Một nét lẻ loi nghiêng lệch góc trời

Phạm Thị Hoài

Lần gặp đầu tiên, khi tôi đến thì ngọngió Hua Tát vừa quét vài nhát mà thành trì văn học hiện thực xãhội chủ nghĩa phải nghiêng ngả đã ngồi đó, nhỏ thó, nhầu nhĩ, cũkỹ, lặng lẽ và lạc lõng khôn tả ở phòng khách nổi tiếng của giađình nhà giáo Văn Tâm, giữa sách, tranh, đồ cổ, những bức hình vangbóng một dòng họ danh giá, những món ăn tinh tế mà bà Cam đãi kháchvới một sự thanh lịch quặn lòng, và những tên tuổi lẫy lừng củagiới trí thức ít nhiều giữ khoảng cách với hệ thống. Ngay sau đóanh rủ tôi đi uống cà phê đêm, ở một chỗ “hay lắm, chứ đámsa-lông này thì cũng phải biết, nhưng sa vào đó là toi, mình phảithận trọng”.

Nhu cầu thận trọng của tôi rất nhỏ.Một trong những tính cách Việt khiến tôi tuyệt vọng nhất là cái gìcũng cân nhắc, cẩn tắc vô áy náy, cái gì cũng nâng lên đặt xuống,nhìn trước ngó sau, lo xa, dè chừng, uốn lưỡi dăm bảy lần, so đo khôndại, cẩm nang tồn tại toàn những mưu sinh với thủ thuật tiến thoáigiữa nhân tình thế thái, bao nhiêu tinh hoa đúc cả lại trong những mẹobảo trọng, giữ mình. Giữ mình và mơ thỏa chí tang bồng. Rồi mẹobiến thành đạo. Tôi không mê cái đạo ấy. Anh bảo, vì em còn trẻ, lạimay mắn nữa. Tôi đồng ý. Khi ấy tôi vừa ra khỏi cuộc hôn nhân thứnhất, sống chung với chuột và gián trong một tầng hầm đủ để đứnglom khom và sáng dậy vẫn nhảy chân sáo khỏi giường dù không có gìnhét vào bụng. Anh nghiêm trang nói bằng giọng đàn ông trầm nhất màtôi từng nghe và không còn gặp lại ở đâu nữa: “Nhưng cuộc đờibất trắc lắm. Hình như anh cũng đầy bất trắc”. Tôi nhắc, anh đangnói đúng lời nhân vật kể chuyện trong Tướng về hưu đấy nhé: “Hìnhnhư tôi khá cổ hủ, đầy bất trắc và thô vụng”. Bất trắc nhậnrồi, vậy cổ hủ và thô vụng thì sao? Nào, hình như hay không hình như?Anh gầm gừ gì đó trong cổ họng, nhưng nuốt xuống, chỉ nhả ra một tràng“À à à à… Thì thì thì thì…”, tật hay thuật nói lắp màtôi hay nhại trong bốn tháng rưỡi thân với anh. Tôi cậy tuổi trẻ vàtình cảm, đùa chọc ở mọi cung bậc, song không sợ có thể đi quá, vìbiết chẳng thật sự chạm được vào anh.

Có một bức tường ngăn anh với bênngoài. Anh thăng hoa nhất, khi bức tường ấy kiên cố nhất. Nó, chứkhông phải thần thánh nào sang tay cho những trang viết xuất sắc củaanh khi ấy một khí quyển đặc biệt khiến chúng ta say mê và kinh ngạc.Phần lớn người viết ở Việt Nam không sở hữu những bức tường như thế.Họ phát quang cho mình phần ổ ngay ngắn và đẻ suôn sẻ những quảtrứng vuông vắn vào đó. Song anh không muốn nó, bức tường của anh,pháo đài kỳ diệu khiến tôi phát ghen. Chừng nào nó còn là mộtthách thức, những cú húc của anh vào nó còn tóe ra đủ những tialửa thổi bùng ngọn lửa của một trào lưu văn chương. Tôi gặp anh khi côngcuộc húc đầu vào tường đó đã ít nhiều phân thắng bại. Anh sứt đầumẻ trán, nhưng bức tường lở dần từng mảng. Nó thấp dần, để anhkhông cao dần.

So với những tồn tại dọn ổ kia, đờivăn của anh gập ghềnh hơn, song lời chúc “không thuận buồm xuôigió” của ông Hoàng Ngọc Hiến với anh cuối cùng đã vô dụng. Trongnhững tác giả quan trọng của văn học tiếng Việt, anh có một sựnghiệp thành đạt và yên ổn vào bậc nhất. Đất nước này chưa bao giờhết những văn nhân bị hắt hủi, bịt mồm, đày ải, giam cầm, thanhtrừng, hủy diệt. Chiến tranh, chính trị và cơ cực cũng đã cướp đinhững Vũ Trọng Phụng, Phạm Quỳnh, Nhất Linh, Khái Hưng, Nam Cao, đẩynhững Mai Thảo, Võ Phiến, Thanh Tâm Tuyền, Tô Thùy Yên, Dương Thu Hươngđi biệt xứ. Nguyễn Du trong Vàng lửa, chân dung xúc động vàlãng mạn của anh về chính mình, một người đàn ông “bé nhỏ, mặtnhàu nát vì đau khổ”, “ngập trong mớ bùng nhùng” củamột đời sống vật chất “do những hoạt động cù lần mang lại, năngsuất thấp, chỉ thỏa mãn những nhu cầu tối thiểu”, có vẻ bị hãmtrong những khổ nhục sống mòn của đời công chức quèn thời xã nghĩatem phiếu hơn là vây trong những khổ nạn dấn thân và thăng trầm củalịch sử mà tác giả của Truyện Kiều gánh chịu. Nguyễn Du thựcchứ không phải của hư cấu đã chọn, dù thế cuộc chỉ cung cấp nhữnglựa chọn cực lòng. Ông, đại diện trâm anh thế phiệt của một vươngtriều suy tàn, chống đến cùng khởi nghĩa Tây Sơn áo vải, đại thi hàodân tộc chống đại anh hùng dân tộc trong nỗi khó xử của chúng ta hậuthế. Ông thất bại, phiêu bạt xứ người lánh nạn, trở về, bất hợptác, bỏ trốn, bị bắt, đi tù, ở ẩn, và mười bảy năm cuối đời lại chứngtỏ tầm vóc của cốt cách khi được trọng dụng, nhiều lần cáo quan,cả khi tại vị cũng xa lánh tao đàn chính thống. Nỗi “hận mênhmông, sầu mênh mông”, lời Trương Tửu về ông, của cuộc đời đầy ýthức về dấn thân, thất bại và sự vô nghĩa của công thành danh toạiấy khác hẳn kích thước của những toan tính bảo trọng, lúc nào quấtngựa lúc nào ghìm cương của vị tiên chỉ trong làng văn Việt, khi ấymới mất và để lại trên chiếu nhất một khoảng trống bao người thèmmuốn. Tôi e rằng anh chống batoong đi dạo thì không hợp, nhưng hình hàithần thái ấy trong quần ống cao ống thấp thì chuẩn Nguyễn Tuân củađồng quê.

Trong cách điệu tài tình của anh, nôngthôn Việt Nam thô lậu, tối tăm, khốn cùng, cam chịu, song là chốn đểthương nhớ, là nẻo để tìm về, như thể ở đó và chỉ ở đó trái timthích thổn thức của chúng ta mới có thể rung lên trong sự bình dị, trongtrẻo, thậm chí tinh khiết, trong thiện tính của tình người, trong tâmlinh đậm triết lý dân gian thông thái, trong những lời dân dã bỗ bãsướng tai và cái cười tục tĩu mà giải tỏa, như thể nông thôn ấy làlối thoát của xã hội đô thị hóa nhiễu nhương giả trá với đám tríthức giả danh trong những sa-lông phù phiếm. Từ lúc anh khơi cơn sốtchân quê trong văn chương đến lúc Bà Tân Vê-lốc nhà quê xôngvào ẩm thực giải trí, đạt hơn bốn triệu người theo dõi trên YouTube,nông thôn ấy vẫn thế, chưa bao giờ khác và cho đến gần đây nhất, là nhữngcái tên cắm bật máu ký ức, Thái Bình, Tiên Lãng, Đắk Nông, Văn Giang,Đồng Tâm. Chỉ không là giải thoát.

Tôitrách anh đã né tránh những vấn nạn thực và cấp bách của cái nôngthôn ấy và ít nhiều thi vị hóa nó. Anh ái ngại, rằng tôi đã quáđặt lòng tin vào ý nghĩa xã hội của văn chương, chỉ có đám nhà vănxoàng, kém tự tin ở tài năng của mình mới đi phản ánh xã hội. Khônglâu sau, anh đào sâu quan niệm ấy trong tiểu luận Nhà văn và bốntrùm ‘Mafia’:“Việc phản ảnh xã hội của họtrong tác phẩm thường sốt sắng nhưng cũng thường sai be bét. Làm sao mà khôngsai be bét được? Ngay các nhà chính trị khi định ra chế, định ra chính sách, hướngdẫn chúng thực hiện chính sách đó, phấp phỏng theo dõi hàng ngày cũng còn khôngtin sự sai đúng, nữa là một người đứng ở ngoài cuộc?” Nhân vật kẻ sĩtrong các tác phẩm của anh, Nguyễn Trãi, Nguyễn Du, Nguyễn Bính vàtất cả các thày giáo nông thôn đều không hiểu gì về chính trị, họchỉ là những đứa trẻ trong vắt và ngờ nghệch, với một lòng tốtnhỏ chẳng cứu được ai, thậm chí sự cô đơn của họ cũng bé nhỏ.

Một lúc nào đó, tôi chỉ còn nghetiếng anh từ một khoảng cách lớn. Vẫn giọng đàn ông trầm nhất từngkhiến tôi xao xuyến ấy. Bây giờ anh nói về những thứ như nhà văn chỉlà người viết trong tay Thượng đế, rồi ranh giới giữa thiên tài vàthiên tai, rồi xuất thế nhập thế, ngôn hoài thuật hoài, vô sở cầubất sở cầu, rồi tu thân tìm đạo, chân tính Phật tính, rồi chân-thiện-mỹ, rồi một lần nữalại con người càng có tâm càng nhục, đời rất buồn nhưng rất đẹp hayđời rất bạc nhưng rất đáng yêu, vừa đáng phỉ nhổ vừa đáng trântrọng, thậm chí cả về giữ gìn bản sắc dân tộc và hòa nhập với thế giớivăn minh… Anh cũng dành nhiều thời gian để luận anh hùng, chủ yếutrong văn giới. Những thi sĩ thánh thiện bị đám đông phàm phu tục tửbôi bẩn. Những cuộc chơi lớn của tài năng siêu việt vấp phải sự trungbình đông đúc và mẫn cán. Sự đểu giả và bạc bẽo trong trường văntrận bút. Và anh, với nỗi buồn tê tái, vẫn đăng đàn cao đàm khoátluận và cả hội hè thù tạc, thậm chí hòa dần vào “đám giặcgià lăng nhăng thơ phú” bất tử trong chính con chữ của anh. NguyễnTuân cũng mở đầu bằng mười năm sáng chói và phần đời còn lại dùngđể nuôi huyền thoại, bằng chí giữ mình.

Một tác giảlớn dĩ nhiên không sinh ra để phải chịu hoạn nạn hay ngược lại. Goethevẫn vĩ đại trong văn học Đức từ một cuộc đời quan chức hanh thông, ăncơm chúa mà tối ngày múa vũ điệu ngoạn mục của riêng mình. Ở phươngTây bây giờ, khổ ải đáng kể nhất với đa số người viết, thường xuấtthân từ các lớp đào tạo viết văn ở những trường đại học danh tiếng,chỉ đơn giản là bán được tài năng hơn giá xứng đáng. Song anh đến từmột bối cảnh khác. Nơi không thể có một Trần Dần của Cổng tỉnh,Đêm núm sen, Jờ Joạcx, Mùa sạch, Những ngã tưvà những cột đèn, Con trắng, Hùng ca lụa, Độngđất tâm thần, Thơ không lời-Mây không lời, Thiên thanh, Thởdài-Tư Mã dâng sao, Thơ mini và những ghi chép trong các cuốnSổ bụi huyền thoại, nếu không có “quốc nạn Nhân văn”.Không thể có Chuyện kể năm 2000 nếu Bùi Ngọc Tấn không từngmang số tù CR880. Không thể có Trăng ngục và Xem đêm nếukhông có 12 năm biệt giam của Phùng Cung.

Cũng không thể có Nguyễn Huy Thiệpnếu không có Đổi Mới. Cái giá phải trả của biết bao người đã choanh một sự nghiệp phùng thời. Cõi văn chương không có vua, song văn lựcthâm hậu của anh lẽ ra không chỉ đủ để lên ngôi trong truyện ngắn. Lầngặp cuối cùng mười năm trước, khi tôi đến thì tác giả lừng danh củavăn học Việt Nam đương đại đã ngồi đó, nhỏ thó, nhầu nhĩ, cũ kỹ,lặng lẽ và lạc lõng khôn tả giữa mấy chục độc giả của Liên hoan Vănhọc Berlin. Tôi nhắc lại ước mơ “cưỡi cơn gió mạnh, đạp bằngsóng dữ” thuở nào, anh bảo đã rửa tay gác bút. Viết thế thôi,viết nữa bọn trẻ nó ghét. Thế là tri túc, biết mình biết đời.

Không ai biết và viết về anh như chính anh. Thời thân thiết tôi thường bày trò lẩy Thiệp, lấy chữ của anh vận vào anh. Hôm ấy tôi lẩy được “một nét lẻ loi nghiêng lệch góc trời”.

29/3/2021