Về nghệ sĩ và “tâm an”

(nhân trao đổi riêng với một người bạn)

Nghệ sĩ cần có khả năng duy trì thế cân bằng động giữa tâm an và tâm bất an. Nếu tâm bạn luôn luôn an và không chút bất an, thì bạn giống một nhà tu hành đắc đạo hơn là giống nghệ sĩ. Bạn sẽ không có nhu cầu làm nghệ thuật, hoặc nếu có, thì nghệ thuật bạn làm ra thấm đẫm chất thiền, chất ngộ, chất tâm linh… Cũng là nghệ thuật, song chỉ là một phần nhỏ của vương quốc nghệ thuật. Bạn sẽ có thể làm thơ thiền, viết ngụ ngôn thiền..., song bạn sẽ không viết như Dostoyevsky, Kafka, Mishima, Céline, Bolaño.

Nghệ sĩ đúng nghĩa là người thường xuyên phải vật lộn với khối bất an lớn của mình – những bất an từ bên ngoài, những bất an tự bên trong – để duy trì sự tỉnh giác. Cô/anh ấy không an trụ ở tâm điểm của bình an, mà thường xuyên chao đảo ở vùng không điểm tựa chông chênh ở xung quanh tâm điểm này. Đôi lúc cô/anh ấy quay trở lại gần như sát tâm điểm, và đôi lúc khác dịch ra xa đến nỗi trọng tâm của cô/anh ấy suýt nữa chệch khỏi chân đế và nếu vậy cô/anh ấy sẽ rơi xuống vực thẳm tha hóa, điên loạn, tự hủy hoại.


Chính cái thế chao đảo chông chênh, luôn suýt tìm lại được cân bằng rồi liền sau đó lại suýt đánh mất cân bằng này, nó cấu thành bản chất sự tồn tại của nghệ sĩ. Sự bình an trong tâm của nghệ sĩ, nếu có, không phải là một trạng thái đã đạt tới rồi và luôn hiện hữu, mà là một quá trình khi thì nỗ lực tiến tới chỗ đó, khi thì rời khỏi chỗ đó do ngẫu nhiên hoặc một cách có ý thức.
Nghệ sĩ tài ba là người tạo ra được một “thế cân bằng không thể có” (an impossible balance) giữa tĩnh và động, trật tự và hỗn mang, tỉnh lạnh và điên dại, sáng rõ và âm u, tàn bạo và dịu dàng. Phải vừa rất yếu vừa cực mạnh. Một thế cân bằng vô cùng khó đạt, vô cùng khó giữ, và vô cùng dễ phá vỡ.