Từ những xúc động trước vẻ đẹp hồn nhiên đến nỗi buồn bẽ bàng chua chát --xuân và tết trong thơ Nguyễn Bính

Mỗi lần tết đến, những người yêu thơ dễ nhớ tới Nguyễn Bính ( 1918–1966). Con người từng viết nên nhiều bài thơ về xuân và tết ấy qua đời  vào một dịp người xưa rất kỵ – những ngày tất niên theo âm lịch. 

Mang tâm tình của một con người từ nông thôn lên thành phố, cả đời thơ thời tiền chiến của ông, mặc dù thường được miêu tả là một cuộc lỡ bước sang ngang, buồn nhiều hơn vui, vui giả mà buồn thật… song nhìn kỹ lại là phần còn lại rõ rệt nhất.  Chứ nếu tính riêng quãng đời  sau 1945 thì  người ta lại thấy thật ra ông là một điển hình về sự  không hợp thời. Và lần này thì ông gần như mất là chính, mất cả thơ và mất cả cuộc sống. Nên các dẫn chứng thơ ông tôi cũng chỉ lấy từ sáng tác thời tiền chiến.



Được khởi đăng từ khoảng hai chục năm trước, chùm sáu bài viết ngắn giới thiệu trên blog lần này bao gồm các chủ đề khác nhau: về xuân và tết, về tình yêu và phụ nữ trong Nguyễn Bính ; về quan hệ của ông với thời đại và nghệ thuật; ngoài ra còn có bài riêng nói về hai cuốn tiểu thuyêt của tác giả mà ít người biết.
XUÂN & TẾT TRONG THƠ NGUYỄN BÍNH TIỀN CHIẾN




Sự đa dạng

Thử ghi lại tên một số bài thơ mà Nguyễn Bính đã viết, trong đó có nói
đến xuân và tết.

Trong tập Lỡ bước sang ngang: Mưa xuân.

Tập Tâm hồn tôi:
Xuân về.

Tập Một nghìn cửa số: Thơ xuân, Mùa xuân xanh.

Tập Mười hai bến
nước: Xuân tha hương.

Tập Mây tần: Tết của mẹ tôi

Đây nữa, các bài thơ lẻ mới đăng báo mà chưa in vào tập nào: Vườn xuân,
Xuân thương nhớ, Tết biên thuỳ. 



 Tiếp đó, nếu dừng lại kỹ hơn ở các bài thơ khác không thật trực tiếp
song vẫn nói đến cùng một đề tài (như Cô lái đò, Quán trọ, Khăn hồng,
Vài nét rừng) thì người ta phải công nhận với nhau rằng Nguyễn Bính,
trong số các nhà thơ hiện đại, là một trong những người viết nhiều về
xuân và tết hơn ai hết.



Nếu lại biết rằng Nguyễn Bính qua đời vào một ngày cuối tháng giêng
1966, tức cuối năm Ất Tỵ, trước khi chuyển sang năm Bính Ngọ, thì người
ta càng có quyền để cho sự liên tưởng được đẩy đi xa hơn nữa.

Giai thoại
Nguyễn Bính kể: một người bạn của Nguyễn Bính là Trần Lê Văn cho rằng
tác giả Lỡ bước sang ngang đã tiên liệu trước cái chết của mình ngay từ
thời viết mấy câu thơ trong bài Nhạc xuân:
Năm mới tháng giêng mùng một tết

         Còn nguyên vẹn cả một mùa xuân.

Chúng ta có thể không hoàn toàn nghĩ như Trần Lê Văn song phải nhận là
giữa Nguyễn Bính với cái thời khắc trời đất giao hoà này, đúng là có mối
duyên nợ thầm kín nào đó.



 Mùa xuân và tết đã được Nguyễn Bính miêu tả như thế nào?

 Ở bài Xuân về, ta bắt gặp: gió, trời trong, nắng, lá non, hoa bưởi, hoa
cam, cánh bướm.

 Ở bài Vườn xuân: gió, bướm, mưa bụi, búp non.

Khi tả tết (như ở các bài Tết của mẹ tôi, Tết biên thuỳ) Nguyễn Bính lại
cũng nói đến pháo, hoa, rượu, những nét son trên môi thiếu nữ.

Đại khái, đó là những chi tiết thông thường mà mỗi chúng ta hình dung
ra, khi nghe nói đến xuân và tết.

Về mặt thi liệu mà xét, chúng không có
cái lạ, cái choáng ngợp, của những gì thật mới, thật độc đáo. Chỉ có
điều là những chi tiết đơn sơ ấy được Nguyễn Bính thổi vào một sức sống,
khiến nó hiện lên thành những bức tranh tự nhiên, đồng thời gợi lên
trong lòng người đọc những xúc động mà hầu như ai cũng có, nhưng lại
không hay biết.



Ý nghĩa mà mùa xuân và tết 

để lại trong lòng người.

 Bài Thơ xuân nhắc đến đủ loại người, và ở mỗi loại xuân lại có một ý
nghĩa riêng.

Với các em nhỏ, xuân là đùa vui nhí nhảnh.

Với các cô gái,
xuân gợi chuyện ái ân. Với các chàng trai, ngày xuân cũng là những ngày
bắt đầu của một mơ ước cao rộng: thi cử, đỗ đạt.

 Ngược lại, với các cụ
già, xuân là thời gian để chiêm nghiệm việc đời.
Có thể dự đoán một bài như bài thơ Thơ xuân được viết để “góp tên góp
tuổi góp chất lượng” cho một số báo tết của một cố nhân nào đó trong
làng báo, nên nặng tính cách giao đãi (tất nhiên, giao đãi của Nguyễn
Bính, thì cũng đã rất tài).

Còn như muốn tìm cái phần thật là chân chất
của Nguyễn Bính, cái phần xuân và tết riêng của ông, thì không gì bằng
đọc lại những bài như Mưa xuân.

Mượn lời tâm sự của một cô gái đi xem
chèo không gặp người yêu, bài thơ cô kết lại ở những cảm giác âm thầm và
rạo rực mà mùa xuân mang lại trong lòng mỗi người. Đây là thời gian của
gieo cấy ấp ủ, của tin yêu và chờ đợi. Sau cái mưa bụi kia, trong không
khí lành lạnh của những thoáng mùa đông đang còn sót lại, thực ra là
bao hy vọng mơ hồ được đánh thức, nó làm cho mỗi con người, nhất là
những người tuổi trẻ “ngồi không yên ổn, đứng không vững vàng”, và mặc
dù đôi khi dó chỉ là những hy vọng hão, những ước mong không được đáp
ứng, song nó vẫn bền chặt trong lòng người, cả đến khi đau đớn, con
người ở đây vẫn không nản lòng, vẫn gắng công chờ đợi, vì ngày xuân còn
dài, và theo nhịp tháng năm, sau xuân này còn có những xuân khác.



Xuân tha hương

 Trở lên là những bài thơ xuân Nguyễn Bính đã viết khi mới từ nông thôn
lên thành thị, mới bắt đầu cuộc đời của một thi sĩ với bao náo nức.

 Chỉ vài năm sau thôi, khi gió bụi kinh thành mang lại cho Nguyễn
Bính nhiều chua xót, và những ngày giang hồ đôi khi đồng nghĩa với cuộc
lưu đày bất dắc dĩ, thì một mô típ khác bắt đầu xuất hiện: xuân và tết
gắn liền nỗi nhớ quên, nhớ những kỷ niệm êm đẹp ngày trước.

Giờ đây,
nhìn ngày vui của mọi người, chàng thi sĩ chợt nhận ra mình quá đơn độc.
Sống giữa cái tết của người ta, chàng mong những cái tết của mình.

Và
trước khi làm thơ xuân cho người, chàng làm cho mình những vần thơ xuân
thật đau đớn, thật tê tái.

Đấy là âm hưởng toát ra qua những bài thơ như
Xuân tha hương, Quán trọ, Bài hành phương Nam viết sau 1940.

Nếu trước đây, thơ xuân Nguyễn Bính thường nói đến những buổi sáng, thì
nay trong thơ xuân của con người ấy có những buổi chiều, những đêm tối.

- Thơ suông rượu nhạt, quán cơm nghèo

Xuân xế mùa xuân, chiều xế chiều
- 

Đây lời tâm sự cùng ai tỏ

Một lạnh đêm xuân chiếu lạnh giường.

Theo hướng phát triển này, giọng thơ Nguyễn Bính có dịp tự đổi khác khá
bất ngờ.

 Trước đấy, thơ như một thứ quà tặng mà thiên nhiên ban phát cho
người nghệ sĩ tài ba, và chàng chỉ việc giơ tay ra là hái ngay được để
trao tặng cho đời.

 Nay ta bắt gặp một sự dụng công hơn và những gì tâm
huyết hơn - thơ là sản phẩm của chính con người Nguyễn Bính, kết quả của
sự từng trải riêng Nguyễn Bính mới có, thơ như những giọt nước mắt đã
cố kìm giữ mà cứ trào ra trên gương mặt phong trần của chàng thi sĩ.

Có
thể nói, những vần thơ đanh quánh rắn rỏi có hơi hướng thơ biên tái (một
dòng trong thơ Đường) này như là trình ra một Nguyễn Bính mới, và cái
điều mà Nguyễn Bính vẫn tự hào, là được theo đòi bút nghiên, học chữ Hán
từ lúc nhỏ, điều đó đã được chứng thực .



Những gì còn lại

 Nhưng có lẽ những bài thơ xuân tha hương buồn bã chỉ có tiếng vang trong
lòng một lớp công chúng chật hẹp.

 Với đa số bạn đọc, Nguyễn Bính vẫn là tác giả của những câu thơ đắm say
tha thiết với mưa xuân, những câu thơ chúng chiều chuộng người ta mơn
trớn người ta, và phải nói là khá phù hợp với những ảo tưởng tốt đẹp mà
mùa xuân thường gợi ra trong lòng bất cứ ai, kiểu như:

 
Mùa xuân là cả một mùa xanh

Trời ở trên cao lá ở cành

Lúa ở đồng tôi và lúa ở

Đồng nàng và lúa ở đồng anh.



Hoặc:

Đã thấy xuân về với gió đông

Với trên màu má gái chưa chồng

Bên hiên hàng xóm cô hàng xóm

Ngước mắt nhìn trời đôi mắt trong.

Người ta biết rằng Nguyễn Bính, con người rất nhạy cảm với phụ nữ, -- dễ
yêu và cũng rất dễ là khổ vì phụ nữ này--, trong đời riêng, khá bất hạnh.

Cái
hạnh phúc thông thường - một tình yêu chân chất, kết thúc bằng một cuộc
hôn nhân bền chặt - nhiều người bình thường có thể có, song chính
Nguyễn Bính lại không có.

 Có lẽ vì thế người thi sĩ của chúng ta không
khỏi có lúc muốn tìm tới trong thơ cái điều không đạt tới trong cuộc
đời: trong cơn say sưa đã mấy lần ông gọi mùa xuân là một người con gái,
và sẵn sàng đi đến cùng, trong mối quan hệ với người con gái ấy.

 Nhân
trò chuyện với người chị ở xa là chị Trúc, ông cả quyết:

 
Chị ơi em cưới mùa xuân nhé!

Để rồi một dịp khác ông sẽ diễn tả những luống cuống trong tình yêu và
niềm khao khát tận hưởng tình yêu với người con gái - mùa xuân trong
những câu thơ thuộc loại hay nhất của mình.

 
Xuân đến tình tôi náo nức quá

Như người giai tế tối tân hôn

Vì say sưa quá, cho nên đã

Đánh đổ trời xuân xuống suối hồn.







































 Nguyên là bài Chị ơi! em cưới mùa xuân nhé !

In trong Chuyện
cũ văn chương, 2001

Đã đưa trên blog này ngày 23-1-2009