất giá để chẳnglộc linh cữu nào có thể đền bù.

Song những ngày vừa rồi, đọc nhữngdòng tưởng nhớ một nhà văn có tên tuổi vừa qua đời, tôi chỉ mong mâmcỗ cúng ông bớt đi nhiều món. Vẫn những thứ nhả ra từ phần mềm văntế văn sĩ. Vẫn cái gì mà tâm hồn trong sáng, sức làm việc bền bỉ,bút lực dồi dào, vốn văn hóa dày dặn, khát khao sáng tạo, cần mẫn truytìm mạch nguồn sống của dân Việt, bảo vệ những giá trị văn hóa cốtlõi của dân tộc. Vẫn cái gì mà nhà văn chân chính, cây bút đíchthực, tạo nên những giá trị không thể phủ nhận, dâng hiến cho sứmệnh của văn chương. Vẫn cái gì mà sống trọn một đời người sốngtrọn một đời văn. (Có những đời người không sống trọn chăng? Là KháiHưng chết phũ phàng vong thây ư? Có những đời văn không sống trọnchăng? Là Nhất Linh quyên sinh uất hận chăng?) Ông được gọi là hiệntượng, vì kỷ lục tuổi tác, kỷ lục nghìn trang mỗi đầu sách, kỷlục trung thành với viết tay truyền thống, kỷ lục chung thủy với mộtnhà xuất bản, kỷ lục sách dày mà bán chạy và kỷ lục giải thưởng,những giải thưởng chính thống mà người ta thường chê bôi trong ngữcảnh khác. Tất nhiên ông được gọi là người hiền, thậm chí làbậc “Phật văn”. (Chúng ta lại lên đường đi tìm tiên văn, thánhvăn cho đủ bộ như mười mấy thế kỷ trước đời Đường chăng? Chỉ trừquỷ văn. Eo ôi. Sợ lắm. Cấm.) Và những bài văn vần không thể tránhlại xuất hiện, nhặt tên tác phẩm này chắp tên tác phẩm kia. Người tatrầm trồ, tổng kết một sự nghiệp thế là tuyệt khéo. Thể loại phêbình văn học trà dư tửu hậu này sớm muộn cũng sẽ vào đề thi môn Ngữvăn.

Ông là người đẩy tôi vào tiểuthuyết. Khi ấy tôi vừa đốt sạch mấy trăm bài thơ để không bao giờ bénmảng đến thi phú nữa và mới viết được dăm trang truyện ngắn. Ông ngồinghe tôi phán thánh phán tướng về Trư cuồng rồi bảo, viếttiểu thuyết là chạy đường dài, ăn nhau về cuối. Và thách tôi, cógiỏi thì viết tiểu thuyết đi. Một người bạn chung chứng kiến cúthách đó, hứa thưởng mỗi trang một điếu thuốc nếu tôi vào cuộc. Tôi nhậnlời, với tiểu thuyết Thiên sứ.

Tôi không còn thực sự dõi theo những sáng tác sau này của ông nữa. Ông đã rẽ sang một hướng khác và tìm được chỗ đứng trong dòng chủ lưu, từ “ngoại biên” trở lại “trung tâm”, lội ngược con đường từ “trung tâm” dạt sang “ngoại biên” ở khúc quanh trước đó của số phận, như nhận định của Lại Nguyên Ân[1] trong một bài viết cách đây đã lâu, cho đến nay theo tôi là đáng đọc nhất về nhà văn Nguyễn Xuân Khánh. Tôi mong ông tiếp tục được nghiên cứu và đánh giá nghiêm túc như thế, sau tất cả những văn tế văn sĩ hương khói mù mịt. Cách tiện nhất để chôn một sự nghiệp văn học là cấp cho nó đủ loại chứng chỉ phổ biến trên thị trường, kể cả chứng chỉ về một thời hoạn nạn. Thời “Trư văn” mà người ta khẽ nhắc, để ồn ào chuyển sang thời “Phật văn”.

(Tuần báo Trẻ, 24/6/2021)

[1] Lại Nguyên Ân, “Vài nétvề đường văn Nguyễn Xuân Khánh”, 2012: http://lainguyenan.free.fr/TungDoanDu...