İslamdan öncə ərəb inanc sistemində “Allah” və “Rabb” anlayışları

Məhəmməd peyğəmbərin atasının adı Abdullah ərəb dilindən iki sözün birləşməsidir: Abd+Allah (Allahın qulu/xidmətçisi). Bu o deməkdir ki, Allah adı ilə hər hansı fövqəltəbii qüvvəyə (tanrıya) inam islamdan daha əvvəl mövcud idi. Əslində “Allahın qulu” anlayışı da tarix etibarilə daha əvvələ Bibliyaya gedib çıxır və yəhudi dilində Abdiel kimi xatırlanır. Bu səbəbdən Abdullah adı islamaqədərki ərəb dünyasında yaşayan yəhudilər arasında çox geniş yayılmışdır. Məsələn, tarixdən məlum olduğu kimi islamdan öncə Mədinədə (peyğəmbərin atasının nənəsinin şəhərində) iki yəhudi rabbisi (Tövratı öyrədən din xadimi) yaşayırdı: Abdullah ibn Salam və Abdullah ibn Shuria. Yeri gəlmişkən onlardan birincisi sonradan islama keçmiş və peyğəmbərin yaxın ətrafından biri olmuşdur. Dolayısı ilə ortodoksal islamın formalaşmasına və Quranın yazılmasına təsir göstərən ideya və informasiya mənbələrindən biri kimi qədim yəhudi dini mətnləri və “müqəddəs” yazıları çıxış edə bilərdi.

Allah kəlməsinin özü də iki sözün birləşməsidir: Al+İlah. “Al” sözü ərəbcədə müəyyənlik bildirən artikldır, məsələn, konkret kitabı (book) ifadə etmək üçün al-kitab (the book) kəlməsini işlədirsən. “İlah” isə ərəbcədən tərcüməd tanrı (deity/god) deməkdir. Cəmdə “alihah” (gods) kimi işlənir. Məlum olduğu kimi islama qədərki ərəblər bir deyil, bir neçə tanrıya inanırdılar, yəni alihah‘a (cəmdə). Maraqlı bir detal da var — “ilah” maskulin (kişi) xarakteristikanın daşıyıcısı idi, onun feminin qarşılığı isə “ilahah” (goddess) idi. Bu gün bizim qadınlar üçün işlətdiyimiz “ilahə” anlayışı buradan gəlir. Eynilə dilimizdə işlənən ilahi (qüvvə) anlayışı da buradan gəlmədir. Al-İlah (Allah) deyəndə isə islamaqədərki ərəblər çoxlu tanrılar arasında konkret bir tanrını nəzərdə tuturdular. (The God vs. gods)

İslamaqədərki ərəblər üçün Al-İlah (Allah) hansı qüvvəni təmsil edirdi? Ərəblər üçün bu qüvvə yerin və göyün yaradıcısı, mütləq güc sahibi və bütün digər qüvvələrin (gods) sahibi (lord/master) idi. İslamaqədərki ərəblərin sitayiş etdikləri əsas tanrılar/bütlər Al-lāt, Al-‘Uzzá and Manat Al-İlahın qızları (goddesses) sayılırdı. İslamın gəlişi ilə Al-İlah (Allah) anlayışı qorunub saxlanılır, amma yerdə qalan bütün tanrılara/bütlərə sitayiş aradan qaldırılmış olur.

İslamaqədərki ərəblərdə mütləq güc və sahib (lord/master) anlamına gələn anlayış Rabb kəlməsi ilə ifadə olunurdu. Ar-Rabb dedikdə həm də digər tanrıları (gods) idarə edən Al-İlah (Allah) nəzərdə tutulurdu. Həmin tanrılar (gods) isə Rabb Ad-Dar, yəni mütləq hər şeyin deyil, konkret nəyinsə, hər hansı fəaliyyət sahəsinin idarəçisi olan və özündən böyük Al-İlah‘a tabe olan nisbətən kiçik tanrılar kimi adlanırdı. Bu gün bizim Allaha nəzərən işlətdiyimiz Rəbb anlayışı da tarix etibarilə oradan gəlmədir, əslində Allahın bütün tanrılar üzərində hakimiyyətə malik olmasını ifadə edən bir tituldur. Amma Allah (Al-İlah) kəlməsinə daha əvvəllər yəhudilikdə “Elohim“, ondan daha əvvəlki dövrlərdə isə qədim Yaxın Şərq tayfalarının danışdığı Akkad və Amorite dillərində “El” şəklində rast gəlmək mümkündür.