Etienne van Heerden's Blog, page 4

Etienne van Heerden at upcoming Innibos festival 2024

(Scroll down for more posts.)

ATKV-boeke-crawl, 27 Junie 2024

Klik hier vir ’n groter weergawe.

ATKV- Kuns- en boeke-oase, 28 Junie 2024 (gratis)Screenshot

‘Gebeente’ discussion in Zuid-Afrikahuis, Amsterdam, on 21 May 2024

Datum: 21 mei 2024
Inloop 19:00
Tijd: 19:30 – 21:30
Locatie: Keizersgracht 141-C, Amsterdam
Inleiding door: Titia Palthe

Op dinsdag 21 mei 2024 bespreekt Titia Palthe Gebeente, de nieuwe Van Heerden, waarin hij terugkeert naar de wereld van Toorberg.

Met ’n onverwagte trein kom Magistraat Imker Goedeman aan op Gebeente, ’n klein dorpie op die Vergete Grootpad noord van Sutherland. Die omgewing is geruk deur ’n opspraakwekkende plaasmoord, maar ’n nog komplekser saak moet ondersoek word: die diefstal van die melkweg. Ons is hier in die buurt van onwaarskynlikhede en eindelik word die ganse regstelsel uitgedaag. Historie, mite, allegorie en magiese realisme word sjarmant verweef in dié meeleurende roman.

‘Gebeente’ descussion in Zuid-Afrikahuis, Amsterdam, on 21 May 2024

Datum: 21 mei 2024
Inloop 19:00
Tijd: 19:30 – 21:30
Locatie: Keizersgracht 141-C, Amsterdam
Inleiding door: Titia Palthe

Op dinsdag 21 mei 2024 bespreekt Titia Palthe Gebeente, de nieuwe Van Heerden, waarin hij terugkeert naar de wereld van Toorberg.

Met ’n onverwagte trein kom Magistraat Imker Goedeman aan op Gebeente, ’n klein dorpie op die Vergete Grootpad noord van Sutherland. Die omgewing is geruk deur ’n opspraakwekkende plaasmoord, maar ’n nog komplekser saak moet ondersoek word: die diefstal van die melkweg. Ons is hier in die buurt van onwaarskynlikhede en eindelik word die ganse regstelsel uitgedaag. Historie, mite, allegorie en magiese realisme word sjarmant verweef in dié meeleurende roman.

Juridical perspectives on ‘Gebeente’ by Willem Krog on LitNet

(Scroll down for more posts.)

LitNet, 10 April 2024

Hierdie lesersindruk is uit eie beweging deur die skrywer daarvan aan LitNet gestuur. LitNet het die skrywer nie versoek om dit te stuur en geen vergoeding is aan die skrywer betaal nie.

Etienne van Heerden se nuutste boek – Gebeente – is metafories, tematies en genre-matig ’n baie ryk boek.

Die Reg as tema in fiksie is nie onbekend nie (Van Heerden se eie Toorberg as voorbeeld) maar word hier as die metaforiese gebeente van ’n teks aangebied. Hiermee bring Van Heerden Gebeente binne die debat van Law and Literature.  Die debat oor Reg en Literatuur is al ’n paar dekades oud en is nie sonder problematiek nie.  Nancy Cook is van mening dat daar nie regtig so ’n onderskeid is nie, maar onder andere Stephanie DeGooyer verskil van haar. DeGooyer meen dat die obsessie oor paradoks, wat deur dekonstruksie gedryf word, sal veroorsaak dat die onafhanklikheid van die twee dissiplines – Reg en Literatuur – verlore sal gaan.

……….In Gebeente gebruik Van Heerden op ’n uiters innoverende manier kernelemente uit die regsfilosofiese werklikheid, soos regspositivisme, pandektisme, regsnihilisme en die postmoderne manifestasie van verskillende (en dalk uitgediende) regsfilosofieë.………….

In Gebeente gebruik Van Heerden op ’n uiters innoverende manier kernelemente uit die regsfilosofiese werklikheid, soos regspositivisme, pandektisme, regsnihilisme en die postmoderne manifestasie van verskillende (en dalk uitgediende) regsfilosofieë.

 

1. Kort opsomming van die storie

Van Heerden gebruik drie hoofkarakters, Altydoopvygie, Imker Goedeman en Div de Villiers, om die storie te vertel van onder andere Jisses Losper, ’n boorling van die dorp Gebeente, en sy meervoudige oortredings soos onder andere om die Melkweg te steel. Altydoopvygie is Jisses se ma, maar die Welsyn het hom by haar afgevat toe hy drie jaar oud was. Imker is die landdros om hom te verhoor en Div die aanklaer.

Dan is daar ’n hele gewelf van newekarakters, soos Fermi, die hospita waar Imker en Div tuisgaan, Chain Moloi, die korrupte burgemeester, en sy meelopers, MaSarge, die polisiehoof op die dorp, en StefaansOndermaans, wat aan geheueverlies ly en ook in die losieshuis bly. Dan is daar Wolraad Woltemade – Jisses se meeloper, Frau Kwaai, ’n Duitse kruiedokter, en Gert, wat die waterkar ry.

Hierdie karakters bevind hulle in Gebeente, wat ook ’n ou-Gebeente en ’n squatterkamp, Kampong, het.

Die daaglikse bestaan is ’n spieël van Suid-Afrika – van Eskom, dieseltekorte, gewone korrupsie, bygelowe, gelowigheid en ongelowigheid. Dit word dan ingekleur met magiese gebeure soos die Skrik, die Maan, die Vonkpyp en die Adempes wat gebeure soos Covid, breking, internetvesel en ander moderne verskynsels simboliseer.

 

2. Die regsfilosofieë

Regspositivisme

Regspositivisme is redelik kompleks, maar een van die beginsels is dat die reg deur mag gevestig word. Hierdie filosofie, hoewel oorspronklik uit Europa, is deur die VSA uitgebou tot ’n substantiewe regsfilosofie deur veral HLA Hart. Cowboy law is regspositivisme. Die sheriff wat die dorp inry om die dorp van sy wetteloosheid te red. Die sheriff is die reg en hy doen dit slegs omdat hy die mag het en nie omdat hy enige morele waardes voorstaan nie. Of die held wat die vinnigste sy rewolwer uitpluk en skiet – dit gee hom mag – the law of the fastest gun. Moraliteit of regverdigheid speel nie ’n rol in regspositivisme nie. Apartheid was ’n regspositivistiese sisteem waar wette deur mag afgedwing is sonder dat die moraliteit daarvan bevraagteken is – dus ’n baie gepaste regsfilosofie vir Gebeente.

Pandektisme

Voorstanders van pandektisme glo dat die reg gevind word in die ou Romeinse regstekste en is deur veral Duitse regsfilosowe in die 19de eeu verkondig. Dit was ook die gekose regsfilosofie van veral die Afrikaanse regsfakulteite gedurende apartheid – dus ook Van Heerden se regsopleiding. Dit was hoekom Latyn verpligtend was vir regstudente gedurende apartheid – sodat die ou Romeinse tekste gelees kon word. Weer eens gepas vir die boek.

Regsnihilisme

Regsnihilisme is in die destydse Sowjetunie ontwikkel as ’n Marxistiese idee van die reg deur onder andere Pashukanis. ’n Aspek van Pashukanis se teorie is dat geen regsverhouding nodig is tussen partye wat gelyk is nie, soos die kommunistiese sisteem dit voorsien – daarom die nihilisme. Omdat die Sowjetunie oorgegaan het van ’n feodale na ’n kommunistiese stelsel, moes die reg in ’n oorgangsfase funksioneer totdat regsnihilisme bereik is. In die proses het Pashukanis die “commodity exchange theory of law” ontwikkel wat basies sê dat die reg slegs ’n verhandeling van belange en dus ’n kommoditeit is. Enige ander verhouding – tussen gelykes of tussen ongelykes – benodig nie die reg nie – laasgenoemde omdat mag die verhouding bepaal. Ook kriminele oortredings is ’n vorm van “commodity exchange”, want die dief verruil sy diefstal vir die straf wat hy kry, aldus Pashukanis.

Westerlinge kritiseer regsnihilisme omdat dit ten doel het om die reg uit te faseer, maar die gelykheid wat regsnihilisme voorstaan, is fiktief en dus nie seker nie. Dit skep regsonsekerheid.

Suid-Afrika se regsoorgang van regspositivisme na ’n grondwetlike staat het ook beteken dat die reg moet verander. Vir dit om te gebeur word die reg dan ’n kommoditeit van verhandeling. Van Heerden beskryf dit so:

“Hier’s iets anders aan die gang; dis asof als hier drywe,” sê hy. “Drywe onder die sterre.” Sy knik. “As jy hier poliesman is, enforce jy nie die Wet nie. Jy negotiate die Wet. Die mense glo rules are made to be bent. En hulle maak nuwe reëls. Hul eie.”

Postmoderne reg

Die reg het nie die postmodernisme vrygespring nie. Die beginsel dat die waarheid meerdere vorme het, skep vir die beginsel van regsekerheid probleme. Regspositivisme en sy meeloper, regsrealisme, het regsekerheid ten doel. Een van die vrese wat uitgespreek word, deur onder andere Alan Hunt, is dat die induksie van postmodernisme in regsfilosofie ’n “slippery slope” is, waar die reg gerelativeer word as nie absoluut nie en dat die gevolg regsnihilisme sal wees. Die debat is ’n komplekse een.

 

3. Bespreking

Van Heerden span die regsfilosofiese aspekte in om die praktiese manifestasie van die teorieë in Gebeente uit te beeld. Die dorpsuitleg is tipies apartheidstyl, met ’n aparte township. Daar is nie krag nie, later nie diesel nie. Daar is trokdrywers en trokke wat wag. Soos die storie ontvou, raak Gebeente al hoe meer haglik, die strate vuiler, en daar is maar kort-kort kragonderbrekings. Die plek is wetteloos, want daar is regsonsekerheid. “Dis dieselfde mense wat agter die plundering van winkels en die afbrand van biblioteke sit en wat selfs maatskaplike werkers en brandweerwaens wat op ’n uur van nood die plakkersbuurte inkom om te help, beroof of wegjaag.” Die burgemeester is korrup en werk saam met die hoof van die polisie om homself te verryk.

Die dorp is egter nie so geïsoleer dat dit nuwe verwikkelinge vryspring nie. Skaliegasontdekkings en internetvesel is aan die gebeur, maar hoofsaaklik buite bereik van die burgers van Gebeente en net vir ’n paar bevoorregtes beskore – weens die inherente ongelykheid. Alles is verhandelbaar.

En só het die latere Burgemeester, en (die latere) MaSarge en Boeta Nietgenaamd saam in besigheid beland. New South Africa Synergy, Logistics and Networks Pty Ltd. Hoe kry hierdie konsortium hier uit nederige Gebeente, mense sonder stewige besigheidservaring, so ’n kontrak?

Hierdie manifestasie van regsnihilisme veroorsaak ’n diep wantroue in die reg. In ’n gesprek word die wantroue in die reg deur een van die inwoners uitgespreek:

“En dink u nou wragtag Justisie gee ’n bloue duit om wat in ons distrik gebeur? Sien u die lang arm van die gereg tot hier reik? Nee, Aanklaer, die lang arm van die gereg het lankal afgevrot. As jou regterhand so vuil word van die misdaad, kruip die vrot op met jou arm, verby die elmboog tot by die skouer.”

Div de Villiers is die aanklaer, maar soos Willie Burger in sy LitNet Akademies-resensie-essay tereg opmerk, is hy is ook ’n cowboy (Stetson en al) en ’n rocker. Div is dan ook die simbool van die apartheidsera waar regspositivisme die norm was. Maar hy is alreeds bewus van die dualiteit:

Hy werk vir Justisie. Vir die onvas, sukkelende Staat. Die groot masjinerie van hoorsê en knoei en rugstekery en talm en voete-opsit en afskep en-veral-lag. … Selfs hier, dink hy terwyl hy bestuur met die Eagles in die kassetspeler, voel dit of die kadergelag dawer oor hierdie eindelose vlaktes. Dis die onderdrukte histerie van mense wat kompulsief giggel as enigste verweer teen hul eie onbeholpenheid en honger.

Hierdie onbeholpenheid is natuurlik ’n direkte uitvloeisel van die postapartheid era en allegories van Suid-Afrika. Die nuwe heersers het die geërfde apartheidmagstelsel van regspositivisme voortgesit, maar mag was nie meer die bron van die reg nie – die Grondwet was. Dit het mag in botsing met die reg gebring. Die maghebbers het dit nie verstaan nie, want hulle was tog die gekose leiers. Dit het veroorsaak dat die Grondwet en politieke wil bots. Die resultaat is dat niks gedoen word nie. Geenvingerverroer. ’n Sprekende voorbeeld is die huidige regering se passiwiteit rondom die implementering van die Zondo-kommissie se bevinding teenoor die blitsige loods van die saak teen Israel in die Internasionale Geregshof.

Van Heerden beskryf Div met ’n skeel oog wat dan ook simbolies is van die dualiteit van die oorgangsproses van die reg:

Dit gee die blik van geregtigheid ’n soort waansin. Die woedende onpaar aanstaar van vervolging. Dit ontsenu selfs die mees onskuldige van beskuldigdes. Al is jou hande hoe skoon, as daardie mal oë jou aankyk, word jou hande voor jou eie oë, soos jy die beskuldigdebank staan en vashou, vuil.

Imker Goedeman is die landdros in die verhaal. Hy is ’n pandektis, want hy daag op met die Digesta uit die Romeinse reg in sy koffers.

Sy geliefde Digesta van Justinianus; ’n stokperdjie, want watter toegewyde regspraktisyn steur hom of haar nog aan die outyd; aan die Romeinse Reg? Daar is ook ’n paar bespiegelende geskrifte oor die grootliks verdwene en primitiewe Romeinse Twaalf Tafels, in die dreunende ritmes van Latyn. Die taal wat vir hom vertroosting bring.

Tussen hierdie twee karakters neem Van Heerden dan die magtige wapen van dekonstruksie op, op soek na ’n progressiewe bevryding. Die oorgang van regspositivisme en pandektisme na ’n grondwetlike bedeling bevestig die postmodernistiese karakter van die reg. Die postmoderne beginsel dat die reg meerdere vorme het, skep vir die beginsel van regsekerheid probleme. Hierdie postmoderne onsekerheid is dan ook vrugbare grond vir dekonstruksie. In ’n gesprek tussen Imker en Div word die volgende opgemerk:

“En nou wil ek en jy kom en hoorsê verbied, hier waar jy net heeldag en aldag hoorsêery teëkom? So terwyl óns vastigheid soek in gestaafde of eerstehandse getuienis, wortel die Gebeentenaars se vastigheid juis in die hoorsê waarbinne hulle lewe asof dit hul suurstof is. Dis húl sekerte wat óns wankelrigheid is.”

En op ’n ander plek:

“Nie in hierdie buitepos nie. Kyk om jou. Dié mense het hul eie gewoontes. Is gewoonte dan nie een van die bronne van ons reg nie? En is ek as regsprekende gesag wat ’n uitspraak moet maak, nie die beeldhouer wat uit die klei van hierdie aarde, uit die lewenswyses of gewoontes van sy mense, ’n uitspraak moet boetseer nie?”

Hierdie onsekerheid is die postmoderne manifestasie van verskillende en uitgediende regsfilosofieë – dus regsnihilisme. “As jou wette gemaak is vir ’n samelewing wat nie meer bestaan nie, moet jy nuwe wette maak.”

Op hierdie dekonstruksiepad loop Div en Imker twee verskillende paaie en bereik dan twee verskillende uiterstes.

Hoewel Div mag het, moet die reg darem duidelik ook wees, maar hy kry nie duidelikheid nie. Die aanklagte van die Melkweg steel en die Aanwysing van die verkeerde Here is nie bekende klagtes nie. Dit is onseker.

“Probleem is net,” skryf Div, “dis net hier op Gebeente dat die mense besluit het die Aanwysing van die Verkeerde Here is ’n misdaad. Nêrens in die gerapporteerdes, die jurisprudensie, die Strafreg, dit wat bekend is van die Romeins-Hollandse Reg of die Codex van Justinianus of– …, nêrens staan daar so ’n misdaad opgeteken nie.”

Vir regspleging is hierdie vertwyfeling wat die postmoderne reg aanbring, natuurlik fataal. Div verloor vertroue in die landdros – die bevestiger van sy mag: “’En ek sit met ’n Landdros wat heeltyd vra: Wie sal weet?’ Só skryf Div. ’n Landdros wat aanvoer, in die privaat: Ons is totaal afgesonderd.”

Div beweeg dan in die teenoorgestelde rigting. Hy skud sy mag af en pas die reg met sekerheid toe en bevind dat die klagtes wel vals is en ’n sameswering is om eiendomsreg van grond te beskerm. Div verlaat dan Gebeente op eie stoom.

Op sy beurt begin die landdros sy pandektisme verhandel om die klagte binne sy regskennis te bring: “Ek vind my troos daarin dat diefstal van openbare goed al in die tyd van die Twaalf Tafels bestaan het. Is die pragtige Melkweg nie openbare besit nie? En diefstal daarvan?”

Maar die Grondwet het ’n streep deur pandektisme getrek. Om die oorgang van pandektisme na ’n grondwetlike bedeling te bewerkstellig word die reg nou ’n verhandelbare kommoditeit. Imker, as die regspreker, is dus verward, want hy sukkel om sy kennis toepaslik te maak en begin dan ook sy pandektistiese idees verhandel.

“Ek kom met my swaar tas regsboeke. Maar wanneer ek die veld instap, die ooptes in my longe intrek en die veld en die stof en die oerou klip ruik, dink ek: Ek is uit my diepte. Ek, op wie almal staatmaak. En ek dink: Ek kan mos nie net luister na wat die swaar boeke van Juta Uitgewers, Kaapstad, my regsboeke, sê nie?”

In gesprekke met die mense kom die postmoderne karakter van die reg baie meer na vore:

“Mister Goodman, die Law kan nie soos water wees wat stilstaan nie. Gaan kyk na die vrot dorpsdam. Vol slyk, ou baaisiekels, taaiers, hondegeraamtes. Water moet loop, Magistrate, sodat dit vars kan bly. Sodat jy dit kan drink. So as jy jou judgement gee, moet jy nie skep uit stilstaanwater nie. Skep uit water uit wat loop. Anders gaan jy almal poison.”

In hierdie dekonstruksie begin die landdros dan totaal vertroue verloor in die regsisteem:

“Ek het niks om meer te verloor nie. As ek hulle kan help om ’n nuwe sin vir geregtigheid te vestig, waarom nie? Een wat by een en almal hier byval vind. Húl maaksel. Hul konsensus. As mens dit kan regkry, is dit dalk die einde van die wantroue in die owerhede en die wantroue teenoor Justisie. …. Kan jy hulle kwalik neem dat hulle afskep en vat wat hulle meen hulle toekom, omdat hul voorgeslagte so verontmenslik en verkneg en beroof is van volle menslikheid en die volle ontwikkeling van hul potensiaal?”

Hiermee voltooi Van Heerden dan die kringloop van regsnihilisme en dat die “afskep en vat” die uitspeel van bloot die verhandeling van belange is omdat die sisteem nog nie gelykheid bereik het nie. Hy gebruik dan al hierdie dinge om aan te toon dat sekerheid eintlik fiktief word.

Van Heerden toon dan aan dat dekonstruksie van regsfilosofie gebruik kan word om te wys dat teenoorgestelde uitkomste moontlik is, maar nie albei ’n positiewe bevryding bring nie. Imker gaan sit op ’n stasie na nêrens en Div ontsnap in sy Citroën.

Van Heerden laat hierdie regsfilosofiese maalkolk dan dramaties manifesteer in die drie beskuldigdes van die boek: Altydoopvygie, Jissus Losper en Wolraad Woltemade. Laasgenoemde is natuurlik wel skuldig aan ’n klomp ander misdade, maar die maalkolk van die regsfilsofieë spoeg hom uit en hy dryf straffeloos verder die lewe in – bloot weens die postmodernisme in die regstelsel waar regsekerheid, mag en ou tekste blote kommoditeite vir geregtigheid is. Overgeset synde, die reg, regsekerheid, gelykheid en geregtigheid is blote fiksie – nes die boek Gebeente slegs blote fiksie is.

Daarteenoor werk die maalkolk verskillend met Altydoopvygie en Jissus – die twee werklike onskuldiges in die storie. Die klag teen Jissus Losper, naamlik dat hy die Melkweg gesteel het en dat hy die verkeerde Here aanwys, is nie ’n regte klag nie, maar die gemeenskap soek ’n sondebok, is Div en Imker dit aanvanklik eens. “Onder als, soos ’n rif blinkswart steenkool, die smagting na ’n sondebok. En die twee aanklagte wat in byna elke dokument voorkom: Diefstal van die Melkweg en Aanwysing van die Verkeerde Here.”

Jissus voel dus die regsfilosofiese aspekte aan sy lyf. Mag (die regspositivisme) kla hom aan van ’n misdaad wat dalk volgens die Twaalf Tafels (pandektisme) ’n misdryf is in ’n sisteem waar die gemeenskap hulle eie regsreëls (regsnihilisme) wil maak. En die maalkolk trek Jissus na onder.

Altydoopvygie word nooit formeel aangekla nie, maar word daarvan verdink dat sy die landdros met skerpioengif vergiftig het. Die Welsyn (mag en dus regspositivisme) het haar kind gesteel toe hy drie jaar oud was. Sy kon geen geregtigheid daarvoor kry nie. Haar verdenking word gemotiveer deur die postmoderne aard van die reg.

Van Heerden gebruik die lotgevalle van die drie karakters en die regsmaalkolk waarbinne hulle hulle bevind om aan te toon dat die reg – in al sy manifestasies – bloot fiksie is. Niks van die teorieë bring regsekerheid nie, niks bring regverdigheid nie, niks is logies nie, die verlede tel nie, mag oorspoel die reg, ens ens … Op ’n verruklike manier demonstreer Van Heerden die reg as fiksie soos volg:

“Nou ons hier op die klipvlak eet swartskerpioene en wildesprinkane. Ons is rats soos die veldpatrys. Ons drink die wind nes die springbok wat pronk. En ons soek hier wette wat spring uit die klip, uit die sandsloot, die miershoop en die maan. Ons soek straf wat vonk soos die verskietende ster. ’n Toorn soek ons. Ons soek vertroosting wat saggies soos dou oor die veld kom lê. Ons soek die wette van die klipskilders, die veewagters, die wilde Griekwa en die wegholslaaf uit Madagaskar wie se bloed hier in mense sit. Die wet van die prinses van Java. Daai soort wet soek ons.”

Deur die reg as blote fiksie te beskou lewer Van Heerden dan kommentaar dat die postmodernisme – nie net van die reg nie – vernietigend op die samelewing inwerk en dat menswees die postmodernisme nie kan oorleef nie, want dit is te destruktief in sy aard.

……….Deur die reg as blote fiksie te beskou lewer Van Heerden dan kommentaar dat die postmodernisme – nie net van die reg nie – vernietigend op die samelewing inwerk en dat menswees die postmodernisme nie kan oorleef nie, want dit is te destruktief in sy aard.………….

Willie Burger merk tereg op dat Van Heerden nie ’n meesterteks skep wat dan op die normale postmoderne wyse ondermyn word nie. So ook met die regsfilosofie – dit word alreeds as ondermynend aangebied en die gevolge geboekstaaf.

 

4. Slotsom

Die bestaande resensies is dit eens dat veelvuldige genres in Gebeente teenwoordig is – magiese realiteit, postmodernisme, modernisme ens. Die hantering van die regsfilosofieë laat ’n mens opnuut wonder wat die plek daarvan in letterkunde is. Van Heerden het op uiters bekwame wyse die verband tussen die twee dissiplines gedemonstreer sonder om die onafhanklikheid van elke dissipline prys te gee. Dit neem ’n skrywer van Van Heerden se vakmanskap, asook sy statuur as voorste literêre skrywer, om dit te vermag. Burger lê, tereg, die sterk allegoriese wese van die boek uit. Dit geld sekerlik ook die regsfilosofie?

…………Die regsonsekerheid word dus die werklikheid van gewone mense in Gebeente. Dit raak die hele teks, dit is oral sigbaar, beïnvloed die karakters en helaas, ook die storie. Dit plaas die regsfilosofie baie ferm in die middel van die teks. Is dit bloot allegories, tematies of simbolies – of dalk ’n genre?……………

Die regsonsekerheid word dus die werklikheid van gewone mense in Gebeente. Dit raak die hele teks, dit is oral sigbaar, beïnvloed die karakters en helaas, ook die storie. Dit plaas die regsfilosofie baie ferm in die middel van die teks. Is dit bloot allegories, tematies of simbolies – of dalk ’n genre?

Willem Krog is ’n praktiserende advokaat en het ’n LLM in Grondwetlike en Administratiefreg.

Taalgenoot on LitNet’s 25th birthday celebrations

(Scroll down for more posts.)

Article by Jana Marx in Taalgenoot’s autumn 2024 edition

Click on the images for larger versions.

On consultation trip in the UK. Soho, London, 30 March 2024

(Scroll down for more posts.)

Etienne van Heerden in Soho, London (Photo: Imke van Heerden)

In Positano and Sorrento, Italy, on consultation trip, March to April 2024

(Scroll down for more posts.)

PositanoSorrento

An interpretation of ‘Gebeente’ by Chris van der Merwe on LitNet

(Scroll down for more posts.)

LitNet, 29 Febrarie 2024

Chris van der Merwe skryf hierdie bespreking, soos die ander besprekings in die reeks, spesiaal vir leeskringe. Hy kies die boeke self en hierdie besprekings word uit eie beweging na LitNet aangestuur. Bederfwaarskuwing: Lesers wat nog nie die boek gelees het nie, moet bewus wees daarvan dat die teks hieronder gedeeltes van die intrige verklap. 

Die verhaal

Etienne van Heerden se jongste roman, Gebeente, handel oor die lotgevalle van Jisses en sy ma, Altydoopvygie, in ’n verbeelde Karoodorp met die naam Gebeente. Jisses word as kind van sy ma weggeneem deur ’n maatskaplike werker, maar op dertigjarige leeftyd keer hy na sy geboortedorp terug om die inwoners te onderrig. Sy terugkeer het egter rampspoedige gevolge. Hy word gearresteer en van twee oortredings aangekla: dat hy die Melkweg gesteel het en dat hy die verkeerde Here verkondig het. Die spanning in die roman wentel om die vraag watter vonnis uiteindelik oor Jisses gevel gaan word.

Magiese realisme en simboliek

……….In Gebeente is daar sterk magiese en simboliese trekke. Die magiese en simboliese elemente maak dat interpretasie nie altyd maklik is nie. Die magiese dui op dinge wat onverklaarbaar is, en een van die kenmerke van simboliek is dat meer as een interpretasie aanvaarbaar is. Wat hier volg, beskou ek as een moontlike interpretasie van die verhaal, maar dis beslis nie die enigste moontlikheid nie.………….

In Gebeente is daar sterk magiese en simboliese trekke. Die magiese en simboliese elemente maak dat interpretasie nie altyd maklik is nie. Die magiese dui op dinge wat onverklaarbaar is, en een van die kenmerke van simboliek is dat meer as een interpretasie aanvaarbaar is. Wat hier volg, beskou ek as een moontlike interpretasie van die verhaal, maar dis beslis nie die enigste moontlikheid nie.

Die roman is geskryf in die styl van die magiese realisme, en dit is een van die verdienstes daarvan dat die skynbaar teenstrydige elemente van die realistiese en die magiese tot so ’n geloofwaardige eenheid verbind word. Die uitbeelding van die dorp Gebeente bevat baie realistiese trekke – die korrupte burgemeester, Chain Moloi, en die magsbeluste polisiehoof, MaSarge, is duidelik herkenbare figure, en ook die armoede, ontnugtering en moedeloosheid van die dorpsbewoners is kenmerkend van ons tyd. Die volgende beskrywing roep ’n baie bekende werklikheid op: “Maer honde op en af langs die drade, skewe hoenderhokke, aanmekaargelap, ’n ou tuinstoel buite ’n voordeur, ’n man verlate in ’n rolstoel, ver uitgestoot weg van die huis” (123).

In hierdie realisties getekende dorp is magiese kragte egter ook werksaam – mense verander byvoorbeeld in lewelose maanpale wanneer hulle in ’n erdvarkgat inkyk en ’n lank reeds gestorwe sterrekyker maak sy verskyning in die hofsaal. Maar dis veral Jisses wat wonderbaarlike dinge laat gebeur – reeds van kindsbeen af:

Toe, toe kom die dag dat hy anderste was, behóórlik anderste. Toe hy met ’n doel kruip. Sommer dwarsdeur en met ’n gekraak en ’n gestoei, jy kan dit nie glo nie, daai seuntjie beur deur die doringbos, ’n halfdroë halfmanshoë klos pendorings en blare, so dig nie eens die mossies wil daar klossienes maak nie, daardeur beur hy asof hy verlang na straf en pyn.

En toe hy bebloed anderkant uitkom, toe vat sy hare vlam. (18)

Gebeente sluit by vorige werke van Van Heerden aan. Soos Die biblioteek aan die einde van die wêreld bied dit ’n indringende ontleding van ’n tydperk, maar anders as in Biblioteek, waarin die romanwêreld realisties weergegee word, word die kollektiewe onbewuste in Gebeente uitgebeeld, en daarmee word buite die grense van die realisme beweeg. Die onbewuste is, anders as die bewussyn, nie tydruimtelik beperk nie, sodat tydlose verskynsels in die tydsgebonde werklikheid van die dorp inkom. Wanneer die Magistraat met die “Onverwagte trein” na die dorp ry, besef hy dis “’n rit oor die oneindigheid” (62). Die roman bied dus nie net ’n realistiese uitbeelding van ’n tydsgewrig nie, maar ook ’n ontleding van die onbewuste drifte waardeur die handelinge van ’n gemeenskap voortgedryf word.

…………Veel sterker nog is die aansluiting van Gebeente by Toorberg. Soos in Toorberg, is hier ’n worsteling met die kwessies van kollektiewe skuld en geregtigheid; daar is ’n onskuldige sondebokfiguur wat sterf, en ’n magistraat wat ’n oordeel moet vel, maar die juridiese stelsel ontoereikend vind. I…………….

Veel sterker nog is die aansluiting van Gebeente by Toorberg. Soos in Toorberg, is hier ’n worsteling met die kwessies van kollektiewe skuld en geregtigheid; daar is ’n onskuldige sondebokfiguur wat sterf, en ’n magistraat wat ’n oordeel moet vel, maar die juridiese stelsel ontoereikend vind. In Toorberg het die Magistraat net een arm, wat aandui dat die lang arm van die gereg te kort skiet; in Gebeente loop die magistraat mank. In albei romans is daar die hoop op ’n nuwe tyd wat dalk ná die offer van ’n onskuldige persoon kan aanbreek.

Die verhaal het ’n sterk allegoriese inslag. Covid word “adem-pes” genoem, omdat dit gevaarlik raak om asem te haal, maar dit herinner ook aan die sondeval van Adam. Die astronome wat na die sterre kyk, is terselfdertyd mistici wat verder as die sterre kyk; en die “tjank” van die teleskoop wanneer dit beweeg, dui op die pyn wat gepaard gaan met die einde van ’n era. Baie van die name van die karakters bevat ’n simboliese element: Jisses, Altydoopvygie, Imker Goedeman, Div de Villiers, Christoffel de Geest, Fermi en Windverwaai. Hieroor later meer. Die grondpatroon is die verhaal wat in die Evangelies vertel word, van Jesus se geboorte, lewe en dood, maar daar is deurentyd ’n wisseling tussen die aansluiting by en die afwyking van die geskiedenis van Jesus. Jesus word Jisses, die gebeure van 2 000 jaar gelede word in ’n moderne tyd geplaas, en die plek verskuif van Jerusalem na die Karoo. Daar word dus wel aangesluit by die bronteks, die verhaal van Jesus, maar daar is allerlei betekenisvolle afwykings van die Jesus-geskiedenis.

Vervolgens word die vier sentrale karakters bespreek, en daarna enkele newekarakters.

 

Die hoofkarakters

Die Magistraat

Sy naam, Imker Goedeman, is ’n aanduiding van die tipe mens wat hy is. Hy is inderdaad ’n goeie man, opreg in sy soeke na waarheid en betekenis. Hy is, figuurlik gesproke, ’n imker, ’n byeboer, en die heuning waarna hy soek, is veral geregtigheid, en ook vrede. Tereg sê burgemeester Chain Moloi aan hom: “Jy dink aan heuning as justice”, en Imker wys daarop dat sy bye nie oorlog soek nie (127).

Die Magistraat is ook ’n skrywersfiguur wat kommentaar op die gebeure in Gebeente lewer, byna soos die koor in ’n Griekse tragedie. Dit doen hy onder andere in sy briewe aan sy seun, wat die rol van die leser vervul. Die maak van ’n heuningkoek word implisiet met die geleidelike opbou van sin en samehang in die skryfproses verbind:

Lekseltjie nektar per vlug, dink hy. Kroonblare, stamper, bedrywig die blom in, moeisaam terugvlieg, die korf inkruip, die heuningkoek vind, die nektar neersit om te gis. Wegstaan en nou eers die rondedansie om die maters te beduie dáár lê die nektar. Dan weer op die volgende vlug. Ná al die moeites: Stadig groei die heuningkam. Binne-in die korf raak dit ingewikkeld. Jy verbaas jou oor wat geword het ná elke dag se toevoeginkie. Hier diep binne raak dit bedompig en begin dit reeds stink na geheimenis en soet. (77)

Die probleem waarmee die Magistraat veral worstel, is die kollektiewe skuld van die gemeenskap, die onreg van die eeue, ook deur die huidige generasie voortgesit. Reeds vroeg in die land se geskiedenis is wreedhede gepleeg teen die Boesmans, die “Eerste Mense”, wat “deur die Boere uitgeskiet is soos kleinwild” (13). Op die onreg teen die Boesmans het vele ander onregte gevolg: slawerny (126), Westerse kolonialisme, die gedwonge verskuiwings tydens apartheid (12–3), en die gierigheid en korrupsie van die huidige maghebbers soos burgemeester Moloi, die polisiehoof MaSarge en die konkelaar Boeta Ondermaans. Ook die Aanklaer wat die dorp besoek, en selfs die Magistraat, is nie onbesmet nie. Die Aanklaer het meer as een keer verraad gepleeg en word deur ’n skuldgevoel gekwel; en die Magistraat onthou sy “jare van oortreding” (168), sy mislukte huwelik en die drank wat sy troos was. Ook vind hy dit onmoontlik om die Aanklaer te vergewe (365). Sodoende verander die Magistraat van ’n buitestander wat ’n objektiewe oordeel in ’n hofsaal moet uitspreek na ’n subjektiewe lotgenoot van die gemeenskap. Die feit dat hy vergiftig word, deur Boesmangif of deur die gif van die “swartskerpioen”, het kennelik ’n simboliese betekenis – ook hy ervaar die effek van die sondes van die verlede en die hede.

Die Magistraat het groot waardering vir die Romeins-Hollandse reg, maar hy kom tot die slotsom dat daardie regstelsel nie die probleme van Gebeente sal oplos nie. Die kwessie van skuld verskuif hier van ’n juridiese na ’n filosofiese vlak. Die oortredings waarvan Jisses beskuldig word, van godslastering en die diefstal van die Melkweg, is “misdade” wat in geen wetboek voorkom nie (191). Tog kan die Magistraat die aanklagte nie ignoreer nie, want vir die mense van Gebeente is hierdie “oortredings” ’n werklikheid.

In ’n droom word die nuwe wêreld waarmee hy gekonfronteer word, geopenbaar. ’n Vrou verskyn in die droom aan hom met die vermaning:

Magistraat, hierdie klipvlak dra g’n onthou van jou wette nie. Jy kom met die verkeerde wette na Jisses die Nimlike […] Ons soek hier wette wat spring uit die klip, uit die sandsloot, die miershoop en die maan. Ons soek straf wat vonk soos die verskietende ster. ’n Toorn soek ons. Ons soek vertroosting wat saggies soos dou oor die veld kom lê. (167)

Die mense van Gebeente lei ’n afgesonderde lewe en ken ’n ander werklikheid as die mense van die stad. Hulle is in nouer kontak met die kollektiewe onbewuste en praat ’n ander taal; die rasionele taal van die Romeinse reg sal hier geen inslag vind nie. Die Magistraat skryf daarom aan sy seun dat hy homself sal moet “rehabiliteer in ’n nuwe leefwêreld in”. Hy sal ’n nuwe kennisleer moet aanneem, met ’n nuwe woordeskat (169). Dit is hier waar die offer van ’n sondebok betekenis kan kry, en ’n nuwe tyd mag aanbreek. Hieroor meer in die bespreking van die Jisses-karakter.

Sy verblyf op Gebeente verander die Magistraat. Veral sy vergiftiging maak hom meer van ’n mens: “Ná die swartskerpioen se poeiertjies het die Magistraat ’n mens van Gebéénte geword” (259). ’n Groot deernis groei in hom, veral met Jisses en Altydoopvygie: “’n Verskriklike deernis in my hart, dink Imker, diep in my hart, so ’n skerp deernis dat my bors pyn daarvan, vir die arme seun daar in die skuur, en vir sy ma, die dapper klein vroutjie met haar fobie vir mense en nou haar groot woede” (308).

Die Magistraat het ’n skerp insig in die situasie in Gebeente. Hy besef dat ’n web verbreek is, dat ’n storie van die gemeenskap uitmekaar geskiet is (286), en dat die gebrek aan ’n singewende narratief lei tot leegheid, frustrasie en woede. Hy verwag ’n nuwe tyd, maar besef dat hy dit nie self sal beleef nie en dat hy niks kan doen om dit te laat kom nie: “Die oue gaan verby, en die nuwe is nog nie gebore nie. En dis ons nie beskore om in hierdie proses, die omblaai van die Tyd, die oopswaai van die horlosie se gelaat, in te meng nie” (397).

Die roman eindig met ’n Magistraat wat op die stasie wag, wagtend op die trein van sy komende sterfte, of wagtend (steeds) op die aanbreek van ’n nuwe era.

Die Aanklaer

Opvallend is die sterk teenstelling tussen die Magistraat en die Aanklaer; hulle is feitlik teenpole van mekaar. Dit is geen wonder dat Div, die Aanklaer, ’n kamer in die losieshuis wil hê wat so ver as moontlik van die Magistraat se kamer is nie (30). Hy stel slegs daarin belang om so spoedig moontlik ’n skuldigbevinding te kry en nie in wie werklik skuldig en onskuldig is nie, terwyl die Magistraat ernstig op soek is na die waarheid, na die “universele wette van die Melkweg” en “die wese van die misdaad” (241–2). Teenoor die Magistraat se deernis met Jisses en Altydoopvygie staan sy hardvogtigheid teenoor die beskuldigdes. Die Magistraat is wel mank, maar die Aanklaer het ’n groter probleem: Hy kyk skeel, en hy gebruik sy skewe blik om getuies en beskuldigdes die skrik op die lyf te jaag (25). Dit is duidelik dat sy siening van sake nie betroubaar is nie.

Die Stetson-hoed wat hy steeds dra, verbind hom met die “cowboys” – hy is op soek na “crooks” aan wie hy geen genade sal betoon nie. Sy rockmusiek gebruik hy om die inwoners van Gebeente in sy mag te kry (30). Hy bulder sy musiek vanaf ’n koppie oor die dorp uit en is nie, soos die Magistraat, geïnteresseerd in ’n genuanseerde waarheid nie. Hy is in sy diepste wese ’n verraaier, en anders as die Magistraat, verander hy nie. Hy het die Magistraat in hul jeug verraai en hy verraai hom weer tydens die verhoor van Jisses. Hy het ook die dood van ’n vroeëre geliefde, as gevolg van sy onverantwoordelikheid, op sy gewete. Terwyl die Magistraat nie sy geloof en hoop verloor het nie, is die Aanklaer ’n volslae sinikus:

Hy kyk op en bokant hom dawer die niet. Nee, hy verbeel hom nie; dis die niks se aardbewingdreun; ’n sagte, veraf mompeling wat kom en gaan. Dis die hardnekkige spin van planete, die tjoepstil verskiet van die sterre. Die bewegende afwesigheid wat soos hy kyk, dieper en dieper word sodat God ál verder en verder wyk tot net die seismiese gedreun die kom van die hemele vul. Vir Imker is jy die Aanwesige, dink Div. Hy’t vir jou baie name: Here of God of Javeh. Wragtag, hy’t al daardie name al in my geselskap laat val.

Maar vir my is jou naam Verbygaande. (379–80)

In die Bybel word die Satan as die Aanklaer teen die mensdom voorgestel, en Div word dan ook met die Satan geassosieer. Sy naam, Div de Villiers, wys in die rigting van die duiwel (“devil”); en die assosiasie met die duiwel word versterk deurdat hy op Jisses se sterfdag ’n slang in sy binneste voel (376); ook is sy palms vol klein pasgebore slangetjies (296).

Div is ’n meedoënlose Aanklaer, maar hy speel ’n essensiële rol in die voltrekking van die sondebokritueel.

Jisses

Soos reeds genoem, is die verhaal van Jisses geskoei op die verhaal van Jesus soos in die Evangelies vertel. Jisses begin, soos Jesus, op dertigjarige leeftyd met sy prediking, en sy boodskap word verwerp – hy word verloën en verraai, soos Jesus, en ’n kruis word vir hom gereed gemaak (279). Wanneer hy as kind deur ’n doringbos kruip, is daar bloed en dorings aan sy kop (313). Dit alles versterk die parallel tussen Jisses en Jesus. Op bl 356 word die verband tussen Jesus en Jisses dan ook eksplisiet aan die orde gestel.

Maar met die oorplasing van die Bybelse verhaal na ’n Karoodorp in die moderne tyd vind daar beduidende veranderinge plaas. Die sekerhede van die Bybelse storie word gewysig deur allerlei onsekerhede en dubbelsinnighede. “Jesus” beteken “Verlosser”; “Jisses” is ’n vloekwoord – wie is hy werklik? Verlosser of verleier? Die saaklikheid en erns van die Evangeliese verhaal word getransformeer tot ’n verbeeldingryke storie vol humor, maar waarin die wonder tog behoue bly. Altydoopvygie ervaar Jisses as ’n lastige kind, maar ook as ’n misterieuse klein mannetjie:

Hy sal nog so in die huisie om haar voete wees op ’n naweeksdag en dan skielik, deur die bedrywighede van huissake, kom sy agter, die asempie is weg.

“Jisses!”

Selfs die honde, nou ál om haar, is deurmekaar. G’n reuk los die kind agter hom as hy so wegkruip nie. Die honde kry sy spoor nie gevat nie. Neuse teen die werf hol hulle draaie.

“Jisses!” Sy weet al dis verniet, dié geroepery. Maar dit help haar ontslae raak van die opgeboude frustrasie van kind alleen grootmaak, dan nog so ’n liewe maar onverstaanbare kind. (17)

Die misterie rondom Jisses word versterk deur die onsekerheid oor wie sy vader is. Volgens die Bybel is Jesus die seun van God en van die maagd Maria, en daar word wel beweer dat Altydoopvygie ’n maagd is, die “Karoomaria” wat God as minnaar het; maar daar word ook gesê dat sy tweede naam “Ligtersoon” is, en dat die legendariese Dirk Ligter die pa is (31–2). Sy eerste woord is “Pappa”, wat hy sê terwyl hy na die hemel opkyk, maar dié “Pappa” gee geen antwoord nie.

Volgens die welsynsverslag is Willem Windverwaai die vader van Jisses (303). Hierdie man se naam is vol dubbelsinnige en teenstrydige assosiasies. “Willem” is ’n koningsnaam – daar was Willem die Swyger, en hy is deur ’n hele paar koning Willems gevolg. Beteken dit Jisses is ’n koningseun? Die “wind” van “Windverwaai” bevat Bybelse assosiasies. Volgens die engel wat aan Maria verskyn, sal die Heilige Gees oor haar kom, en die kind wat gebore sal word, sal die Seun van God genoem word (Lukas 1:35). Die Heilige Gees, Maria se hemelse minnaar, word deur Jesus met die wind geassosieer: “Die wind waai waar hy wil en jy hoor sy geluid, maar jy weet nie waarvandaan hy kom en waarheen hy gaan nie. So is elkeen wat uit die Gees gebore is” (Johannes 3:8, 2020-vertaling). Is Jisses dan tog gebore uit die Heilige Gees, uit die wind van God? Maar die woord “windverwaai” het ook negatiewe konnotasies van deurmekaar wees as gevolg van die wind. Is Willem Windverwaai ’n ewige goddelike koning of ’n “god” wat dood is, ’n saaier van verwarring?

Jisses se gelukkige kinderjare by sy ma word wreed versteur wanneer ’n welsynswerker hom van sy moeder wegneem en in ’n weeshuis plaas. Ma en kind se wêreld spat daarmee uitmekaar – figuurlik gesproke skop dit ’n byekorf om (90). Jisses se pa is afwesig of dood, en sy ma, wat vir hom sekuriteit gebied het, hom van die sterre en die veld vertel het, is ver weg. Volgens Wolraad Woltemade, Jisses se kameraad, het Jisses selfs aan moedermoord gedink (185). Waar Jesus aan die kruis sy Godverlatenheid uitgeroep het, word Jisses getref deur “moederverlatenheid” wanneer hy van sy ma weggeneem word; waar Jesus deur sy hemelse Vader gered word uit die dood, is dit Jisses se moeder wat uiteindelik vir hom troos en uitkoms bring.

Wolraad vertel van Jisses se lewe voordat hy na Gebeente teruggekeer het. Volgens hom was Jisses ’n aktivis wat terreurdade gepleeg het. Dit kan daarop dui dat Jisses hom vroeg reeds teen onreg verset het en die stryd opgeneem het vir die verontregtes en die armes – hoewel ’n mens nie seker weet in watter mate Wolraad geglo kan word nie. Hy is immers ’n “gladdebek en gewoonteleuenaar” (263).

Jisses hoor van die Tyd van Skrik in sy geboortedorp en besluit om daarheen terug te keer. Hy voel geroepe om die Skrik op te klaar en bring ’n boodskap wat die mense aangryp:

Ek is die Vergete Grootpad; ek is die reine waarheid; ek is die telefoondraad wat sing. Ek is rietbos vir die spreeus en bloekom vir die duiwe. Ek is Lam van die Klipvlak, Jisses van die Groot-Karoo, onder die maanskilfers in die Oog het ek my katkisasie loop kry. (106)

Hy skaar hom by dié wat verbryseld van hart is (191) en preek met ’n goddelike geesdrif – “lig op sy gesig, swawel om sy kop” (186). Nadat hy die boosheid leer ken het deur die Maan in te adem (186), keer hy hom teen alles wat verkeerd is op die dorp. Die prospekteerdery in die Karoo wek sy afkeer (157, 187), en die plan om die Oog af te breek en as skroot te verkoop, maak hom woedend: “Want as ons die Oog verloor, verloor ons die Opkyk. En dan is al wat oor is, die Groot Alleen” (178). Jisses is ’n mistikus wat ten alle koste die blik na bo wil bewaar.

Jisses se preke teen die boosheid van die Maan bring hom in die moeilikheid. Hy vind uit dat dit gevaarlik is om antiMaan te wees, want die meeste van die dorpenaars is proMaan (as ’t ware met die maan gepla), en hulle sal hom nie met rus laat nie (316). Hy word gevange geneem en twee aanklagte word teen hom ingebring: dat hy die Verkeerde Here verkondig en dat hy die Melkweg gesteel het. Die aanklagte raak met verloop van tyd al hoe meer ongeloofwaardig: dat hy die sterre op ’n kruiwa gelaai en die Melkweg aan Elon Musk verkoop het (175, 177), en dat hy die gruwelike moord op ’n boer en sy vrou gepleeg het (187 ev) terwyl hy ’n gevangene op Willem Windverwaai se plaas was. Die beskuldigings is besonder ironies, aangesien die inwoners van Gebeente die misdade gepleeg het waarvan Jisses valslik beskuldig word. Hulle woon ver van die Oog en het die Melkweg uit hul bewussyn laat verdwyn, en dis hulle wat die “verkeerde Here” van korrupsie, gierigheid en die vernietiging van die natuur dien. Hulle eie skuld word dus op Jisses gelaai en hy word daarvoor gestraf. Op juridiese vlak maak dit geen sin nie; op filosofiese vlak waarskynlik wel.

In baie opsigte kom die gevangeneming en die dood van Jisses ooreen met die ritueel van die sondebok, waaroor René Girard diepsinnig geskryf het. Volgens Girard vorm die sondebokritueel die grondslag van elke samelewing. Hy wys daarop dat die menslike natuur gekenmerk word deur imitasie en begeerte – wat ander besit, begeer jy. Die ander persoon word dus jou rolmodel sowel as jou mededinger, en die mededinging en afguns lei tot ’n toenemende siklus van geweld. Die noodsaak van ’n sondebok ontstaan, sodat die kumulatiewe geweld na ’n slagoffer gekanaliseer kan word. So ’n slagoffer moet, aan die een kant, deel van die gemeenskap wees om hulle skuld te kan dra; maar hy moet ook anders wees, onbesmet deur die gemeenskaplike ongeregtigheid. Dit is ironies dat die onreg van die gemeenskap deur ’n tweede onreg gekanselleer moet word, maar die tweede onreg kan suiwerend werk as die slagoffer sy lot aanvaar. Die vrywillige sterwe van die sondebok bring orde in die chaos van die gemeenskap en vervang die “malevolent violence” van die samelewing met die “beneficent violence” van die offer.1

Dit is duidelik dat die geskiedenis van Gebeente gekenmerk word deur ’n nimmereindigende siklus van gierigheid en geweld wat uitloop op woede en frustrasie (277) en ’n verlammende ervaring van sinloosheid. Die Magistraat dink insiggewend na oor die tyd waarin hy hom bevind:

Hoe dit ook al sy – dit laat mens nadink oor die aard van misdaad en straf. Die groot misdaad van slawerny, kolonisering en Apartheid, en nou ekonomiese uitbuiting – en, wat my betref, die afwesigheid van straf vir dié dade. Die kitskos-hamburger wat die WVK was, het die holte van pyn net tydelik gevul.

Waar is ons nou? In die groot leegte; ’n afwesigheid. Die afwesigheid van dit wat die mensdom sedert die tyd van die ou Romeine gesien het as die teëhanger van misdaad: stráf. Dis my gebied. My nering.

Vergifnis en versoening? (254)

Dié situasie is ’n teelaarde vir ’n “ander soort genesing”, “om weer eens mens en Reg by mekaar uit te bring” (257). ’n Sondebok is nodig. Lodewyk Puur, wie se van sy eiegeregtigheid en skynheiligheid suggereer, verwoord die gevoelens van die gemeenskap oor Jisses:

Dis hoekom daardie bloekomboom anderdag in Gilstraat afgekap is en die kruise se hout klaar uitgesaag is en die kruise aanmekaargeslaan is met koöperasiespykers en oormôre word die kruise ingesleep van OuGebeente af en die Gebeentegemeente gaan hulle daar op die bultjie plant.

As hy hom wil voordoen as Valskristus, met hy nes Kristus gekruisig word. (371)

Jisses is in vele opsigte geskik om die rol van die sondebok te vervul. Deur sy terugkeer na Gebeente word hy deel van die gemeenskap, maar hy is ook, soos sy moeder, ’n randfiguur – een van hulle en tog anders, onbesmet deur die algemene korrupsie. Hy probeer hom nie in die hof verontskuldig nie en verklaar homself “skuldig aan elke denkbare ding”, hoewel die Magistraat hom onskuldig vind (85). Hy, die onskuldige, neem sodoende “elke denkbare” onreg op hom. Sy einde kan as ’n vrye sterwe beskou word, aangesien dit ’n dood is wat hy kies, saam met sy ma.

Dit bring ons by Altydoopvygie, wie se lot verstrengel is met dié van haar seun.

Altydoopvygie

Haar naam en haar van, “Losper”, herinner aan die dinge waarvan die dorpelinge haar valslik beskuldig: Sy is glo “altyd oop” vir mans wat verby kom, en sy is ’n “los persoon”, een van losse sedes. In werklikheid is sy die aantreklikste karakter in die roman – oop vir die wonder van die sterre, en los van die valse waardes van die dorpelinge. Haar naam herinner aan die “altydvygie”, wat sy skoonheid in die lig sowel as in die donkerte vertoon. Altydoopvygie se skoonheid word beklemtoon deur die kontras met die korrupte mense van die dorp. Sy leef by die sterrewag, ver van hulle, en sy is anders.

By die Oog kry sy werk as skoonmaker – sy is ook figuurlik gesproke ’n skoonmaker. Haar huisie noem sy Opkyk, want sy is iemand wat opkyk na die sterre, ook verder as die sterre. Sy voel tuis hier by die Oog, die plek wat die sterrekyker-professor so aan haar beskrywe: “Hierdie is ’n katedraal […] Hier luister jy na die uitspansel. Mense dink ons kyk net. Maar ons luister ook. Ons praat min, want ons, aardse wesens, is stomgeslaan” (16).

Wanneer sy na die sterre kyk, sien sy iets van “God se spandabelrigheid” (17). Sy is ’n mistikus, “die dorp se enigste bekende inwoner van die Melkweg” (90). ’n Indrukwekkende sonsopkoms by die Oog stem haar tot diepe nadenke:

Oog, dink sy, vir my was jy die wonderlikste ding. Soos jy daar oopstaan na bo, ’n glasblom wat oop is vir wat ook al God wil gee om by jou in te val. God se aalmoese kom deur jou kelk. […] Wat ’n verstaan het ek nie gekry in my lewe nie, dink Altydoopvygie. Wat ’n altydoopkyk die Godheid in. Binne-in daardie blom wat boontoe kyk; onse kelk van kennis. Onse kroonblaar. Ons kroonblom. Oog, die Edelagbare van die Groot-Karoo. (382)

Deur haar opvoeding wek sy in Jisses ’n intense belangstelling in die sterre:

Onthou jy nog, Jissesie, op ons rûe en die sterre daarbo? Hoe draai en maal die silwer nag en hoe kom ’n asem van wonder oor ons? […] Onthou jy die oopslaan van ons sterreboek en hoe jou handjies begin sweet het waar jy op my skoot sit en ons begin saamlees; onthou jy hoe jou koppie wou brandslaan van die hoera? (377–8)

Altydoopvygie het vele voortreflike eienskappe en sy is ’n sorgsame moeder – in teenstelling met Jisses se afwesige vader. Tog is sy nie vry van die skuldgevoel wat die hele dorp lamlê nie. Wanneer die welsynswerker Jisses van haar wegneem, gil sy so hard dat ’n straat daarna vernoem word: die Gilpad; en wanneer sy hom nie herken by sy terugkeer nie, gil sy weer. Sy voel skuldig omdat sy hom nie kon beskerm teen die geweld van die welsynswerker nie, en ook omdat sy hom nie besoek het terwyl hy in die weeshuis was nie, met die gevolg dat sy hom nie herken het by sy terugkeer nie. Sy verwyt haarself en voel ’n behoefte om boete te doen, daarom laat sy haarself deur die swartskerpioen steek (201, 205).

Die verhaal neem ’n wending wanneer Jisses na Gebeente terugkeer. Dit is sy “wederkoms”, ’n aardse koms in teenstelling met die hemelse wederkoms wat in die Evangelies voorspel word. Moeder en seun word uiteindelik met mekaar versoen, sy red hom uit die hofsaal, en hulle sterf saam, gesamentlike sondebokke van ’n verdorwe samelewing. Dis ’n hartseer einde, en tog nie nét hartseer nie – daar is suggesties dat hulle dood nie sinloos was nie. Op die dag van die hofverrigtinge kom Div agter, waar hy op die bult buitekant die dorp staan, “hoedat energie daar onder loskom”. Miskien kan daar redding kom uit “hierdie diktatuur genaamd Lamlê”, dink hy. Die redding sal nie deur sy kitaar kan kom nie – “jy’t ’n massiewe elektriese kitaar nodig, ingeprop by kernkrag, ’n kitaar wat ’n revolusie kan losjol. Om hierdie Suid-Afrika uit sy ennui los te ruk” (374). Is die offer van Jisses en sy ma dalk so ’n elektriese kitaar?

Dít is waarskynlik Altydoopvygie se hoop en verwagting. Sy het, toe Jisses nog klein was, reeds ingesien dat hy ’n besonderse kind is en het geglo dat ’n besonderse roeping op hom wag: “Jy sal van geen steek of pik ooit sterwe nie. Wanneer jy die aarde slaat, dan sal jy opstaan en jy sal loop want jy dra die heil in jou en die soet van ons bespied” (377).

Hy was een wat ’n blye boodskap aan die mense sou bring: “Onthou jy die blinde hond met die naam Evangelie? Hy het jou ruik nooit uit sy neus laat gaan nie” (377).

Vir haarself hoop Altydoopvygie ook op ’n positiewe nadoodse nalatenskap. Haar woorde aan die Magistraat sluit aan by die motief van die heuning, met sy soetheid en sy voedingswaarde: “[S]y hoop wanneer sy sterwe, word sy die swerm bye in hierdie moerbeiboom” (399).

Die Magistraat kry ’n laaste blik op die gestorwenes, en dis ’n troostende toneel wat hy sien. Ondanks hul val is die twee ongeskonde, en hulle is finaal met mekaar versoen: “Ongeskonde lê hulle daar, ma en seun, hul twee hande – haar linkerhand, sy regterhand – in ’n doodsklem vasgeklou.[…] Hulle oë is toe, met die vrede van die kale vlaktes op hul gesigte” (393).

En die Magistraat, wat nie die geleentheid gehad het om in die hof ’n juridiese oordeel oor die beskuldigdes uit te spreek nie, gee ten slotte tog ’n finale morele oordeel: “Hulle het volmaak geval” (393).

 

Enkele randfigure

Nogmaals Willem Windverwaai

Hoewel Willem nie in lewende lywe in die roman verskyn nie, vervul hy tog ’n betekenisvolle rol in die verhaal. In die bespreking van Jisses se karakter is genoem dat Willem Windverwaai in ’n welsynsverslag as die vader van Jisses geïdentifiseer word, en ek het daarop gewys dat sy naam teenstrydige konnotasies bevat: van die Heilige Gees as wind van God, en van ’n wind wat mense deurmekaar waai. Dit is belangrik dat Jisses en Altydoopvygie op dieselfde manier en op dieselfde plek sterf as Willem. Hulle het ál drie van die kerktoring afgespring en geland op die plek waar Willem Windverwaai indertyd vir Altydoopvygie bevrug het (392–3). Sodoende word Willem se dood en Jisses se lewe met mekaar verbind.

Altydoopvygie koester ’n groot liefde en ontsag vir Willem. Wanneer sy hoor dat Windverwaai se vrou verklaar het dat hy Jisses se pa is, lees ons: “’God, die Vader,’ prewel sy. ’Gód, die Vader. Van nou af tot in ewigheid, amen’” (304). Haar woorde kan op meer as een manier geïnterpreteer word. Dit kan beteken dat sy die bewering dat Windverwaai die vader van Jesus is, ontken – sy hou vas aan haar teorie dat God die Vader is. Maar suggereer sy dalk met haar reaksie ’n konneksie tussen God die Vader en Windverwaai? Sy het ’n diepe respek en ’n toegeneentheid teenoor Windverwaai. Sy plant ’n rooiroosboom op die graf van Windverwaai (342), gooi dit gereeld nat en kies uiteindelik om, met haar seun, te sterf op die plek waar sy en Willem gemeenskap gehad het en waar sy graf was.

Die roosboom is uitgespit, met Wolraad Woltemade wat die spitwerk gedoen het, om sodoende af te reken “met die ontugseun Jisses Losper se pa-geskiedenis […] Hy’s geblus” (326). Windverwaai is dood en begrawe, sodat hy niks meer vir Jisses kan doen nie. Jisses kry wel die plaas as erfenis (358), maar hy mag dit in besit neem eers as hy 35 is, en dan is hy reeds dood. Dit is op sy plaas dat Jisses gevange gehou word deur sy halfbroer, en as Jisses wil vry raak, sal hy van die plaas moet ontsnap. Sy halfbroer, wat nou baas van die plaas is, is ’n slordige boer – in die afwesigheid van die vader lê die vlakte wees en word die grond “die Weesveld” genoem (355). Dit lyk of Willem heeltemal “weggewaai” het; wat hy opgebou het, is afgebreek. Dis ’n tyd sonder moed en sonder hoop.

Maar miskien is dit nie die volle waarheid nie. In sy lewe het Willem die kerkhorlosie versorg, die gelaat van die horlosie skoongemaak en die wysters op die regte plek gesit. Sodoende het hy “reëlmaat en wet en orde” verskaf; “die tyd is versorg” (390). Maar toe hy van die kerktoring afspring, het daardie tyd tot ’n einde gekom. Dit was asof “God die bladsy van die tyd omgeblaai het” (301). Dis weer tyd vir vernuwing. Kan ’n nuwe era aanbreek deur die offers van Jisses en Altydoopvygie, wat die voorbeeld van die vaderfiguur volg, maar met ’n verskil? In die plek van Willem, die praktiese boer en patriarg, kom ’n moeder en haar seun, mistieke kykers na die sterre.

Christoffel de Geest

Christoffel de Geest, met sy veelseggende naam en van, kan beskou word as ’n verteenwoordiger van Westersgetinte Christelikheid. Hy het ’n groot belangstelling in die sterre, wat ’n positiewe eienskap is, maar hy erken nie sy menslike beperktheid nie. Hy wil alles weet en begryp; hy wil selfs die agterkant van die maan met sy teleskoop sien. Wanneer sy teleskoop ontplof, is dit ’n teken dat hy in sy hubris te ver gegaan het, en hy vra hom dan ook af: “Het ek wou kyk waar God my nie wou laat sien nie?” (229) Hy moes leer: “Hierdie plek, hierdie klipperige vlakte is onverskillig oor die wette van matematiese presisie” (14). In ’n sekere sin is hy ’n geesgenoot van die Magistraat, wat ook tevergeefs worstel om die sin en samehang van dinge te begryp:

Alle hoop op ’n innerlike orde en samehang van die wette wat die samelewingsorde vashou nes die swaartekrag die planete daar bo in samehang hou en die vrede bewaar, die orde hou, die sekerte gee. Dis daarmee heen.

Daardie spook agter in die hof was ekself … (381)

De Geest verskyn, lank na sy dood, aan die Magistraat. Miskien is hy soos een van die sonne wat nog steeds in die Melkweg vir aardbewoners flonker (290), maar wat in werklikheid dood is. Sy hubris en rasionalisme het nog nie verdwyn nie, en die waarskuwings wat hy rig, bly steeds geldig.

Een van De Geest se groot oortredings is dat hy sy Boesman-gids laat sterf het – “’n rieldanser van die Melkweg self” (242). Volgens die verhaal wat Fermi, die hospita, vertel, het Christoffel die gids doodgeskiet (319). By dié Boesman sou hy moontlik nog baie kon geleer het, aangesien Boesmans ná aan die veld gelewe het, ruimte gelaat het vir die misterie en ’n mistieke verbintenis met die Onsienlike gehad het.

Wolraad Woltemade

Wolraad Woltemade kan met twee Bybelse karakters verbind word: Simon Petrus en Judas. Wolraad is ’n vriend en vertroueling van Jisses, soos Simon dit van Jesus was. Soos Simon, praat hy maklik, dikwels verkeerd, dikwels met ’n grootheidswaan. Wanneer die krisis aanbreek, verloën Wolraad sy vriend, soos Simon sy meester verloën het. Anders as Simon, verander hy nie, hy word nooit ’n rots nie. Hy is soos Judas (291), een wat altyd die naam van ’n verraaier sal dra (375–6).

Sy naam en van verbind hom natuurlik ook met Wolraad Woltemade, wat in 1773 14 mense uit die wrak van die Jonge Thomas gered het. Woltemade het heen en weer op sy perd tussen die strand en die skip gery en twee mense op ’n slag uitgebring; met die laaste redding het hy en sy perd egter verdrink. Die naam wat Gebeente se Wolraad vir homself toe-eien, dui waarskynlik op sy begeerte om as held beskou te word. Dis egter ook meldenswaardig dat die historiese Wolraad miskien nie so ’n foutlose held was nie. Jose Burman vergelyk die heldedaad van Woltemade met dié van Jochem Willemsz, en kom tot die gevolgtrekking dat Willemsz ’n intelligenter held as Wolraad was. Woltemade kon veel meer mense gered het as hy daaraan gedink het om ’n tou na die skip te neem.2

Fermi

Fermi se naam herinner aan die Franse woord “fermer”, wat beteken “om toe te maak”, “om toe te sluit”. Fermi is inderdaad een wat haar kaarte dig teen die bors hou. In werklikheid is sy ’n skrywer wat heimlik alles waarneem wat gebeur en dit in haar storie opteken. Sy is ’n hospita, die gasvrou in wie se losieshuis die meeste van die karakters óf woon óf vertoef. Maar sy maak ook buite die losieshuis haar waarnemings – baie nuuskierig, heeltyd aan die skrywe (193). Die Magistraat vermoed dat sy nie net ’n waarnemer en ’n optekenaar is nie – sy is die regisseur van die gebeure (317). Fermi, wat so stilletjies haar waarnemings in ’n storie omskep, herinner aan wat Flaubert oor die skrywer gesê het: Hy moet oral aanwesig wees, maar nêrens sigbaar nie.

Sy en die Magistraat vervul gesamentlik die rol van die skrywer. Hy lewer kommentaar oor die betekenis van die gebeure, sy stel belang in die storie en fokus op die struktuur wat die verhaal moet aanneem (270). Fermi verberg nie net nie, sy hou nie net toe nie, sy maak ook oop – haar naam roep sy teenpool op, naamlik “ontferming”. Sy pleit vir deernis, selfs teenoor die Aanklaer met sy skuldelas, die man wat die Magistraat nie kan vergewe nie (368–70).

Teen die einde word verrassende, bedekte inligting bekendgemaak: dat sy ’n halfsuster van Jisses is. Dit verskaf allerlei nuwe interpretasiemoontlikhede. Sy, wat alles uitsnuffel, weet hoogs waarskynlik van die testament wat die grond van Windverwaai aan Jisses, sy oudste kind, bemaak. Sy is dus nóú betrokke by die Jisses-geskiedenis. Haar jonger broer, wat op die plaas boer, kom haar besoek – is hulle besig met ’n sameswering om Jisses sy erfenis te ontneem? Of gaan sy in haar storie wys op die onreg wat gepleeg is ter wille van grond? Sal sy in haar storie melding maak van “die oermisdaad van hierdie geweste; die Misdaad van die Regterhand. Grond”? (400).

………….Daarmee word die tema van grond, wat subtiel deur die roman verweef is, na die voorgrond gebring. Met die bekendmaking van die testament word dit duidelik waarom Jisses se halfbroer hom so streng bewaak – Jisses, die eersgeborene, moet sterf, hy mag nie sy wettige erfenis in besit neem nie. Die stryd rondom Jisses is dus ook ’n stryd om grond, en onreg word teen hom gepleeg ter wille van grond.……………

Daarmee word die tema van grond, wat subtiel deur die roman verweef is, na die voorgrond gebring. Met die bekendmaking van die testament word dit duidelik waarom Jisses se halfbroer hom so streng bewaak – Jisses, die eersgeborene, moet sterf, hy mag nie sy wettige erfenis in besit neem nie. Die stryd rondom Jisses is dus ook ’n stryd om grond, en onreg word teen hom gepleeg ter wille van grond. Altydoopvygie se vrywillige dood saam met haar seun kan dan as ’n aflegging gesien word, ’n aflegging van die begeerte om die grond te bekom, voordat sy op die grond val waar sy heilige oomblikke saam met Willem Windverwaai beleef het.

Gebeente

Die dorp in sy geheel kan ook as ’n karakter gesien word. Die dorpenaars se psigiese toestand bepaal in ’n groot mate die gebeure. Die naam “Gebeente” dui op ’n dorp met vele geraamtes in die kas. Dit is ’n dorp waar die doodsbeendere van die verlede steeds bly spook en ’n aanklag teen die inwoners maak. Daar is ook ’n geestelike doodsheid in die dorp, ’n verlange na verlossing en nuwe lewe.

Maar miskien kan die naam ook verbind word met die visioen van Esegiël oor die doodsbeendere van die Israeliete: “So sê my Heer, die HERE, vir hierdie beendere: ’Kyk, Ek gaan gees in julle laat kom, en julle sal leef. Ek sal senings aan julle heg, vleis aan julle sit, vel oor julle trek, asem in julle gee, sodat julle kan leef’” (Esegiël 37:5, 2020-vertaling). Dit sluit aan by die hoop van die Magistraat op die aanbreek van ’n nuwe era. Of die verlangde herlewing in die dorp sal kom, is onseker, maar wat wel seker is, is dat Etienne van Heerden met hierdie roman ’n gemeenskap geskep het wat lewe en voortlewe in die gedagtewêreld van die leser.

Die boek lewer diepsinnige kommentaar op ons tyd, maar vertel ook ’n boeiende storie, soos Fermi dit wou hê. Die spanning word gewek en volgehou deur die wisseling tussen vertelperspektiewe, deur verrassende openbarings en boeiende wendings, tot by die aangrypende hoogtepunt van die slot. In alle opsigte ’n indrukwekkende roman!

 

Eindnotas

1 Vir ’n meer volledige uiteensetting van die beskouings van Girard, sien Chris van der Merwe en Cas Wepener: “Die uur van die engel. Reise na ’n sondebok” in Willie Burger (red): Stiltes en stemme. Karel Schoeman, ble 86–114. Naledi, 2023.

2 Jose Burman: “The swimmer in the waves” in Shipwreck! Courage and endurance in the Southern Seas, ble 41–4. Kaapstad: Human & Rousseau, 1986.

TV programme Fiësta on the kykNET channel: Etienne van Heerden’s Gebeente launched at the Stellenbosch Woordfees

(Scroll down for more posts.)

https://etiennevanheerden.co.za/wp-content/uploads/2024/01/EvH-Fiesta.mp4

Johan Myburg on Gebeente as Book of the Month on Maroela Media: ‘Not only entertaining and surprising, but most of all enlightening’

(Scroll down for more posts.)

Read Johan Myburg’s review of Gebeente on Maroela Media: https://maroelamedia.co.za/afrikaans/boeke/boek-van-die-maand-gebeente/