Mens Search For Meaning (Gujarati)

by Viktor E. Frankl

મનોચિકિત્સામાં એક પરિસ્થિતિ વિશે વાત કરવામાં આવે છે જેને ‘છૂટકારાની ભ્રમણા’ કહે છે. ફાંસીની સજા પામેલી વ્યક્તિને ફાંસીને માંચડે ચડવાની થોડી વાર પહેલાં એવી ભ્રમણા થાય છે કે છેલ્લી ઘડીએ એની સજા મોકૂફ રહેશે.

છુટકારા ની ભ્રમણા

પ્રેમ એ જ મનુષ્યના જીવનનું પ્રાપ્ત કરવા યોગ્ય ધ્યેય હોઈ શકે.

રમૂજ એ ખુદના અસ્તિત્વને ટકાવી રાખવાના સંઘર્ષમાં, ટકી રહેવા માટેનું આત્માનું એક શસ્ત્ર છે. રમૂજવૃત્તિ વ્યક્તિને પરિસ્થિતિ પરત્વે અળગાપણું આપે છે, કોઈ પણ પરિસ્થિતિથી સહેજ ઉપર ઊઠવાની ક્ષમતા આપે છે. ભલે થોડી ક્ષણો માટે અને આ અળગાપણું, આ ક્ષમતા બીજી કોઈ રીતે મળતી નથી.

માણસ પાસેથી બધું જ છીનવી શકાય છે, પણે એની માનવીય સ્વતંત્રતા તો આખર સુધી એની પાસે જ રહે છે. એ કોઈ છીનવી લઈ શકતું નથી અને એ સ્વતંત્રતા એટલે કોઈ પણ પ્રકારના સંજોગોમાં પોતાનું વલણ કેવું રાખવું - પોતે કઈ રીત અપનાવવી તે પસંદ કરવાની સ્વતંત્રતા.

જે વ્યક્તિને ભવિષ્યનું કશું ધ્યેય ન દેખાતું હોય તેને ભૂતકાળના જ વિચારો આવે. ભૂતકાળનાં સ્મરણોને વાગોળવાનું વલણ વ્યક્તિને તેના વર્તમાનના ભયાનક સમયથી થોડી અલગતા આપી શકે છે, વર્તમાનને થોડો ભ્રામક બનાવી શકે છે. કેદીઓમાં આ વલણ ખૂબ વ્યાપક હતું, પરંતુ ભૂતકાળના સ્મરણમાં વર્તમાન સમય તરફ આંખો મીંચી દેવામાં પણ એક જોખમ હતું. કેદી માત્ર ભૂતકાળ તરફ નજર નાખ્યા કરે તેમાં વર્તમાનના જીવનમાં જે કંઈક પણ વિધેયાત્મક હોય તે જોવાની, જે કાંઈ કરી શકાય તેમ હોય તે કરવાની તક તરફ પણ નજર ન પડે.

વિચારક નિત્સે કહે છે તેમ જેમની પાસે જીવવાનું કારણ હોય છે તેમને ‘કોઈ પણ રીતે’ જીવવું પડે. એ જીવી શકે છે. કેદીઓને સંબંધિત માનસિક ઉપચાર અને માનસિક આરોગ્ય માટે પ્રયત્નો કરનારા સૌને માટે નિત્સેનું આ વાક્ય મુદ્રાલેખ બની શકે.

મને આત્મહત્યાના બે સંભવિત કિસ્સા યાદ છે. બંને લગભગ સરખા હતા. બંને માણસો કહેતા હતા, ‘હું આત્મહત્યા કરી લઈશ.’ ‘શું કામ કરવી છે આત્મહત્યા?’ એને સવાલ પુછાય તો એ જવાબ આપતો, ‘જીવનમાં હવે શું રહ્યું છે કે હું જીવું?’ આ બંનેને કઈ રીતે સમજાવવા કે જીવનની એમની પાસે કશી અપેક્ષા છે. ભવિષ્યમાં એમની પાસે કશી અપેક્ષા છે. આ મુદ્દો ખૂબ મહત્ત્વનો હતો. અમને ખબર પડી કે એમની પાસે જીવનમાં અપેક્ષા રાખવા જેવું કંઈક હતું તો ખરું જ. એક જણને એક બાળક હતું જે વિદેશમાં પિતાના આવવાની રાહ જોતું ઊછરી રહ્યું હતું. બીજો કેદી વૈજ્ઞાનિક હતો. એણે પોતાના જ્ઞાનના વિષયના ઘણાં પુસ્તકો લખ્યાં હતાં, પણ એ હજી અધૂરાં હતાં. એ પૂરાં કરવાનાં હતાં. એનું કામ એવું વિશિષ્ટ-અનોખું હતું કે એના સિવાય બીજું કોઈ જ એ ન કરી શકે. જેમ બાળકનો પિતા જ એનો પિતા બની શકે, બીજું કોઈ જ નહીં. એ જ રીતે બૌદ્ધિક સર્જન પણ એક જ વ્યક્તિનું અનોખું-આગવું જ હોય! આવું અનોખાપણું, એક અને અદ્વિતીયપણું જ પ્રત્યેક વ્યક્તિને બીજાથી જુદી પાડે છે અને ભલે પછી એ સર્જનાત્મક કામ હોય કે માનવસહજ પ્રેમ. જ્યારે વ્યક્તિને સમજાય કે એનું સ્થાન ક્યારેય બીજું કોઈ ન જ લઈ શકે ત્યારે એનામાં વ્યક્તિ તરીકેની પોતાના અસ્તિત્વની જવાબદારીની સમજ આવે છે. પોતે જીવતા રહેવાનું છે એ સમજ પૂર્ણ રીતે એને સભાન બનાવે છે.

નિત્સે નામના એક વિચારકે કહ્યું છે, ‘જે મને મારી નથી શકતું તે મને વધુ શક્તિશાળી બનાવે છે.’

આ બધું આપણે ‘ગુમાવી દીધું’ છે તેવું ન માનવું. ભલે એ વીતી ચૂકેલો સમય બની ગયો હોય, છતાંય એ આપણા અસ્તિત્વનો ‘હોવા’નો એક ભાગ છે અને રહેશે. ‘હતું’ એ પણ હોવાનો જ એક ભાગ છે. એ કદાચ સૌથી નિશ્ચિત ભાગ છે.

અસ્તિત્વ – ‘હોવા’પણાનો સાર લોગોથૅરપી ખૂબ સ્પષ્ટ રીતે અને આગ્રહપૂર્વક જવાબદારપણા પર ભાર મૂકે છે. એક સૂત્ર છે, ‘તમે એ રીતે જીવો કે જાણે તમે બીજી વાર જીવી રહ્યા છો અને તમે જે રીતે પહેલી વાર ખોટી રીતે કામ કર્યું હતું, તે જ રીતે તમે કામ કરવાના છો.’ આ સૂત્ર સ્પષ્ટ સમજીએ. આ સૂત્ર એમ કહેવા માગે છે કે તમારો વર્તમાન સમય પણ ભૂતકાળનો બની જવાનો છે અને ભૂતકાળમાં કે વર્તમાનમાં તમે તો તમે જ છો, અને આચરણનો આ નિયમ તમને સમજાવે છે કે જીવન મર્યાદિત છે. આમ છતાં તે અંતિમ પણ છે. પોતાના જીવન સાથે અને પોતાનાથી શું કરી શકાય તે વ્યક્તિએ પોતે જવાબદારી સાથે વિચારવું જોઈએ.