Truyện ngắn CHỢ TẾT của Nguyễn Minh Châu

  Sự bế tắc trì trệ
-- đó là cảm tưởng bao trùm  của nhà văn Nguyễn Minh Châu về
xã hội Việt Nam sau chiến tranh và điều đó được khắc họa đậm nét qua
thiên truyện sau đây bạn đọc sẽ đọc.


Sau bài Tiếng
kêu thảng thốt cuối cùng của Nguyễn Minh Châu, khi làm công việc xoát sét
lại bản đánh máy này để giới thiệu với bạn đọc, tôi nhận ra nó có
một sức khái quát lớn.

 Không chỉ cái hồn
cốt bao trùm khung cảnh sự vật mà như từng nhân vật trong truyện cũng
quy tụ về chủ đề  chính.

Hãy chú ý rằng hai lần
tác giả lưu ý sự lặp lại đến không ngờ giữa các thế hệ. Ông lái đò nay làm
người đi xa về tưởng là ông lái đò xưa còn sống, hóa ra chỉ là con trai
ông ta. Mà giữa cô bé bán báo và  mụ Tề bán cá, hai mẹ con tưởng là khác nhau bao
nhiêu,  hóa ra vẫn chung những nét quen thuộc làm nên thân phận người phụ nữ trong một xã hội lạc hậu.

 Khi bảo rằng thời
gian qua đi mà chẳng để lại dấu vết gì trên bóng dáng con người, tức là trong tâm trí nhà văn đã ấp ủ
một điều không tiện nói ra: chẳng những xã hội ta không vận động đi lên mà còn
đang trong một bước lùi khó gỡ.

Một khía cạnh cũng
khiến người đọc hôm nay có thể bất ngờ là cái yếu tố mà -- trong con
mắt nhân vật Định --, là giải pháp duy nhất khiến cho sự hỗn loạn tan nát này bị tạm thời đẩy lùi, dù sau đó lại chìm sâu vào trì trệ chắc chắn hơn: đấy là bạo lực. Với việc nhắc lại mấy lần chi tiết ngọn roi đuôi cá đuối của lão coi
chợ, và cả cái triết lý cai quản chợ búa của lão nữa,  tác
giả như đã thông qua cái chợ để nói lên  tình hình chung của xã
hội.

Ngoài những tác phẩm
viết trước 1975, Nguyễn Minh Châu còn có những tác phẩm viết sau chiến
tranh được dư luận mấy chục năm nay công nhận và coi như một bước
phát triển mới của ngòi bút.

 Nhưng công nhận là một chuyện còn chỉ ra đúng, đâu là những thay đổi cốt tử ở nhà văn, lại là một chuyện hoàn toàn khác.

 Theo tôi, việc một thiên truyện như Chiếc thuyền ngoài xa được mang ra
giảng dạy ở trường phổ thông nên coi  là chưa xác đáng với nghĩa nó
chưa nói được cái mới mẻ dứt khoát giống như một sự đảo ngược ở  Nguyễn
Minh Châu sau chiến tranh.

 Trước khi  cho
những ý nghĩ trong bài Hãy đọc lời ai điếu cho một giai đoạn
văn nghệ minh họa  hiện hình trên mặt giấy ( báo Văn Nghệ  5/1201987), nhà văn đầy tâm huyết này đã nhủ thầm trông đầu
óc mình nhiều lần và cũng đã có những sáng tác để ghi nhận bước chuyển biến dứt
khoát trong tư tưởng của mình.

Nên có thể nói những tác
phẩm đáng lưu ý của Nguyễn Minh Châu sau 1975 chính ra phải là Khách ở quê ra, Cỏ
lau, và cũng nên kể cả Chợ Tết  mà do sự xuất hiện lẻ loi, lại chỉ có một số phận rất bạc bẽo.  
 Khoác
ba lô đứng bên chiếc cầu gãy giữa làng mình, Định nhìn thấy một ngọn roi bằng
đuôi cá đuối quật vun vút vào không khí phía trên đầu đám người đang họp chợ.


Cũng
chẳng nhìn rõ mặt mũi một ai, chỉ thấy lố nhố một đám nón, rặt nón mê xỉn một
màu lúi húi cúi xuống những cái mẹt cá.

-
Hai, bốn, sáu,... Quân tuyệt tự tuyệt nọc... tám, mười... -- đám đàn bà kẻ biển
cùng kẻ buôn chẳng kịp ngẩng lên, buông một tiếng rủa giữa lúc mải miết đếm cá.


-
Mày còn chửi cà. Mày là đứa nào? Ngọn roi quất xuống một nhát trên chóp một cái
nón mê đã bật vành. Lập tức một cái mặt đàn bà ngẩng lên, một mớ váy, yếm cũ
rách phấp phới bật vùng dậy giật phắt lấy thanh roi trên tay lão già mặt đỏ gay
mắt trắng dã.

Lão
đàn ông kia đâm quàng bỏ chạy, miệng kêu: "Ả đuổi tui, nó lấy mất hết cá
cà!".

 Bị mụ đàn bà rượt một vòng, nhưng khi chạy qua
trước mặt Định,  lão đàn ông tự nhiên
đứng sững lại.

-
Chao ôi kìa bác Đất - Định la to - em tìm vào nhà thờ họ chẳng thấy anh, phải
ra đây. Mụ đàn bà rượt tới, mớ yếm áo tanh rềnh mùi cá tươi cũng dừng lại, có
vẻ nhận ra Định, vừa ngỡ ngàng mừng rỡ, vừa xấu hổ.

Định
nhìn. Thoạt đầu chẳng nhớ ra ai. Trên mười năm nay Định mới đảo qua làng vài
lần, mà lần nào cũng vội vội vàng vàng y như cái lần cuối năm này. Chỉ láng
máng nhận thấy chắc xưa cũng là một người con gái có sắc ở trong làng.

Mụ
đàn bà mỗi lúc một xấu hổ. Mụ vứt chiếc roi xuống chân người đàn ông rồi y như
người đang đi trốn, cắm đầu chạy.

 Đến lúc bấy giờ Định mới sực nhớ.

Trong
bụng toan chạy theo nhưng lại sợ chỉ làm nguời đàn bà  thêm xấu hổ.

 Từ trong xa xôi, Định nhớ lại một ông chú họ
rất hiền hay mặc chiếc áo lụa mỡ gà thường ngồi sau một hàng ngăn kéo dán những
tờ giấy đỏ viết tên các vị thuốc bắc và tà áo dài trắng của Tề có rây vài vệt
mực tím từ trong dãy phố chợ đi ra giữa hai hàng cây chè tàu. Nhưng quả táo tàu
cất trong cặp sách Tề hay dúi cho Định. Chắc chắn giá không có họ với nhau thì
Định đã lấy Tề.

Lão
Đất cười, há cái miệng đỏ hỏn như miệng trẻ con mới đẻ phả đầy hơi rượu một hồi
lâu sau mới thốt ra được mấy tiếng lắp bắp. "Con Tề. Con Tề con nhà chú
Lưu chả lẽ chú Định không nhớ?", rồi hỏi:

-
Anh em nhà chú ngoài ấy có nhận được cái giấy tôi đánh ra không?

-
Có, Định đáp, vì thế mà áp tết em cũng phải ghé về. Xem ở nhà cần công việc gì.


-
Chú đã đảo qua lên chỗ thằng Khúng chưa?

-
Chưa.

-
Ở nhà anh em vừa bàn kỳ này dựng lại cái nhà thờ họ, lại còn hai cái mả của ông
bà thân sinh chú, hồi này thằng Khúng nó ít về làng quá, tui đã đắp nhiều bận
nhưng trâu bò nó phá tợn lắm.

-
Em ơn anh. Trưa nay em nhờ anh dẫn ra ngoài mộ... Nhà anh bây giờ ở đâu?

-
Đây, đây. Thì tui đang dẫn chú về. Ở nhà tui chơi ra ngoài giêng tế tổ rồi hẵng
đi.

Ông
anh họ cắp ngọn roi cá đuối vào bên nách, cánh tay bên kia quắp lấy cánh tay
Định lôi đi giữa hai hàng nón vẫn cúi gập xuống lúi húi trên những mẹt, những
thúng cá.

"Vào
trong chợ. Vào trong chợ hết không thì chết!" Lão Đất giắt Định len bàn
chân vào được đến đâu lại tiếng quát thét đến đấy.

 Chẳng một ai thèm nhúc nhích.

 Mấy lần đã toan rút thanh roi ra nhưng chắc
hắn ngại có Định bên cạnh nên lão Đất chỉ khuỳnh khuỳnh cánh tay rộng hơn để
thị oai, đi qua mẹt cá nào lão lại lấy bàn chân đá nhẹ một cái, gọi tên từng
người mà bảo: "Vào trong chợ. Vào trong chợ mà họp không thì chết!"

Rồi
bất ngờ lão quay hẳn người về sau, rút chiếc roi kẹp trong nách, quắc mắt dứ dứ
về phía chiếc cầu gỗ dài chưa đầy chục thước đứng cao chênh vênh giữa trời đã
bị tàu bay Mỹ cắt làm đôi, lão lại nhắc lại cái câu ban nãy bằng giọng hăm doạ
tợn tạo hơn.

 Dưới chân cầu toàn cọc sắt lừ đừ.

 Từ bên kia trôi sang một chiếc đò gỗ nêm đến
chật ních người đi chợ bán cá, hai bờ sông nhầy nhụa bùn nước mặn khoảng cách
khéo lắm chỉ dài gấp đôi thân con bò.

Dòng
sông nước mặn như khúc lòng lợn lượn vòng vèo dưới chân cầu, trịnh trọng chảy
qua một cái bến lát đá Thanh trước cổng ngôi đền làng. Cái "bến đền
làng" nổi tiếng ấy chắc Tề còn nhớ, Định thầm tự hỏi, hai đứa có lần rủ
nhau tụt xuống ngồi tận hàng bậc đá cuối cùng, vừa ăn những quả táo tàu, vừa
nhìn ra những chiếc thuyền chở vôi, chở nước mắm đều gác mái chèo, chỉ chống
sào để khỏi làm kinh động ngôi đền - bây giờ những hàng ván bia gỗ dựng xen với
hàng rào nứa chạy dài ôm bọc suốt cả bốn mặt ngôi đền linh thiêng như những dãy
hàng rào chống thú.

Định
ngơ ngác. Những luỹ cây um tùm đầy huyền bí không còn. Ngôi đền làng không còn.
"Công ty ngoại thương hải sản" chỉ còn mấy chữ treo trên ba lối của
của ngôi cổng đền sụp đổ. Định ngơ ngẩn dừng chân cố tìm hai bức hình đắp nổi
"ông Thiện" và "ông Ác" đứng dựa lưng vào bức tường cổng
đền làng nhìn ra khúc sông, trong khi đọc hàng chữ kẻ nguệch ngoạc trên một tấm
gỗ mộc.

Lão
Đất đưa Định về đến nhà.

Lão
chống thanh roi đứng giữa nhà kiêu hãnh nhìn theo Định đang ngắm ngôi nhà của
mình. Một cái nhà hầm nửa nổi nửa chìm. Nửa nhà ghép bằng những tấm ván tháo
rời từ các hòm chứa đạn pháo cao xạ, một nửa nhà ghép bằng gỗ ván thuyền bị tàu
bay Mỹ bắn cháy dọc các bờ bãi.

 Ở ngoài Hà Nội, từ nhiều năm Định đã biết cái
nhà thờ họ thuộc chi thứ của mình bị trúng bom.

 Lão đất đã cất công khuân về bảo quản ở đây.

 Một đống gỗ, toàn gỗ lim, cái kèo, cái cột,
cái trạm trổ, cái chỉ bào xoi chất một đống áp trước cửa.

Định
nhìn thấy giữa đống gỗ một hai bức ván chạm long, quy hai lớp, và một cây cột
to lại dài như cột đền. Chắc là lão Đất đã lấy của đền cho cái nhà thờ họ sắp
dựng lại.

Bên
trong nhà bày biện y như một viện bảo tàng chiến tranh. Vì đây nguyên là ngôi
nhà sở chỉ huy của một đại đội pháo cao xạ 57 bảo vệ vùng biển. Trên bức vách
gỗ hòm đạn còn lưu lại một hàng tờ giấy to vẽ đường bay của địch từ ngoài biển
lao vào, từ trong Cầu Bùng ra, từ trên rừng lạc xuống.

 Lão Đất quả là một trưởng họ không thể chê vào
đâu được. Những cái gì bài trí trong ngôi nhà thờ họ trước đây còn giữ lại được
sau trận bom đều được lão sắp xếp gọn ghẽ trên một chiếc hương án và một chiếc
án thư kê sau lưng hương án, đúng như sự sắp đặt trong ngôi nhà thờ ngày trước.
Thành thử trên cái nền nhà, chỗ để ở chẳng còn mấy.

Định
ngắm hồi lâu một bức ảnh đóng khung treo giữa bức vách ván truyền, hai bên cắm
hai bông hoa giấy. Mũ bình thiên, quân hàm vai, hai "miếng tiết"tô
phẩm đỏ trên hai ve áo quân phục.

Chủ
nhà vừa chạy ra bên ngoài trở vào, ôm bên nách cái chai, miệng há ra một hồi
mới nghe tiếng hỏi:

-
Chú biết ai đó không?

-
Cháu Đất. Chúng em ở ngoài đó có biết tin buồn cháu Đất hy sinh...

-
Thằng Đất, thằng con đầu của tui nó hy sinh rồi chú Định ạ. Nó mất trong nam.

Định
biết ông anh họ mình có những ba đời vợ, người kẻ ruộng, người kẻ rừng, người
kẻ biển, vì thế mà con cái đông, Định không biết xuể. Định chỉ nhớ mặt hai người
đầu là thằng Đất và con Cát. Còn cả một dây sau lão cứ thứ tự mà đặt tên theo
câu "Non xanh nước biếc". Những đứa sinh sau cùng phần lớn với người
vợ kẻ biển hiện giờ, chắc là về già nguồn thơ văn của lão đã cạn cho nên chúng
mang những cái tên ít hay.

-
Nhà đi đâu hết cả, anh? Định hỏi.

-
Cả nhà tui sáng nay đang mở chiến dịch vây ráp - lão Đất đưa mắt nhìn ra trước
nhà, thở dài hắt ra - đó chú coi, phiên chợ ba mươi Tết, lều quán đã dựng xong,
đàng hoàng to đẹp như vậy mà cả nhà tui toả ra lùa khắp các ngả trong làng như
lùa giặc, chúng nó vẫn không chịu vào họp. Bạ đâu họp đó. Chú Định, chẳng lẽ
chú cũng không còn nhớ cái chợ làng ta chính là ở tại đây hay sao?

Định
leo lên cái gờ đất uốn hình vành khăn, cao như bức thành, chân gờ đất choãi ra
đạp cả vào bức vách gỗ bên hồi nhà.

Đứng
trên bờ thành công sự, khẩu đội pháo bộ đội đã rút đi từ lâu nhìn ra tứ phía,
cái chợ lâu đời ngày xưa bây giờ chỉ thấy hố bom, những đường giao thông hào
nói liền ba ụ pháo cao to sừng sừng như quả núi, một ụ nằm tận sát ngoài bến đò
chợ.

Trên
nền đất lồi lõm, mấp mô mới dựng lên chơ vơ hai chiếc lều bằng nứa lợp phên
tranh.

Mới
thấy dọn trong một ngôi lều là một cái sạp sách của cửa hàng sách quốc doanh,
mặt hàng chủ yếu được bày là những bức tranh cá chép, tranh mâm ngũ quả, cùng
mấy bộ liễn.

Tận
góc khuất một ngôi lều khác là một lão thầy bói mặc chiếc áo Tôn Trung Sơn mầu
xám như một cán bộ thuế vụ, chẳng biết sáng hay đui, mắt kính đen ôm nửa mặt,
hai bàn tay rờ rờ trên mặt chiếc tráp bằng hòm đạn.

Lão
Đất thoắt biến mất rồi lại về nhà với cây roi cầm ngang trên tay, mặt mũi hầm
hầm đầy giận dữ, cùng Định tợp mấy chén rượu nhấp với mực khô. Định cầm chén
rượu ngồi nhìn ra một ngả vào chợ - vẫn là cái lối đi vào chợ ngày trước nhưng
nhà cửa, sân vườn hai bên đều đã hoang tàn. Định đoán mấy chục năm qua ông chủ
cắt thuốc bắc đã mất nhưng vẫn hỏi:

-
Chú Lưu còn sống không anh?

-
Chết từ bao giờ rồi ấy chứ còn hỏi.

Định
vẫn cầm chén rượu, ngó qua ngó lại cố tìm một khoảng vàng óng ánh của mớ dây tơ
hồng leo trùm lên một bờ cây chè tàu xén vuông góc thẳng tắp nhưng Định chỉ
thấy trên lối đó những bức rào nứa đan mắt cáo đổ dúi dụi và phía sau là những
nếp nhà ngói bị tốc mái.

-
Này anh, Định lại hỏi, Tề... có còn ngoài chỗ đầu cầu không?

-
Nó sợ gặp lại chú hay sao ấy, đã bán tháo mớ cá, về nhà rồi.

-
Em xem cô ấy... hình như bây giờ vất vả?

-
Lại còn vất vả? Khổ nhục như con chó, tính nết cũng khác đi. Thằng chồng nó
đánh, mấy lần đã chạy đi trẫm mình.

-
Nhà ở đâu?

-
Bên kia sông. Nhưng con gái nó đang bán sách ngoài lều ngay trước mặt nhà mình
đây này.

Lão
Đất lại đưa mắt nhìn ra cái vùng đất bãi chiến trường trước nhà lão mới lác đã
thêm vài hàng xén, vài hàng cá, một tay có vẻ dân "cà lơ" và một lão
thợ rèn vừa đến đặt lò bệ bên cạnh lão thầy bói.

Một
cái chợ chết đi sáu bảy năm đang sống lại.

Lão
Đất được uỷ thác trọng trách làm công việc này, vì biết chỉ có bàn tay lão mới
làm nổi. Vì sáu bảy năm trước, cùng với ngọn roi bằng đuôi cá đuối ấy lão đã
giải toả được chợ, khi thằng địch leo thang từ trong Cầu Bùng ra.

Xem
trong ý tứ, cả hai lần, giải toả chợ hay nhóm lại chợ, lão Đất đều làm tận tuỵ
và đầy hứng thú. Cũng như suốt đời lão đã làm tộc trưởng chi họ một cách tận
tuỵ và đầy hứng thú.

 Định hiểu kỹ ông anh họ của mình lắm. Đấy là
cái máu mê của bất kỳ một anh nông dân nào. Thích nhoi lên làm người cầm đầu,
thích uy quyền.

Lão
Đất vội vã cắp cây roi vào nách, bảo Định:

-
Hay là chú đi với tui.

-
Đi đâu?

-
Đi đâu thì đi.

Theo
lão đến trước cổng đền, Định lại đưa mắt nhìn ra khúc sông thiêng, nhìn ngọn
roi bằng đuôi cá đuối lởm chởm gai lăm lăm trong tay người anh,

-
Anh lại ra chỗ hàng cá?

-
Đáng lẽ tui đã tập trung xong mấy phiên trước rồi mới phải. Chú có biết ngày
giải tán chợ, tui làm mau hơn bây giờ không?

-
Vì sao?

-
Tại vì có bom thằng Mỹ nó thúc vào mông cho. Cái quân hàng cá làng mình chỉ ưa
nặng.

Nói
rồi lão Đất đi vượt lên. Định đứng lại trước cổng đền nhìn theo, thấy lão leo
lên cái mố cầu đứng nói mấy câu rồi hầm hầm chạy vào giữa đám nón đang nhấp
nhô. Như thế là, lão đã quyết định thay đổi đường lối hoà bình bằng thái độ bạo
lực. Lão không đánh vào không khí mà giang tay quát thực lực vào người ta, tay
đánh chân đá tung những mẹt cá.

Hai
ba mụ đàn bà nhe răng ra, lao vào lão. Còn lại bao nhiêu sợ hết vía, ai cũng
nghĩ phải làm sao giữ được cá, liền ôm lấy những thúng, những mẹt cá chạy rần
rật, cả đám đàn bà kẻ buôn người bán xô nhau chạy một mạch vào trong chợ.

Lão
Đất áo quần tơi tả, đứng cười ngất. Thừa thắng lão vác thanh roi đi giải toả
những cái chợ lẻ khác. Cánh hàng quà, hàng hương, đám người bán hoa giả, hoa
thật cũng chỉ sợ hỏng mất hàng, mới nghe sự kiện xảy ra ở chợ cá đã ngoan ngoãn
gồng gánh vào chợ.

Thật
đơn giản, lại mau lẹ.

*


Quãng
quá trưa, khi định được lão Đất giắt đi dụi mả bố mẹ mình trở về thì cả khu chợ
đã đông nghịt. Nhất là không khí của nó đã ra dáng một phiên chợ Tết.

Trên
mảnh đất bom đạn và chiến tranh đã nhào nặn đến biến dạng, Định có dịp thấy tất
cả những gì quen thuộc với Định từ nhỏ, chính Định cũng đã quen đi, thì nó vẫn
còn đó. Định thích thú ngắm nghía những con lợn đất sơn đỏ, những chiếc kèn
cũng bằng đất vắt hình con gà trống, những nhánh hoa thờ với những bông hoa
bằng giấy kim tuyến lỗ chỗ vết kim châm.

 Chen lấn giữa đám con nít bâu quanh một chiếc
bàn, Định đứng xem một anh chàng đội mũ phớt tàng, mặt rỗ hoa đang vắt con
giống. Từ một hàng những những vắt bột nếp nhuộm màu ngũ sắc với một chiếc que
tre, mười ngón tay cứ thoăn thoắt trong nháy mắt đã làm sống lại những Phàn Lê
Hoa, những Quan Công, v.v..

Bánh
mướt, bánh xèo... Định la cà suốt một dãy bán miếng chín quen thuộc với Định từ
bé. Định đi dưới giao thông hào, leo lên bờ hố bom. Các dãy hàng cá, hàng gạo,
hàng vôi, hàng nồi đất..., lão Đất chỉ có việc dùng roi xô người ta vào, ấy thế
mà đến lạ, thật không thể nào hiểu nổi, ai ngồi đâu lại ngồi đấy, tự sắp xếp
như sáu, bảy năm về trước, y như tự nó cuộc sống đã có một thứ ký ức đầy chuẩn
xác.

 Định buồn rầu nhận thấy chính vì thế, mặc dầu
mặt đất bị xáo trộn nhưng cuộc sống con người lại ngưng đọng, như một sự lặp lại.

Một
cái gì bao quanh Định, một không khí luôn luôn bao bọc Định, đấy là sự quen
thuộc, một nếp sống quen thuộc đã có từ lâu đời, và chả có gì bị phá vỡ đang
phô diễn trong phiên chợ Tết ban đầu khiến Định say mê và rưng rưng cảm động,
song sau đó hình như chính nó lại làm Định đến phải phát mệt, và sợ - Định
tưởng mình cùng với cả một đám đông đang sôi sục đến chóng mặt trong một cái
guồng quay đầy luẩn quẩn.

Lão
Đất mặt mũi rạng rỡ, miệng phả ra hơi rượu, hét vang cả chợ trong khi khệnh
khạng đi lại phía Định: "Đó chú coi, tui không ra roi thì làm sao có chợ?
" (Định nghĩ thầm, buồn rầu: Mà lão nói đúng thật!).

Lão
véo má chị bán trầu, cầm một lá, chạy sang anh hàng vôi quẹt một tý, lại sang
bà hàng cau, vốc một nhúm. Lão nhai bỏm bẻm. Rồi dạo qua trước mặt mấy o hàng
xén, lão trút hết nắm cau khô cầm trong tay cho họ, nhặt một vuông khăn mặt
bông vắt lên vai.

Đầy
vẻ phong tình, lão í ới hát:

"Nhớ ai lệ chảy bùi ngùi

"Khăn lau chẳng sạch, áo chùi chẳng khô.

Rồi
lại còn phong tình hơn nhiều nữa, lại lại hát:

"Đêm nằm vuốt bụng thở dài.

"Bụng ơi bụng hỡi vì ai bụng tròn.

Đấy
là mẹo cao của lão. Mấy o hàng xén chưa chồng đỏ mặt lên giật nẩy người xua lão
ùi ùi như đuổi tà. Cầm chiếc khăn mặt bông vắt sang vai bên kia, lão bước đến
trước mặt lão thầy bói.

-
Ông người đâu? Lão Đất hỏi.

-
Tui người trên Nhân Sơn xuống.

-
Cái gì đây? - Lão Đất lôi chiếc khăn mặt bông trên vai xuống.

-
Không thấy. Tôi đui.

-
Nghe tiếng, ông có biết tui là ai không?

-
Tiếng thì không nhưng nghe giọng thì biết.

-
Vậy là ai?

-
Ông chủ tịch xã.

-
Tui còn to gấp mấy chủ tịch xã.

-
Bẩm thưa, chắc ông là chủ tịch huyện? Lão thầy bói sợ hết vía.

-
Tôi còn to gấp mấy ông chủ tịch huyện ông biết không? Vậy thì ông nghe tui nói
nhé. Nghề ông là nghề mê tín dị đoan. Chính phủ cấm. Ông hiểu không?

-
Thưa ông chủ tịch huyện...

-
Lại tự do... cái gì chứ gì? Phải rồi, gọi là tự do tín ngưỡng. Chữ với nghĩa
đếch gì mà như hóc xương cá... Tui là chủ tịch huyện mà ông còn định dạy chính
sách cho tui hử? Chỉ nôm na thế này, tui là quản chợ. Có thêm ông thì chợ Tết
mới ra chợ Tết. Mà vui. Ngày thường cũng vậy. Tui không cấm. Chính phủ cấm
nhưng tui đây không cấm. Tui chỉ bắt ông tuân theo hai việc. Việc thứ nhứt là
đóng thuế lều, lại thuế chợ. Việc thứ hai là ông phải đoán quẻ cho ai nấy đều
vui vẻ cả. Con cái người ta ở ngoài chỗ hòn đạn mũi tên không ai chết. Thuyền
bị giông bão ở ngoài biển không đắm. Nhà tui ở kia kìa. Tui ngồi trong nhà mà nghe
mấy mụ đàn bà khóc bù lu bù loa lên giữa chợ là không được.

Định
đứng dựa cây cột lều chờ nghe lao Đất ban bố chính sách chợ đối với lão thầy
bói xong mới dám đến gần, nắm lấy cánh tay lão lôi đi.

Vốn
là đám mấy anh em Định ở ngoài Hà Nội đều là cán bộ nhà nước cũng tự coi mình
như cánh làm nên trong họ, mà họ hàng ở nhà cũng trọng vọng, lấy đấy làm điều
tự hào.

 Bức thư của lão Đất gửi ra, ông anh đầu của
Định đọc kỹ lắm. Ông anh đầu của Định là một nhà khoa học trong quân đội, đã đi
ra nước ngoài nhiều, khi về hưu đóng đến cấp đại tá.

 Ý kiến của cái ông trưởng ở ngoài ấy là kỳ này
mấy anh em sẽ cúng vào nhà thờ họ một chiếc trống.

 "Chú Định ạ, lần này về, chú hãy cố mua
một chiếc trống, mà phải là một cái trống cái".

 “Cồng kềnh. Hay là em mua một chiếc trống bé ở
đây mang về?"

 "Chú thiển nghĩ lắm. Mà chỉ lười!".

Ngồi
với ông anh một lúc, Định mới kịp nghĩ ra và cười ầm lên. Một nhà khoa học mà
rồi cuối cùng vẫn là một anh nông dân, vẫn mang đầy đầu óc một anh nông dân, mà
cao thâm lắm, cái trống cái do mấy anh em Định cúng vào nhà thờ họ đánh lên
trong ngày Tết nghe oai linh biết bao, mấy anh em Định không có mặt mà cũng như
có mặt.

Lão
Đất và Định đứng dưới mái lều nghe tiếng trống các loại đánh cứ rộn lên ở đâu
đó ngoài khu chợ. Nghe tiếng trống, bao giờ lão Đất cũng thấy trong người không
yên một chút nào, dường như mỗi đường gân, mạch máu, thớ thịt của lão cứ rung
lên, vừa cuồn cuộn trỗi dậy đầy hứng khởi lại vừa bủn rủn, hai chân lão vừa
muốn chạy phóng lên phía trước lại vừa muốn chạy giật lùi về sau.

Có
lẽ từ đời tổ tiên đã để lại trong đáy lòng của lão cùng với tiếng trống là giặc
dã, là giặc lụt, là sự hiện về của ông bà, thần linh.

Lão
Đất không dám ra doi với đám bán trống, kiềng mặt chúng, lẽ vì thế. Sáng nay
sau khi đã dẹp xong hết các nhóm chợ, lão có đến nhắc nhở. Đến bây giờ duy nhất
chỉ đám hàng trống là vẫn đang còn nhởn nhơ ở ngoài, trên mấy miếng ruộng dùng
làm giường mạ sau lưng đền.

Đặt
chân đến đây thái độ lão Đất hoà nhã hẳn.

 Cầm dùi đánh thùng thùng vào mặt lại gõ cách cách
vào tang, thử mãi, lão quyết định mua một chiếc trống cái không lớn nhưng mặt
căng, gỗ tang không hứa hẹn bị mọt.

-
Ông mua cho trường học hay cho việc họ? Kẻ bán trống, một anh dân mạn xã trong
quấn khăn đầu rìu hỏi lão, chẳng biết hỏi thật hay bỡn.

-
Tôi là lão Đất, quản chợ. Tôi mua cho việc họ.

-
Nhốt chúng tôi vào trong chợ thì chỉ điếc tai thiên hạ. Ông cho đám chiêng
trống chúng tôi ở ngoài này là phải. Vậy mà mấy mụ hàng cá đến là hay đơm đặt.
Họ vu cho ông đánh họ phải không? Láo ! Láo!

-
Giá bao nhiêu cái trống?

Gã
hàng trống quấn khăn đầu rìu rõ ràng là muốn chọc tức lão Đất chơi, trả thù cho
cánh hàng cá. Hắn gọi một cái giá mà lão Đất biễt là gọi xỏ.

 Lão Đất cũng không nói gì, thậm chí lại còn
chào rồi mới đi.

 Lão tức như bị bò đá nhưng lòng trân trọng đối
với tiếng trống linh thiêng vẫn khiến lão ngậm miệng. "Anh em chú đã có
lòng với họ thì trao tiền cho tui, lão nói bằng giọng buồn bã, ra giêng cha con
tui vào trong Cầu Bùng mua khiêng ra".

Định
an ủi lão nhưng trong lòng rất lấy làm phục gã bán trống.

Đi
sau lưng người anh họ trở về trong chợ, đi qua một cái bờ rào nứa đan mắt cáo
của nhà ai. Định lại nhớ khu vườn xưa với những rặng cây chè tàu, nhìn người
đàn bà nào trong chợ với yếm, váy tơi tả, xơ xác. Định cũng sực nhớ đến Tề cùng
những ngưòi làng vất vả vì miếng ăn, chưa trẻ đã già.

Định
giật mình nhận thấy một điều hiển nhiên là giá anh em Định vẫn cứ quẩn quanh ở
làng thì cũng như họ, cũng hoà nhập vào cái guồng quay số phận ấy. Định, các ông
anh Định lại gióng y hệt như người anh họ, như lão Đất.

*


Lúc
bấy giờ, trong một ngôi lều, cô gái coi sạp hàng sách quốc doanh đang đổ ngả
nửa người xuống giữa mớ tranh tết, hàm răng trắng nõn nhe ra cười, mải nhìn ra
một cái hố bom ngay trước mặt lều, ở đấy cả góc chợ đang nháo loạn lên. Có một
con lợn giống bị sổng rọ, người ta đã lùa được chú lợn xuống đáy hố bom nhưng
không sao bắt được. Cô gái mải xem trò vui, đến lúc quay nhìn sang bên cạnh mới
thấy một ông khách đã có tuổi đứng đó không biết từ bao giờ, đang nhìn mình. Cô
ta vội đứng thẳng dậy.

-
Tranh tết năm nay in đẹp lắm, bác ạ. Bác mua đi. Hay là bác mua đôi câu đối.

Định
cầm lên một bức cá gáy vượt Vũ Môn, ngó qua.

-
Cháu tên là gì?

-
Thưa bác, cháu tên là Kim.

-
Cháu là con thứ mấy của mẹ Tề?

Cô
gái tròn mắt:

-
Cháu là thứ tư. Bác biết.. mẹ cháu?

-
Bác là Định, ở ngoài Hà Nội về. Bác cháu mình có họ với nhau đấy.

-
Chắc là họ bên ngoại, bên mẹ cháu. Bác cũng tế tổ ở nhà thờ bác Đất?

-
Phải. Mẹ cháu có khoẻ không?

-
Mẹ cháu khoẻ lắm. Mời bác sang nhà cháu chơi.

-
Cảm ơn cháu. Cháu được học đến lớp mấy.

-
Cháu học được ít lắm. Nói giấu gì bác, nhà cháu vất vả lắm.

-
Bố cháu làm nghề gì?

-
Bố cháu thì cháu... chẳng biết nói ra sao. Mai, mồng một, mời bác sang chơi.
Nhà cháu ở bên kia đò.

Định
mua một đôi câu đối. Định cuộn lại cầm trên tay, lại mua một ít quà bánh ngoài
chợ.

Chiếc
đò chợ lui tới giữa hai bên bờ bằng một khúc dây chão to như con trăn, lúc nào
cũng sũng ướt, đầu bên này buộc vào một chiếc cọc sắt chôn chân bên ụ pháo.
Nhìn người đàn ông kéo đò, Định tưởng thấy thời gian ở đây hàng mấy chục năm
qua như ngưng lại. Vẫn nguời kéo đò ấy, trạc ngoài năm mươi, tiếng nói chỏn
lỏn, mắt lông quặm lúc nào cũng đỏ rựng, một vuông khăn đen của đàn bà chít ôm
sát lông mày nom như hiệp sĩ Tàu. Ngày chưa cắp sách đi học, bám váy mẹ đi chợ
Tết Định đã nhìn thấy ông ta như thế. Quái quỷ, chẳng lẽ người kéo đò không
già, không chết?

Định
hỏi thăm mấy người chung quanh, thì được biết người kéo đò cũ đã chết từ lâu,
và đây là con người kéo đò ngày trước.

Ở
bên kia đã là xã khác. Tề đi lấy chồng khác xã ở bên kia làm ăn còn khó khăn
hơn bên này. Định leo lên ụ pháo đứng nhìn sang. Một dải chi chít những mái
tranh nằm kề những nại muối vào mùa đông vắng tanh, và giát những trạt bãi đất
phẳng lỳ mênh mông, không một bóng cây.

Định
biết ở đấy vào vụ hè dưới trời nắng chang chang chỉ có giọt mồ hôi mặn của con
người pha với giọt nước biển mặn để đúc nên hạt muối mặn.

 Định muốn sang nhà gặp Tề nhưng lại sợ Tề càng
xấu hổ vì nhà cửa. Mấy lần ông kéo đò khoát tay giục nhưng Định vẫn đứng đó.

Chợt
Định nhìn thấy một bóng thiếu nữ vừa chớm nhớn vận chiếc áo cánh trắng duyên
dáng chạy vụt xuống bến đò như một làn ánh sáng, khiến Định lầm tưởng cô em họ
ba mươi năm về trước. Kim, Kim, Kim, đời cháu mai ngày sẽ ra sao nếu gắn chặt
với những làng xóm quê nhà yêu dấu?

-
Kim!

-
Bác, sao bác đứng đây? - vẻ vồn vã của Kim sao mà giống Tề ngày trước, đầy vẻ
trẻ con - hay là bác cùng sang với cháu...

-
Rồi bác sang - Định lưỡng lự một chút - hay là cháu về bảo với mẹ cháu là đến
trưa mai, bác còn ở bên này.

Định
trao vào tay Kim gói quà, lại cả đôi câu đối Tết. Định cũng đâm ra nhác đọc, mà
câu đối Tết năm nào chả viết những câu như mọi năm trước?



11-87