Thạch thảo ngắt rồi, em nhớ chăng?

Một nét lẻ loi nghiêng lệch góc ... Văn tế văn sĩ

Thạch thảo ngắt rồi, em nhớ chăng?

Phạm Thị Hoài

Khi dịch Thưgửi một nhà thơ trẻ[1] của Rainer Maria Rilkeđầu những năm 90, tôi không biết đã có một bản dịch tiếng Việt khác,Thư gửi người thi sĩ trẻ tuổi của Hoàng Thu Uyên, do An Tiêmxuất bản ở Sài Gòn năm 1969. Cách đây vài năm, bắt gặp những dòngchữ mở đầu của mình xuất hiện dưới một cái tên khác, tôi mới biếtđến bản dịch đó và có dịp thưởng thức tình trạng lộn xộn thú vịngự trị trên cõi tự tung tự tác mà chúng ta gọi là internet:có trang đăng bản dịch của Hoàng Thu Uyên với bìa sách An Tiêm nhưng chêmphần lời dẫn từ bản dịch của tôi; có trang cũng đăng như vậy nhưngvới bìa sách do NXB Văn hóa Sài Gòn tái bản năm 2008; có trang để tôilàm dịch giả cho bản dịch của Hoàng Thu Uyên; có trang cho Hoàng ThuUyên đứng tên bản dịch của tôi. Sở dĩ cho đến nay tôi không nhầm mìnhlà Hoàng Thu Uyên, vì đó là bút danh của một trong những gương mặttrí thức lừng lẫy nhất ở miền Nam Việt Nam trước 1975: Phạm CôngThiện.

Thông thạocả chục ngoại ngữ cổ kim Đông Tây song lại “khinh bỉ những kẻnào biết nhiều thứ tiếng” và cho rằng tiếng Việt là khó nhấtvì “không có văn phạm và ngữ pháp”, Phạm Công Thiện đã dịchnhững tác giả thượng thặng như Heidegger, Nietzsche, Krishnamurti, HenryMiller, Nikos Kazantzakis, Rainer Maria Rilke nhưng ông không phải là mộtdịch giả theo nghĩa thông thường để có thể đem đặt vào một trườngphái dịch thuật nhất định hay đánh giá bằng những nguyên lý và tiêuchí ngày càng phức tạp của nghề này; nhất là ở thời mà trí tuệnhân tạo đã đủ sức chuyển phần xác của hầu hết mọi ngôn ngữ sangcác ngôn ngữ khác trong chớp mắt song vẫn bó tay trước phần hồn vàchúng ta, thua xa quy mô và tốc độ của AI, vẫn liều lĩnh và vô vọng đâmđầu vào những ngõ cụt của bất khả dịch. Không là dịch giả xuấtsắc nhất cũng như không là thi sĩ sáng giá nhất, không là nhà văn đặcbiệt nhất, không là học giả uyên bác nhất, không hẳn là một nhà tưtưởng dù thường được gọi là triết gia và lại càng không thực sự làmột tu sĩ, song Phạm Công Thiện là tổng thể kỳ lạ nhất của ngônngữ, tư tưởng, nghệ thuật, tôn giáo và tinh thần thời đại mà miềnNam Việt Nam sinh ra trong một khoảnh khắc ngắn ngủi và đặc quánh củalịch sử, từ giữa thập niên sáu mươi đến biến cố tháng Tư 1975, trong vòngxoáy của một cuộc chiến leo thang từng ngày, giữa vỏ đạn, xác ngườivà những chiến tuyến khốc liệt.

Trong lờigiới thiệu Về thể tính của chân lý, dịch từ nguyên bản tiếng Đức Vom Wesen der Wahrheit củaMartin Heidegger, ông tuyên bố bản dịch của mình “đánh dấu một biến cố quan trọng trong tư tưởng Việt Nam, vì dịch, theoHeidegger, có nghĩa nhảy, dịch chỉ có thể thành tựu được là nhờ một cái nhảy.Người dịch Heidegger phải bắt buộc làm hai cái nhảy: nhảy vào thể tính Đôngphương qua ngôn ngữ Việt Nam và nhảy vào thể tính Tây phương qua ngôn ngữ Đức:điều kiện sơ đẳng của người dịch là phải nắm lấy tính thể Đông phương trongmười ngón tay mình và nắm lấy tính thể Tây phương trong mười ngón chânmình.” Chuyện mười ngón tay mười ngón chân chỉ là một cách nóiđiển hình Phạm Công Thiện, có thể cường điệu đại ngôn, có thể tu từmê hoặc, có thể cực đoan lập dị và cả tào lao nonsense, nhưng baybổng, nên thơ, độc đáo bất ngờ, quảng bác mà nóng rực như một dòngdung nham trẻ trung cường tráng, phun xối xả dăm năm rồi tắt vụt. Ôngdịch cũng như viết, lang thang, ngẫu hứng, phóng túng, thậm chí bấtcần, nhất là không cần “đau đáu đi tìm một tương đương” vìtiếng Việt đơn âm, trong sự tôn thờ đắm đuối của ông, mang một“khả tính siêu việt” và một trật tự hoàn toàn khác vớitrật tự tổng hợp của ngôn ngữ đa âm phương Tây, khiến dịch là “sờmó tiếng Việt và bị tiếng Việt sờ mó, nâng từng chữ, bóp từng chỗkín”, là “phục hồi lại ngôn ngữ Việt Nam, lắng nghe lại tấtcả dư âm phong phú của từng chữ Việt, mỗi từ Việt là kết quả lâudài gian nan của sự đấu tranh khủng khiếp, kết tinh tất cả hồn thiêngđất nước, là một bước chân của tổ tiên bước đi hoang vu vào đêm tốicủa dân tộc, té lên, té xuống, mở rộng ra chân trời rực sáng của nonsông”, và rốt cuộc, dịch để hiểu “vì sao một chữ Đức, một chữHy Lạp lại quyết định chiến tranh Việt Nam”. Tiếng Việt là ngôinhà đầy an ủi để hồn của một dân tộc đang thí xác cho bom Mỹ vàsúng trường Kalashnikov lui về nương náu.

Phạm Công Thiện không làmnghề dịch để phải bận tâm đến những chuẩn mực chao ôi là nghiêm cẩnmà chúng ta thường nép vào, dính chặt và nhiều khi chết gí ở đó.Ông chỉ dịch những tác giả ruột thịt với mình để nhờ tiếng Việt,quy chiếu từ một ngôn ngữ khác, phát ngôn tinh thần hư vô, thái độ khướctừ và sự cô đơn của chính mình. Nên ông trung thành với bản thân hơnvới bản gốc và nếu cần thì hy sinh bản gốc để bảo toàn hay thậmchí khuếch đại bản thân. Rilke của ông chệch với Rilke của Rilke khánhiều, song đó là chủ định, đầy ý thức và thách thức, chứ không đơngiản là dịch ẩu hay dịch nhầm. Cách dịch của ông khiến tôi phải nhớđến nhân vật Faust của văn hào Goethe, cũng là dịch giả nhiệt thànhvà một trong những người đầu tiên đặt nền móng cho lý thuyết dịchthuật văn học ở Đức.

Faust muốn dịch nguyênbản Kinh thánh Tân ước sang tiếng Đức cho thỏa khát khao khải thị, vàvấp ngay vào câu mở đầu lời dẫn Phúc âm theo Thánh Gioan: “Sáchcó ghi: Khởi thủy là Lời“. Chàng băn khoăn, không, không thểđề cao Lời quá mức như vậy, phải dịch khác. “Khởi thủy là Tưtưởng” chăng? Nhưng liệu tư tưởng có tác động và tạo ra tấtcả không? Hay nên dịch thành “Khởi thủy là Sức mạnh“? Lựachọn này vừa tính đến đã thấy không ổn. Và cuối cùng, như được thầnlinh dẫn dắt, chàng vững lòng đặt bút viết: “Khởi thủy làHành động“[2].Khái niệm logos trong bản gốc tiếng Hy Lạp của câu này cho phépnhiều cách diễn giải. Bản tiếng Việt trùng với phần lớn các bảndịch ở những ngôn ngữ khác: “Lúc khởi đầu đã có Ngôi Lời“,trong khi ở bản tiếng Nhật và tiếng Hàn thì logos là chínhKi-tô, khi chưa có gì trong vũ trụ thì đã có Ki-tô; còn ở bản tiếngTrung thì “Thái sơ hữu đạo“, khởi thủy là Đạo chứkhông phải Lời. Một cách dịch tuyệt vời, “mở ra một chân trờicho chiêm niệm”, theo tiêu chí dịch thuật của một dịch giả đặcbiệt khác, thi sĩ Bùi Giáng, cũng một hiện tượng kỳ lạ và kỳ diệucủa miền Nam trước 1975 và tương đồng về tinh thần hơn là tương phảntrong hành động với Phạm Công Thiện. Cũng chuyện nhảy, từ Heideggerqua Phạm Công Thiện, cú nhảy trong dịch thuật ở Bùi Giáng là nhảylùi, lùi xa khỏi bản gốc để trân trọng nó từ khoảng cách thíchđáng và “nếu buộc phải dịch thì đành cưỡng bức”. Ông đã cưỡng8 câu thơ tự do của Emily Dickinson vào 14 câu lục bát, trong đó một câulà trích nguyên văn từ Truyện Kiều của Nguyễn Du. Ôngkhông dịch, vì “kẻ biết dịch tối cao không bao giờ chịudịch”.

Mỗi thời đại hay thực ra mỗi thế hệ đều cần bản dịch của thời đại mình, thế hệ mình. Mọi bản dịch đều sẽ đến lúc lỗi thời và thường lỗi thời nhanh hơn bản gốc. Nhiều trang dịch của Phạm Công Thiện, như chính con người quá đỗi khác thường và cuộc đời đầy đứt gãy của ông, tách khỏi ngữ cảnh của thời đại hố thẳm và thế hệ bơ vơ, khủng hoảng, quằn quại mà kiêu hãnh của ông, khó có thể khiến độc giả bây giờ hình dung sức lan tỏa và chấn động của chúng ở miền Nam nửa thế kỷ trước. Tôi không thuộc nhóm đệ tử vô điều kiện của ông để say sưa niệm những câu dịch bùa chú, như “Tính thể mà khi lập thể thì không có căn thể” (Sein als Gründendes hat keinen Grund), song mỗi lần lướt qua biết bao bản dịch rón rén sợ sệt, biết bao bản dịch rúm ró nhu nhược, biết bao bản dịch gò bó tủn mủn, biết bao bản dịch bẹp gí dưới bóng đè của bản gốc, biết bao bản dịch vô vị và nô lệ đang nghiễm nhiên sống khỏe thì nhành thạch thảo của Phạm Công Thiện lại hiện về.

Trong Ý thức mới trong văn nghệ và triết học, chương bảy, cuốn sách huyền thoại mà ông khởi viết lúc 19 tuổi để xuất hiện như một cơn địa chấn giữa một Sài Gòn đang chao đảo trong những biến cố kinh hoàng, Phạm Công Thiện đã trích dẫn bài thơ “L’Adieu” của Guillaume Apollinaire trước khi Phạm Duy mở đầu ca khúc nổi tiếng của mình với “Ta ngắt đi một cụm hoa thạch thảo. Em nhớ cho, mùa thu đã chết rồi”, phổ lời Việt của bài thơ ấy. Hoàng Nguyên Chương và Bùi Giáng đều dịch bruyère là thạch thảo. Một phần tư thế kỷ sau, Phạm Công Thiện vẫn trở đi trở lại với thạch thảo trong Đi cho hết một đêm hoang vu trên mặt đất. Ông biết bruyère là loài thảo mộc đặc trưng của các vùng đồng hoang châu Âu mà ông dịch là “truông thạch thảo”, tiếng Đức là Heide trong một đoạn thơ của Georg Trakl được Heidegger – vẫn Heidegger! – trích trong Was heißt Denken?. Bây giờ, với trụ sở của Google trong não bộ, chúng ta thông thái ghê gớm. Chúng ta thừa biết thạch thảo là một loài hoa cúc chẳng liên quan gì đến Apollinaire, Georg Trakl và Heidegger. Nhưng chết rồi sẽ là một mùa thu khác chứ không phải mùa thu ấy, mùa thu của Phạm Công Thiện, Phạm Duy, Bùi Giáng, Hoàng Nguyên Chương, của miền Nam trước 1975, khi ta ngắt đi một cụm hoa cúc mối.