Etienne van Heerden's Blog, page 8

Review in Friesch Dagblad, Netherlands, of new, revised Dutch translation of Toorberg (Ancestral Voices)

(Scroll down for more posts.)

Click on the image for a larger version.

Gebeente (available October 2023)

Etienne van Heerden’s new novel, Gebeente (October 2023), has as setting the Forgotten Highway, the ancient route from the Boland into the interior.

 

Writing workshop at the Etienne van Heerden Veldsoirée

During the Etienne van Heerden Veldsoirée (Cradock, 22 to 24 September 2023), writers can improve their writing skills and meet writers like Jan van Tonder, Marita van der Vyver, Clinton du Plessis, PP Fourie, Bettina Wyngaard, Eben Venter, Bernard Odendaal, Hans du Plessis, RR Ryger, Mphuthumi Ntahbheni, Anschen Troskie, Sihle Khumalo and Etienne van Heerden.

A writing workshop in collaboration with the ATKV will be presented by Hans du Plessis and Bernard Odendaal.

Click here for more information.

Michiel Heyns chatting to Etienne van Heerden about A Library to Flee, Franschhoek Literary Festival

Michiel Heyns chatting to Etienne van Heerden about A Library to Flee, Franschhoek Literary Festival

‘Welcome to Babel’: A Library to Flee at the Franschhoek Literary Festival, 19 May 2023

Silwerwit in die soontoe: review on LitNet

Alwyn Roux reviews Silwerwit in die soontoe by Imke van Heerden (with Anil Bas and Etienne van Heerden) on LitNet.

……….Imke van Heerden se debuutdigbundel, Silwerwit in die soontoe (Naledi, 2023), is ’n merkwaardige voorbeeld van hoe mens en masjien saam kan skep in die wêreld van poësie.………..

Imke van Heerden se debuutdigbundel, Silwerwit in die soontoe (Naledi, 2023), is ’n merkwaardige voorbeeld van hoe mens en masjien saam kan skep in die wêreld van poësie. Die versameling wys die samewerkingspogings van AfriKI, ’n Afrikaanse Kunsmatige Intelligensie-kletsbot, en die digter self. Terwyl die koms van OpenAI se ChatGPT aandag gevestig het op die moontlikhede van masjienondersteunde kreatiwiteit, het AfriKI sy debuut voor ChatGPT gemaak, ’n KI-kletsbot opgelei om Afrikaans te praat. Dit is gedoen deur die bestudering van ’n enkele teks, naamlik Etienne van Heerden se roman Die biblioteek aan die einde van die wêreld (2019).

In die huidige tydvak blyk dit dat ons die era betree het van die film Her (2013), wat die verhouding tussen die protagonis, Theodore Twombly (Joaquin Phoenix), en ’n KI-kletsbot genaamd Samantha (Scarlett Johansson) uitbeeld. Die film skep ’n pragtige atmosfeer, waar die KI-kletsbot se musiek bydra tot die melancholiese en introspektiewe atmosfeer van die verliefdes se verhouding.

Imke van Heerden se digbundel demonstreer egter wat bereik kan word wanneer mens en masjien in die werklike lewe ontmoet. Die resultaat is ’n poëtiese diskoers, genaamd Silwerwit in die soontoe. Heeltemal in pas met die digterlike eksperiment is die omslagontwerp, geskep met OpenAI se DALL-E 2, wat gevra is om ’n­ abstrakte skildery te genereer wat ’n vrou uitbeeld en ’n masjien wat saam poësie skep. Die skildery vermeng op die oog af die style van Dali en Modigliani, met vloeiende figure en kleure, soos geel, rooi, bruin en groen. Die ontwerp het ’n sterk surrealistiese kwaliteit wat herinner aan die Europese kunstoneel van die 1920’s, maar met die bykomende voordeel van honderd jaar later se tegnologiese ontwikkeling.

Van Heerden gee ter inleiding ’n lens waardeur die gedigte gelees kan word, naamlik die surrealisme en imagisme. Maar hoe maak mens sin van ’n surrealistiese teks waarvan die versreëls deur ’n KI-kletsbot gegenereer en deur ’n menslike digter op collageagtige wyse tot gedigte vervorm is? Tydens my voorgraadse jare het ek geleer dat die surrealisme ’n raamwerk bied vir die interpretasie van gedigte waarin skynbaar onverwante objekte saam bestaan. Hein Viljoen het gepraat van die sambreel en die strykyster wat op die operasietafel ontmoet – vergelyk Viljoen (1992:15–28) se artikel oor Breyten Breytenbach en die Simbolisme deur op die hiperskakel te klik.

Ek het begin oorweeg hoe om die ontleding van die tekste te benader, en ek stel vier stappe voor om hierdie gedigte te ontleed. Hierdie stappe is soortgelyk aan die stiplees (“close reading”) van gedigte in die algemeen, en hulle het ten doel om die gedigte indringend te help verstaan:

Ondersoek die oënskynlik onverwante voorwerpe in die gedigte en oorweeg wat hulle vir mekaar te sê het. Dit sal help om verborge betekenisse en verbande binne die teks te ontbloot.Soek ’n konteks wat uit die naasbestaan van hierdie voorwerpe afgelei kan word. Hierdie konteks kan help om lig te werp op die gedig se temas en motiewe.Gee aandag aan die taal wat in die gedig gebruik word, aangesien surrealistiese werke dikwels onkonvensionele taal gebruik om hul betekenis oor te dra.Betrek jou verbeelding en intuïsie by die gedigontleding. Surrealistiese gedigte daag dikwels tradisionele maniere van dink uit en vereis ’n oop gemoed om hul diepte en betekenis ten volle te waardeer.

Dit sou betekenisvol wees om ’n aantal gedigte te stiplees om sodoende te bepaal of daar iets te sê is vir kokreatiwiteit tussen mens en masjien. My resensie van die bundel lewer as ’t ware ’n steekproef hiertoe.

Die eerste afdeling heet “Afrikaans se eerste KI-gedig” (21), ’n gedig wat ook op die agterplat van die bundel afgedruk is. As programgedig sou mens veronderstel dat die leser iets deur die gedigontleding oor die aard van kokreatiwiteit kan wys word:

Silwerwit in die soontoe

Geheimsinnige ideale
paadjie
digby die huis.
Silwerwit in die soontoe,
saggies soos ’n spokerigheid.

Van wie se “geheimsinnige ideale” is hier ter sprake? Op watter soort verwantskap dui die naasmekaarstelling van die “geheimsinnige ideale” en die “paadjie / digby die huis”? Mens vermoed onraad, want die geheimsinnigheid naby die huis kan tog niks goeds beteken nie. Die versreël “Silwerwit in die soontoe” dui op iets wat te make het met wetenskapsfiksie, want ’n lig wat “saggies soos ’n spokerigheid” beweeg, vra immers die kundigheid van Fox Mulder en Dana Scully in The X-Files.

Natuurlik lees ek meer van myself hierin as wat die gedig te sê het, maar dié lesing bring ook insig in die psige van die leser: die besef dat ons generasie TV-kykers, die sogenaamde (geriatric) millennials, se smaak in wetenskapfiksie deur hierdie soort televisiereekse en films gevorm is. En wat gebeur vandag? Ons koop stofsuiers wat self die huise stofsuig, ons ry met karre soos dié van Knight Rider, ons het slimhuise en slimfone, wat nog te sê van kunsmatige intelligensie: Ons is nou behoorlik Beyond 2000! Hierdie kokreatiwiteit tussen mens en masjien is niks anders as die vergestalting van ons verbeelding in die werklikheid nie.

Die tweede afdeling is genaamd “Briljante water skryf” en die eerste gedig in dié afdeling heet “Op Seepunt” (25):

Op Seepunt

Sonlig son die promenade
Die lug is ’n plek
Om ook te sien
Brand my in die oggendlug.

Die gedig gee ’n besonder taktiele beskrywing van Seepunt: Daar is beelde van sigbaarheid – “die lug is ’n plek / om ook te sien” – en gevoel: “Sonlig son die promenade” en “Brand my in die oggendlug”. Interessant hier is die taalgebruik: In “Sonlig son” word “son” as ’n werkwoord eerder as ’n selfstandige naamwoord gebruik. Dit is die “sonlig” self wat “son”, dit wil sê wat stralend en warm is. Die konteks veronderstel ’n plek, die Seepunt in die titel, maar die vraag na wie die sonlig hier op die promenade van Seepunt waarneem, bly ’n raaisel. Dit bly vir my een van die nadele van die opset waar ’n KI-kletsbot die gedig se versreëls een-een genereer – mens mis die digterspreker. Wie is aan die woord? Wat is die bedoeling van die spreker? Sou mens so ver kon gaan as om te sê mens mis die mens agter die boek?

Oor die algemeen nooi hierdie gedig lesers uit om op sensoriese vlak by die wêreld betrokke te raak en die skoonheid van alledaagse ervarings te waardeer. Vervolgens die gedig “Gedigte, daar by die brul van ’n brander” (26). Wat ’n wonderbaarlike titel! Asof “gedigte” daar te vind is waar die branders “brul” (let op die pragtige personifikasie van die branders, wat nie net die geluid van die brander registreer nie, maar ook ’n element van gevaar). Weer eens is dit ook die besondere fyngevoeligheid van die beskrywing van sintuie wat voorop staan:

Gedigte, daar by die brul van ’n brander

Hier is die oë katvoet vir
die spoelrotse onder uitdrukkings
die golwe van gister wat
getol en woes en water
saam met die son skuim in hul woorde

die ingedagte see
lig die geure en praat
’n asemhaal.

Let op die personifikasie van die “oë” wat “katvoet”, dit wil sê geluidloos, oor die toneel beweeg. Weer kan ons vra: Wie se oë? Die figuur in die gedigte bly telkens anoniem. Die “oë” wat “katvoet is”, word vervolgens met “spoelrotse” in verband gebring. Die woorde “onder uitdrukkings” dui egter daarop dat ons ons in ’n talige konstruksie bevind. Hierdeur word ons uit ons hallusinasie van “werklike” golwe oor die rotse geruk.

Die spel met dubbelsinnighede woel vervolgens oor die versreëls. Die “golwe” is deel van ’n genitiewe metaforiese konstruksie wat gekwalifiseer word deur die woord “gister”, wat die “golwe” metaforiseer deurdat dit geassosieer word met herinnering: “die  golwe van gister wat / getol en woes en water”. Let veral op die klankrykheid in die herhaling van die g– en w-klanke. Die gevolg hiervan is ’n kakofonie van geluide asof die spreker nie sin van die herinneringe op ’n talige vlak kan maak nie. Wat interessant is, is dat die herinneringe aan die vlak van die reële uitbeelding van die see gelykgestel word. Dit wil sê, dat die see op ’n baie reële vlak herinnering is.

Die slottersine metaforiseer die see as “ingedagte” asof die see ’n denker is wat oor die vermoë beskik om herinneringe te kan hê. Moontlik is hierdie siening nader aan die waarheid as wat ons in ons mensgesentreerd toegee! Dit is dan die “ingedagte see” wat “lig”, met ander woorde verlig of illumineer deur “geure” (dink jouself in die geure van die see in – die kelp se vrotterige reuk), asook die “praat” wat teruggryp na die titel se “die brul van die brander” en terugspeel na die aard van die digkuns self. Uiteindelik word die see en die gedig se wesensaard metafories as “’n asemhaal” gekwalifiseer, ’n lewende entiteit, talig verwoord deur ’n KI-kletsbot.

……….Deurdat die gedigte in Silwerwit in die soontoe deur kokreatiwiteit tussen mens en masjien tot stand gebring is, ontstaan die vraag oor die rol van tegnologie in die kreatiewe proses en die verhouding tussen menslike kreatiwiteit en masjienintelligensie.……….

Deurdat die gedigte in Silwerwit in die soontoe deur kokreatiwiteit tussen mens en masjien tot stand gebring is, ontstaan die vraag oor die rol van tegnologie in die kreatiewe proses en die verhouding tussen menslike kreatiwiteit en masjienintelligensie. Die Duitse filosoof Martin Heidegger (1889–1976) het reeds in die middel van die 20ste eeu met sy begrip Gestell vorendag gekom, wat “raamwerk” beteken – vergelyk Heidegger se essay getiteld “The Question of Technology” (1954).

Heidegger se Gestell verwys na die manier waarop tegnologie ons begrip van die wêreld reduseer tot blote hulpbronne vir menslike gebruik. In die konteks van KI en menslike samewerking in die skep van poësie sou Heidegger hierdie vennootskap waarskynlik gekritiseer het as ’n voorbeeld van hoe tegnologie poësie tot ’n blote produksiemiddel reduseer. ’n Voorbeeld hiervan sou wees as iemand bloot vir ChatGPT vra om ’n digbundel vol gedigte te genereer, waarvan hy/sy slegs die opdrag invoer en dit as sy/haar eie werk bundel.

In die konteks van samewerking tussen KI en ‘n mens in die skep van poësie kan ons wel die nosie van Gestell uitdaag deurdat tegnologie as ’n instrument gebruik kan word om ons aannames oor poësie uit te daag en nuwe vorme van kreatiewe uitdrukking te verken. Dit is presies dan ook wat Imke van Heerden en die AfriKI-span met Silwerwit in die soontoe reggekry het.

Alwyn Roux, Departement Afrikaans en Algemene Literatuurwetenskap, Unisa

Eindnotas

Aangesien die masjien deur Etienne van Heerden se Die biblioteek aan die einde van die wêreld (2019) geleer is hoe om frases gedigte in Afrikaans te genereer, ontstaan die vraag in watter mate sy poësie in Obiter dictum (1981) en Die laaste kreef (1987) met dié in Silwerwit in die soontoe vergelyk.

Omdat ek al opgelees het oor die objekgeörienteerde ontologie (OO) van Graham Harman en Timothy Morton, het ek gedink dat hierdie werklikheidsiening goed te pas sal kom in die lees van gedigte wat kokreatief geskryf word. Lees hier oor OO.

Silwerwit in die soontoe: review on Versindaba

Mellett Moll reviews Silwerwit in die soontoe by Imke van Heerden (with Anil Bas and Etienne van Heerden) on Versindaba.

I.

Telkens wanneer ’n nuwe tegnologie sy opwagting maak, is die mensdom se reaksie soortgelyk: sommige kommentators is só beïndruk daarmee dat uitsprake gemaak word wat die rol van daardie tegnologie in die wêreld totaal oorskat en daar word ekstrapolasies gedoen wat geheel en al onrealisties is. Die eerste ruimtereise het byvoorbeeld die verwagting geskep dat ons teen 1999 die maan sou koloniseer. Ander kommentators weer, is behoudende puriste wat die bestaande tradisie probeer beskerm teen sulke nuwe onhebbelikhede. Dink maar aan die musiekbedryf en die koms van die grammofoon. Om na jou gunsteling opera op ’n draagbare toestel te luister? Nee wat, dit sal nie deug nie. En dink aan die koms van sintetiese musiekinstrumente in die vroeg 1970’s – kunstenaars soos Jean-Michel Jarre, Klaus Schulze en Kraftwerk het groot debatte veroorsaak: aan die een kant wou entoesiaste dit hê dat hierdie vorm van musiekinstrument die toekoms in die geheel sou oorheers; terwyl ander dit as kitsch, kortstondig en ’n kortpad vir die talentloses beskryf het. As ons terugskouend na enige van hierdie verskynsels sou kyk, besef ons dat die waarheid altyd iewers in die grys gebied tussen hierdie twee uiterstes lê; en dat die tegnologiese baanbrekers op enige terrein as hoogs eksperimenteel beskou behoort te word totdat die tegnologie volwassenheid bereik het.

Maar ons weet ook dat die bekendstelling van enige sodanige tegnologie ’n uiters ontwrigtende effek veroorsaak: ’n tyd van wanorde, teenstrydighede en wilde spekulasie. Hoewel kunsmatige intelligensie (KI) reeds oor baie dekades ontwikkel is, het die beskikbaarstelling daarvan in die hande van die breë samelewing in die onlangse verlede groot skokgolwe veroorsaak. Bykans almal wat met hierdie nuutjie interaksie het, eksperimenteer met groot opwinding daarmee vanuit hulle eie onderskeie verwysings­raamwerke; maak uitsprake oor die toekoms; wys op tekortkominge; en formuleer standpunte. Hulle doen dit met ’n vonkel in hulle oë en ’n senuweeagtige giggel in hulle stemme.

II.

Gegewe dat die huidige generasie KI-genereerders as taalmodelle bekend staan, was dit onafwendbaar dat daar ’n oomblik sou aanbreek wat die literêre wêreld met poësie wat deur KI gegenereer is, gekonfronteer sou word. Die lettere is immers die studie van tekste, en is aanduidend van hoe die menslike kondisie deur ’n spesifieke generasie in daardie tekste uitgebeeld word. Dit is dus noodsaaklik dat die diskoers rondom die hantering van KI-gegenereerde teks in die letterkunde uitspeel.

In wêreldpoësie is daar reeds ’n hele aantal antologieë van KI-gege­ne­reerde poësie uitgegee. Voorbeelde hiervan is The Art of Artificial Poetry: I Wrote This in Three Hours (Newman & Mode, 2019); Amazing AI Poetry – Selections from the Reflections of AI (Copeland, 2021); en The poet in the machine: An anthology of AI-generated lyrical thought (Adani & Alterovitz, 2023). As ons aanvaar dat sulke digbundels miskien binnekort volop kan wees, hoe behoort die literêre wêreld daarop te reageer?

Silwerwit in die soontoe (Van Heerden, Bas, & Van Heerden, 2023) is die eerste Afrikaanse digbundel wat deur KI gegenereer is. Die KI-genereerder staan bekend as AfriKI. Ook die kunswerk op die voorplat is deur DALL·E ontwerp en stel die ko-kreatiewe proses voor.

Die resepsie van hierdie bundel is belangrik, nie net in terme van die inskatting van die bundel self nie, maar ook in terme van die merkers wat dit vir die toekoms skep. Dit laat bepaalde filosofiese en praktiese dilemmas vir die resensent in sy/haar verant­woor­delik­heid tot die literêre kanon. As hierdie digbundel die eerste van so ’n nuwe spesie sou wees, beteken dit dat ander soortgelyke bundels verwag kon word? Wie is werklik aan die woord in so ’n digbundel – die samesteller, AfriKI of die basisteks? Sou ’n literêre oeuvre met verloop van tyd met bundels soos hierdie opgebou kon word? Sou so ’n teks in aanmerking kom vir literêre bekroning, en op grond waarvan sou so ’n bekroning plaasvind?

Ons verneem dat ’n teks van Etienne van Heerden as datastel vir hierdie betrokke bundel geneem is (Van Heerden E. , 2019). Sou ons dus kon verwag dat, in die toekoms, tekste van byvoorbeeld André P. Brink of Karel Schoeman as datastel gebruik sou word om nuwe digbundels saam te stel?

Spekulasie oor die praktyke wat met die publikasieproses gepaard gaan, lei tot verdere vrae: Wat het die sogenaamde ko-kreatiwiteit behels? Was die bundel aan keuring onderworpe?

Miskien is die belangrikste vraag egter: Sou ons dit ooit weet as ’n digter in die toekoms werk publiseer wat KI as hulpmiddel gebruik en indien wel, hoe behoort ons daarop te reageer?

III.

Dit is noodsaaklik dat die linguistiese aard van die huidige generasie KI-modelle in die breë verstaan word. Tradisioneel is ons gewoond aan rekenaarprogrammatuur wat uitsluitlik op wiskundige algoritmes en binêre veranderlikes gebaseer is, daarom verskaf vorige generasies rekenaarprogrammatuur eenduidige en eksakte uitsette. In die geval van linguistiese modelle is dit nie só nie. Die model gebruik patrone in taal om nuwe tekste te genereer: dit impliseer meerduidigheid en willekeur, want taal is nooit beperk tot die eksakte nie en omvat verskeie betekenismoontlikhede. Hierdie eienskap verklaar die surrealistiese aard van die gedigte wat in Silwerwit in die soontoe voorkom – daar is nie sprake van ’n onderwerp of semantiese konsep wat deurgekomponeer word nie. Dus veroorsaak die willekeur en surrealisme unieke en treffende beelde, maar ook soms onsuksesvolle, divergente en potsierlike beelde. Die eksperimentele aard van die bundel verg egter dat beide gevalle aan die leser aangebied moet word ten einde geloofwaardigheid te verleen aan die aanspraak op KI-gebaseerdheid.

Die Amerikaanse skilder Jackson Pollack, ’n leidende figuur in die abstrakte ekspressio­nisme, het verdeelde reaksie van kunskritici ontlok as gevolg van sy tegniek: sommiges het sy werk as hoogs innoverende kuns beskou, terwyl ander die willekeurige effek van sy werk as bespotlik beskryf het. Die punt is: nie alle kanoniseerders het noodwendig waardering vir die skynbare gebrek aan kunstenaarskap en tegniese beheer wat met oordadige willekeur geassosieer word nie, hoewel willekeur dikwels in die mees uitstaande kunswerke, asook gedigte, juis die bepalende faktor is: om die leser telkens te verras met verruklike nuwe perspektiewe. Neem byvoorbeeld die volgende versreëls van Breyten Breytenbach (Breytenbach, 1983, bl. 156):

[…]
dof soos ys
met die bitterheid van rook en weefsel en vlies
deur kreukel en krake afgesterf
tot op die dowe nerf

onthou lankal nie meer veel
van liefkosing se ligte toppe
van die blomoopsluit van minnespel
verweef in arabeske in wiegloop in tapyt
[…]

Soortgelyk, uit Uys Krige se vertaling van Paul Éluard (Krige, 1962):
Die klip is ’n voorkop waar drome kreun,
sonder slingerende watervore nog bevrore sipresse.
Die klip is ’n skouer om die tyd te dra
met sy bome van trane en strikke en planete
[…]

Hierteenoor blyk gedigte deur ander KI-genereerders, wat wel oor die vermoë beskik om gedigte oor gegewe temas te komponeer (byvoorbeeld ChatGPT en Bing), tot dusver steeds naïef, voorspelbaar en studentikoos.

Imke van Heerden meld in haar inleiding dat AfriKI oor sekere gebreke beskik indien dit met bogenoemde KI-genereerders vergelyk word, en dat dit hoegenaamd nie vlot is met formulerings nie, maar dat hierdie distorsie moontlik juis evokatiewe beelde en interpretasiemoontlikhede skep. Sy verduidelik dat AfriKI ’n groot hoeveelheid fraserings op hierdie wyse geskep het en dat haar rol daarna was om hierdie fraserings aan mekaar te stik en te poleer, maar sonder dat enige woorde bygevoeg of weggelaat word. Dit is onduidelik hoe die gedigtitels en name van hoofstukke ontstaan het.

Die belowende titelgedig “Silwerwit in die soontoe” word aangebied as Afrikaans se eerste KI-gedig:

Geheimsinnige ideale
paadjie
digby die huis.
Silwerwit in die soontoe,
saggies soos ’n spokerigheid.

IV.

Ten einde hierdie belofte verder te ondersoek, verg ’n objektiewe lesing van die verse asof al die voorafgaande inligting rondom die samestelling nie bekend was nie; asof dit ’n onbekende outeur se debuut is wat vir die eerste keer onder oë kom.

Die inhoud is gerubriseer in agt dele (deur hierdie rubrisering só te lees bied inderdaad op sigself ’n surrealistiese vers):

Afrikaans se eerste KI-gedigBriljante water skryfvan liefde, of sy papierWie was hulle hier, hier ink en luister stadAfrika het daardie swaard van mondeDie Karoo daar uitdrukkingloos skielikDié soort pen is die nêrens inDit was ’n surrealistiese Duisende

In die gedig “Op Seepunt” merk die leser sekere verskynsels wat dikwels in die bundel voorkom:

Sonlig son die promenade
Die lug is ’n plek
om ook te sien
Brand my in die oggendlug

Eerstens, dat heelwat verse kwashale is wat vaagweg herinner aan sommige versvorme uit die Japannese tradisie. Tweedens, dat selfstandige naamwoorde dikwels die rol van werkwoorde inneem.

Die surrealistiese toon van die bundel vra om ’n intuïtiewe lesing van die verse en die toevoeging van betekenis deur die leser, byvoorbeeld die geslaagde “Broos is sy gedagtig”:

Die vrou is gedemp hier
swygsaam in Pringlebaai

Die Kaapse oë raak
doflig
bedremmeld windverwaai
met die koelte van die einde

Hierdie oë van die vrou
blougrys onsigbaarheid
anderkant die wind

Die linguistieke spel en dikwels geplunderde effek bring treffende oomblikke in heelwat verse, solank as wat die leser se onderbewussyn ontvanklik bly om die betekenis­moont­likhede te ontsluit. Dit vereis inspanning omdat die leser dikwels vir ’n wyle by ’n vers moet vertoef.

Daar is eweneens treffende liefdesoomblikke in die hoofstuk “van liefde, of sy papier”, byvoorbeeld in “Verbykom van water”:

jy haal my hande wat
pare vlam
roesrooi suis
suis in hulle opdroog
suis in die son

’n nuwe een van my
’n eerste mens by jou
verkoel
donkergroen
in jou eie velpatrone
se skaduwee

Die gedig “Kaapstad” is een van die min gedigte wat lees asof dit moontlik wél deurgekomponeer is en waarin die samehang van versreëls natuurlik voortstu:

Vandag is ons nie net die stad nie
maar
die vertaler van die son.
[…]

Tafelberg
maak ’n vraag waarbinne ons
’n duisend name
genoem word.

Daar is inderdaad ook mooi fraserings op verskeie plekke in hierdie gedeelte, byvoorbeeld “Die badkamerspieël genees.”; “So baie aand.”; ensovoort.

In die hoofstuk “Afrika het daardie swaard van monde” word daar oor die vrugbaarheid maar onderliggende onheil van die kontinent besin: “Afrika drink / onheil in die water”. ’n Hoogtepunt in hierdie hoofstuk is die vers “Kop bom”:

Die knal op haar mond
kon die paar lippe ook stik
die Tong wegsluk
En ek moet die brein van
menswaardigheid ontwapen

Wat is die woede?
Woede is jou mond.

’n Hoogtepunt in die bundel is die hoofstuk “Dié soort pen is die nêrens in”. In hierdie hoofstuk word kunsteoretiese besinnings oor KI-poësie gelewer. Die beskouing rondom die digter as vakman met sy tradisionele ars poëtika word uitgedaag. ’n Mens kan tereg vra of “kunsteoretiese besinnings” die akkurate begrip is om ’n selfreflekterende taalmodel, wat KI-gedigte skep, te tipeer – of word ’n nuwe term hiervoor benodig? KI filosofeer hier oor die KI-gedigte in die bundel – en hiermee maak Van Heerden dit duidelik dat die bundel hom met erns bemoei met poësie as kunsvorm.

Neem byvoorbeeld die gedig “Taal pleit hoe lees gaan jy gebeur” waarin die moderne dilemma van die taal betreur word:

Die museum van Afrikaans
’n brawe biblioteek
ou boeke
weggegooide skilderye en nuutskeppings
en die standbeelde eeue
– kreatief versamelnaam vir ’n ruim wêreld

Jy word woord met jou nuwe werk
solank almal virtuele aantekeninge maak
aan die vreemd saamgeneem

en ek kan honderde terme ontsteld laat dink

Dieselfde geld die gedig “Net voor sy nagelees met die dun glas op die oë”:

Wêreldletterkunde in armoede
Ons biblioteek by die werkwoord gekaap
Hiermee wil jy my taal bly breek
Sprei hand teen die desperate neersit
Laat dit Tonge

Soos in die geval van die laaste twee reëls van bogenoemde gedig, bestaan daar reëls in sommige verse wat die samesteller sou kon weglaat – hierdie leser kry soms die indruk dat die digter(s) hulle hand oorspeel. Die bundel sou gevolglik gebaat het by ’n meer minimalistiese aanslag wat juis die sterk formulerings beklemtoon. Ook die gebruik van hoof- en kleinletters kom soms lukraak oor en dui op literêre slordigheid.

V.

Om hierdie bundel in te skat is dit noodsaaklik dat lesers die versoeking van outeursdwaling ter syde skuif. Hierdie stelling mag dalk elementêr klink, maar as gevolg van die aard van die bundel bestaan die risiko dat ouskool-literatore KI-poësie met wantroue, vrees, vooroordeel of minagting sal verwerp, bloot omdat dit deur ’n masjien geskep is. Diegene wat so ’n benadering sou volg, word herinner dat die teks nie aan sy oorsprong ingeskat behoort te word nie, maar aan sy bestemming. In die Barthesiaanse beskouing is die KI-generator dus ook dood (Barthes, 1977, ble. 142-148).

Poësie wat deur KI gegenereer is, bied bepaalde uitdagings aan literatuurwetenskaplikes. Daar moet opnuut nagedink word oor teks(-tualiteit), taal- en tekensisteme. Derrida se beskouing van différance (Derrida, 1992) wat op die arbitrêrheid van uitgestelde en meerduidige betekenis dui, kom weer onder die soeklig. Die betekenaar is nou ’n masjien en die betekende moet opnuut besin oor die betekenismoontlikhede van die teks. Die Switserse linguis en strukturalis, De Saussure (De Saussure & Holdcroft, 1991), en later Umberto Eco (Eco, 1990) se beskouings rondom taal- en tekensisteme word gerewolusionaliseer, want masjienleer en algoritmes almagameer met taalsisteme en skep nou taalmodelle waarin die willekeur van betekenis selfs méér lukraak vertoon as voorheen. In stede hiervan word die leser van poësie gekonfronteer met ’n nuwe vorm van semiotiek was as rekenaarsemiotiek bekend staan.

Rekenaarsemiotiek is ’n studieveld wat rekenaarmetodes en tegnieke toepas ten opsigte van ons begrip van tekens en simbole in digitale kommunikasie. Dit behels die gebruik van wiskundige modelle, algoritmes en masjienleertegnieke om te bestudeer hoe betekenis deur verskillende kommunikasievorms, insluitend teks, beelde en ander media, oorgedra word. In die konteks van KI-gegenereerde teks kan rekenaarsemiotiek gebruik word om die struktuur en patrone van taal in groot datastelle te analiseer, en om die onderliggende semantiese verhoudings tussen verskillende woorde en frases te identifiseer. Dit kan help om KI-genereerders te ontwerp wat teks genereer wat meer samehangend, betekenisvol en kontekstueel toepaslik is.

Taalmodelle wat deur KI gegenereer is, lei om die beurt tot ’n demistifikasie van die tradisionele rol van die digter. Die literêre teoretikus se werktuig mag moontlik in tandem hiermee verander, na gelang van die rol wat KI in die toekoms in letterkunde mag speel.

Hierdie leser het die uitdaging om die bundel te resenseer vermoeiend, maar ook vol belofte gevind. Soos in Deel II genoem, is die uitdaging nie alleen belangrik ten opsigte van die inskatting van die bundel self nie, maar ook om merkers te skep vir die verdere literêre diskoers rondom die onderwerp. As ons byvoorbeeld die koms van die internet in die 1990’s sou neem, (onthou daardie krakerige en atonale inbelgeluid wanneer die gebruiker met die netwerk verbind), en ons vergelyk dit met die vermoë van die moderne en onontbeerlike internet vandag, kan daar op soortgelyke wyse verwag word dat masjienleer deurlopend plaasvind en dat die tekste wat deur KI gegenereer word ’n eksponensiële opwaartse kurwe sal toon.

Dit is nie waar ons begin nie, maar waarheen ons op pad is.

Die samestellers, Imke van Heerden, Anil Bas en Etienne van Heerden; die uitgewer, Naledi; en les bes, AfriKI; verdien groot lof vir die baanbrekerswerk wat hier gedoen is en die opwindende moontlikhede wat dit vir die toekoms ontsluit.

Bronnelys:

Adani, P., & Alterovitz, G. (2023). The poet in the machine: An anthology of AI-generated lyrical thought. Onafhanklik uitgegee.

Barthes, R. (1977). Image music text. Londen: Fontana Press.

Breytenbach, B. (1983). (‘YK’). Emmarentia: Taurus.

Copeland, J. (2021). Amazing AI Poetry – Selections from the Reflections of AI. Seattle: Kindle Scribe.

De Saussure, F., & Holdcroft, D. (1991). Signs, System & Arbitrariness. Cambridge: Cambridge University Press.

Derrida, J. (1992). Acts of Literature. New York: Routledge.

Eco, U. (1990). The Limits of Interpretation. Indianapolis: Indiana University Press.

Krige, U. (1962). Éluard en die surrealisme. Kaapstad: HAUM.

Newman, R., & Mode, H. (2019). The Art of Artificial Poetry: I Wrote This in Three Hours. Onafhanklik uitgegee.

Rogers, E. (1962). Diffusion of Innovation. New York: Free Press.

Van Heerden, E. (2019). Biblioteek aan die einde van die wêreld. Kaapstad: Tafelberg.

Van Heerden, I., Bas, A., & Van Heerden, E. (2023). Silwerwit in die soontoe. Kaapstad: Naledi.

‘Brilliant characterization’: Mphuthumi Ntabeni reviews A Library to Flee on africaisacountry.com

(Scroll down for more posts.)

“[I]t gradually resembles the best of Truman Capote’s writing, with acute observational powers, brilliant characterization, and narrative prose”
Mphuthumi Ntabeni reviews A Library to Flee on africaisacountry.com.

If an author writes with empathy, precision and authenticity about experiences foreign to their own, they’re a good writer and not a cultural appropriator.

The writer, Etienne Van Heerden, has admirable sweeping narrative powers to join events and cliffhangers into tight, jaw-dropping moments. He often grasps ideas by the nettle and delivers them in beautifully cut, clinical prose that produces intense emotions.

His new novel, translated from Afrikaans as A Library to Flee (original: Die Biblioteek aan die Einde van die Wêreld), is a collage of opinions about South Africa’s socio-political realities. At first, like most long reads, it feels disjointed and confusing—an inconsequential recording of semi-isolated occurrences and reportage culled from media outlets. But if you persevere, it gradually resembles the best of Truman Capote’s writing, with acute observational powers, brilliant characterization, and narrative prose.

Thuli and Ian are the book’s main, unhinged characters. They happen to be classmates in a Master’s translation course at the University of Cape Town. Through their class discussions, we’re introduced to hot topics, especially around former South African president Jacob  Zuma’s administration (2009 to 2018). Thuli and Ian’s off-campus relations extend through the person of Elizabeth (Liz), who is Ian’s fuck buddy as well as Thuli’s colleague friend. Liz hires Thuli to be her publishing company’s manuscript “sensitive reader.” This immediately introduces you to one of the main topics of the book, the fear of “cancel culture,” and hypersensitivity towards language as a weapon of violence.

Born of exiled political parents, Thuli grew up in Britain. Her father is high-up in government, working as an advisor to Zuma. On campus, Thuli is involved in Fallism (the real-life student movement that dominated the headlines between 2015 and 2017). Like most children of struggle-era parents, she overcompensates in her political views and actions. She begins suspecting her father of being involved in shoddy deals, and on the sniff of that goes to China, bobbing with angry anxiety and suspicion about his doings. She investigates these suspicions and discovers they involve some corrupt business deal of face recognition technology. This is what informs the title of A Library to Flee.

The connections with China extend to what is referred to in the book as “Scar Literature,” so named “… after Lu Xinhua’s short story ‘The Scar,’ which is considered the beginning of scar literature, exposing state corruption and hypocrisy in [China in] 1978.”

Ian, a former dissident Afrikaner, with a shoddy apartheid army-related past, is a guilt-ridden and proud born-again believer of the new dispensation. He feels in-between worlds, but willing to cosign profit-making big business deals. His company in Cape Town has business interests in face recognition technology through academic connections at Stellenbosch University and the business fraternity in the town. He surreptitiously crosses wires with the shoddy business partners of Thuli’s father. Things take a sinister turn. Ian has a posh office on the Foreshore which he loses when he gets “canceled” for sending a slightly derogatory tweet, during an unthinking moment, about “Africa never being in a hurry for efficiency.”  When his business connections dissolve, Ian feels adrift and exposed without the cushion of prestige. He decides to reinvent his identity, going as far as to undergo plastic surgery.

Another fascinating character is Jerome Maarman, one of the rest-less (meaning without a dorm or residence room) students from UCT living at Futsek (a play on Voetsek), an informal settlement of tents under the local freeway bridge. Jerome is also one of the Fallist leaders. Through him, we get the angle of the first people [Khoi and San] of Southern Africa. He has tremendous respect for Thuli who he respects for not being afraid to move away from her privileged position by fighting for less privileged students. When interviewed Jerome describes the Fallist Movement in this manner:

We use the Fallist Movement as a kind of crowbar and we work it into the cracks of the English liberals’ self-satisfaction, and between the closed eyelids of the Boers, we force those cracks open. We want to force open their thinking.

Unfortunately, if we had to measure the success of the Fallist movement by how it forced open the thinking of white liberals – like say Helen Zille (a longtime leader of the opposition Democratic Alliance) – or Afrikaners, then Fallism failed. Most white liberals and Afrikaners have instead become reactionary and historical revisionists. Fallism was successful only in bankrupting the two-face fence-sitting political ground and exposing closet racism, including the language of violence of ultra-left nationalists who sometimes overlap into fascism. Jerome despises what he calls Fallism’s “phrases of hunger and intimidation. Feverish, rabid. Phrases that make audible a deep pathology.”

A Library to Flee is a capacious and ambitious book that clearly aims to provoke discussion on identity, status, crisis and theft. It preempts by serving arguments from different sides concerning myriad topics, ranging from political and cultural appropriation, decolonization, the abuse of technology and racial-based economic inequalities, and, of course, the gangrene of corruption in modern (public and private) organizations and institutions. The book also brings to fore South Africa’s identity crises, especially from the era of the Anglo-Boer War, when white English and Afrikaans languages and cultures violently clashed. Regrettably, for me, it doesn’t go back far enough to the era of the Frontier Wars to interrogate the large-scale land, culture, identity, and economic dispossession of that era.

My favorite thing about the book is the manner by which it ventilates the English language, writing it through an Afrikaans filter and cultural memory bank. I guess this is also as much due to the prowess of the translator, Henrietta Rose-Innes. The need to translate our cultural backgrounds, which ultimately informs our thinking, is paramount to Van Heerden’s writing. What makes us not only intelligible to each other but also humane, is seeing each other through the lenses of our authentic identities. This is the missing jigsaw piece that often makes us fail to complete the picture of our humanity.

In humanity’s plan, no language or culture is more important than the other. We might use a certain lingua franca; for ease of communication, but this becomes more authentic and humane when done through cultural filters of our unique identities. Conscience incrementalism, the strength of this novel, and literature’s non-judgmental solution to all human problems, often sounds bogus. But it is the only thing that works because consciously involved people often come up with better solutions for solving their own problems than dreams of highfalutin philosophies.

In fictional worlds where we make even animals, plants, etcetera, speak in an anthropological sense sometimes, we should not be shy of imagining other people’s lives; people whose backgrounds are different from us due to obsessing too much about the question: “Who’s story it is to tell.” Fictional stories should not be made weapons of exclusion.

If an author, like Van Heerden, writes with proper empathy, precision, and authentic depiction of experiences foreign to their own natural background or identity, then, as a good novelist it is their right to tell whatever story they wish to narrate. Some writers of our era dread to do this for fear of being accused of cultural appropriation.

We tell stories to imagine ourselves as others in order to expand our consciousness, and explore  our experiences and ideas towards enlightening our common humanity. Universal humanity should be a sufficient passport to imagine whatever story we want to tell in a humane manner. And A Library To Flee does expand the reader’s consciousness.

‘A brilliant historical fiction tale’: Sunday Times review of A Library to Flee

(Scroll down for more posts.)

‘A Library to Flee’ is difficult to navigate at the beginning, but is worth staying with, writes Sanet Oberholzer, as the reward is a novel of ideas as well as a brilliant historical fiction tale

Click on the image for a larger version.

‘A highly courageous book’: David Attwell on A Library to Flee (Facebook)

(Scroll down for more posts.)

David Attwell, emeritus professor, University of York, and co-editor of The Cambridge History of South African Literature, writes on Facebook:

Etienne van Heerden’s new novel, A Library to Flee (translated from the Afrikaans Die biblioteek aan die einde van die wêreld, literally ‘The Library at the End of the World’) is a huge, inventive, fascinating, funny, troubling, and highly courageous book. It inserts a story about global surveillance capitalism into South Africa’s atavistic racial politics. Strongly recommended.