نبری گمان که مفتی به خدا رسیده باشی (حرف هایی در حاشیه ی یک گفتگو)

[image error] بيدل‌هاي چاپي در ايران حاوي غلط‌هاي‌ فراوان است

كتاب - محمد كاظم كاظمي، شاعر شناخته‌شده افغاني بعد از چاپ سه عنوان كتاب درباره بيدل تصميم به تصحيح ديوان بيدل گرفته است.

محمد كاظم كاظمي، بيدل شناس و شاعر درباره تصحيح ديوان بيدل به خبرآنلاين گفت: تصحيح ديوان بيدل با وجود مشكلاتي كه در پيدا كردن نسخه‌هاي خطي وجود دارد كار دشواري است و از آنجايي كه من به دليل شرايط كار و زندگي‌ام دسترسي به نسخه هاي موجود در شبه قاره ندارم، كار دشوارتر نيز شده است.

وي با اشاره به اينكه نسخه هاي خطي بيدل در دست افراد خاصي است كه تلاش مي‌كنند اين نسخه ها را منتشر كنند، ادامه داد: اين امر سبب شده كه نسخه هايي كه از بيدل منتشر مي شود با غلط هاي فراوان چاپ شود چرا كه معمولا اين افراد دانش كافي و مراقبت لازم را ندارند.

وي به عرصه رقابت در حوزه بيدل شناسي اشاره كرد و گفت: از آنجايي كه بيدل چند سالي است كه در ايران مطرح شده است عده اي براي رسيدن به شهرت وارد اين عرصه شده اند تا خودي نشان دهد و اين نيز به مشكلات كار مي افزايد.

وي ضمن تقديراز كار عليرضا قزوه درباره بيدل گفت: «قزوه» نسخه خطي بيدل را به همراه عكس منتشر كرد كه اين خود براي بيدل شناسان قابل تقدير است البته نسخه‌اي كه وي به عنوان تصحيح بيدل به همراه دكتر شرف الدين قاسمي منتشر كرده از غلط هاي بسياري برخودار است.

وي گفت: براي تصحيح يك ديوان نياز به دانش‌هاي گسترده اي است و من ادعايي در اينكه به همه اين دانش‌ها وقوف دارم، ندارم اما بر اين باورم با توجه به مطالعتي كه در حوزه بيدل شناسي انجام داده ام كاري كه ارايه مي دهم در نهايت دقت و مراقبت خواهد بود.
.....................
نبری گمان که مفتی به خدا رسیده باشی
(حرف هایی در حاشیه ی یک گفتگو)
آنچه خواندید گفتگوی دوست شاعر و منتقدم جناب آقای کاظمی بود که اشاره ای نیز به دو کتاب بیدل به کوشش من داشت و از یک کتاب تشکر کرد و در باره کتاب دیگر تا حدی گلایه. اول از همه بگویم که حرف کاظمی در باره چاپ پرغلط دیوان بیدل در ایران تا حد زیادی درست است و نمونه اش هم کار فردی به نام م. آثارجوی که حتی روی جلد دیوان غزلیات بیدل را با اغلاط فاحشی چاپ کرده و کار آقای آثارجوی آنطور که من تحقیق کردم و دیدم رونویسی از نسخه کابل است با مقداری اغلاط تایپی بیشتر که با این حساب بخشی از این اغلاط به نسخه کابل برمی گردد. حتما دوست بزرگوارم این نکته را قبول دارند که دیوان چهارجلدی بیدل کابل هم اگر نگوییم در هر صفحه یک غلط دارد لااقل در دو  سه صفحه یک غلط دارد. اما دوست بزرگوارم در باره نسخه بیدل به انتخاب بیدل در همان صفحه اول مصاحبه خودشان یک غلط دارند و آن نام مصحح هندی ست که به اتفاق در طول سه ماه این کار را به انجام رسانده ایم و نام ایشان شریف حسین است نه شرف الدین. غلط های این تصحیح از هر نوع چاپی و دستوری و عدم رعایت فواصل یا بد خواندن متن همه را اگر غلط تصور کنیم و خطای تایپیست و نمونه خوان را هم به حساب مصححان بگذاریم باز آن قدر نیست که دوست بزرگوار من ادعا می کنند. یعنی اگر ایشان توانستند از این نسخه چاپی هزار صفحه ای تنها صد غلط پیدا کنند. یعنی هر ده صفحه یک غلط بنده بیست سی دی خطی بیدل را به ایشان جایزه می دهم تا با خیال راحت بنشینند و کل دیوان بیدل را کار کنند. حتی اگر ثابت هم نکردند باز من در دادن این نسخه ها به ایشان بخیل نیستم و نسخه هایی را که با زحمت و سفر به دورترین نقاط و کتابخانه ها به دست آورده ام مجانی در اختیار ایشان می گذارم. البته در حاشیه نسخه بیدل به انتخاب بیدل خود حضرتشان قبلا نیز حرفهایی زده اند از جمله مطلبی با تیتر بیدل به انتخاب قزوه  که قبل از همه چیز به ایشان عرض می کنم که این نسخه انتخاب بیدل است و ۵۱ غزل با خط خود بیدل دارد و ما با سه سال صرف وقت و زحمت زیاد تنها توانستیم  نسخه فتوکپی آن را به دست آوریم و حتی چند برگ کاغذ را به عمد طوری سیاه  و کمرنگ کرده بودند که نتوانیم چاپ کنیم . ما با کمک ذره بین و با صرف وقت فراوان توانستیم این نسخه را تصحیح کنیم. حدود پانصد اختلاف با نسخه کابل دارد و تفاوت ها را هم نوشته ایم. دوست عزیز ما تنها در مقاله خود یکی دو مورد را اشاره کرده اند و تازه باید قضاوتشان نه بر مبنای نسخه کابل که بر مبنای متن مورد اشاره باشد. اصل نسخه در کتابخانه سالارجنگ حیدرآباد موجود است و نسخه فتوکپی ما هم موجود است. با این همه بنده ادعا نمی کنم که همه متن را درست خوانده باشم اما چشم سر ما و عقل و هوش ما درست کار می کند و یحتمل قضاوت ایشان بیشتر بر مبنای متن چاپ شده نسخه کابل است. حتی جناب کاظمی در همان نقد یادآور شدند که مثلا اگر این نسخه به انتخاب بیدل است چرا فلان غزل در آن نیست؟ حرفی که کاملا با علم نسخه شناسی بیگانه است چرا که اولا این می شود ذوق محمد کاظم کاظمی و نه بیدل عظیم آبادی و مگر قرار است بیدل کاملا انتخابش مطابق انتخاب شما باشد. دوم آن که بیدل در زمان انتخاب این نسخه از غزلیاتش برای آصفجاه حیدرآباد هنوز زنده بوده و ممکن است همان غزلی را که شما دوست دارید در زمان دیگر و بعد از کتابت این نسخه سروده باشد. دوست عزیز من! اگر امکان دادن اصل آن نسخه و عکس با کیفیتی از آن نسخه بود مطمئن باش که ما وقت چند ماهه را صرف تصحیح و مطابقت با نسخه کابل نمی کردیم و علمی ترین کار آن بود که عین نسخه را چاپ کنیم. البته در چاپ بعد اگر ناشر قبول کند من صفحات خوانا را می دهم به شکل فاکسیمیل چاپ کنند و خودتان قضاوت کنید. به هر حال این کار را با مشورت بزرگان بیدل شناس انجام دادیم و مطمئنم که نسخه بیدل به انتخاب بیدل بسیاری از گره ها بر سر راه بیدل پژوهی را باز می کند و مطمئن باش آدمی که دسترسی به  هزاران نسخه خطی دارد و در طول دوران چند ساله اقامتش در هند تنها یک نسخه فاکسیمیل را چاپ می کند شهوت چاپ کتاب و کسب نام ندارد.
نکته دیگر آن که دستخط تازه ای از رباعیات بیدل را توانستم به تازگی پیدا کنم و جالب آن که صاحبان آن کتاب حتی نمی دانند که این دستخط بیدل است و نسخه منحصر به فرد صائب که در سفر اولش به هند آن را تقدیم به ظفرخان احسن والی کشمیر کرده بود را نیز در گوشه ی یکی از کتابخانه های هند یافتم. فقط بگویم که بزرگترین صائب پژوه هند استاد جعفری و همین استاد شریف حسین قاسمی نیز از وجود این نسخه بی اطلاع بودند. اینها بخش کوچکی از کارهای نسخه پژوهی من است. من نه فرصت کار تصحیح بیدل را دارم و نه داعیه ای که اینجا بیشتر روزهای من در ویراستاری و کمک به تصحیح نسخ خطی یی می گذرد که نام دیگران بر پیشانی آن کتابهاست نه من. و بیش از سی کتاب نسخه خطی و پژوهشی را تاکنون در همین سه سال نشر کرده ایم و یا برایشان مقدمه نوشته ام و بگذریم... مطمئن باش اگر روزی تصمیم به تصحیح دیوان بیدل گرفتی تازه می فهمی که این دو نسخه چاپ شده و نسخه های دیگری که جمع کرده ام چقدر مشکلات پیش پای بیدل پژوهی را هموار می کند. و تازه بعد از چاپ متوجه می شوی که کجای کاری. حرف آخر آن که اگر روزی نسخه را برایت فرستادم و حوصله کردی و آن را با دقت خواندی جرات و جسارت نوشتن نقدی مجدد را نیز داشته باش. مطمئن باش این کتاب از بهترین کتاب چاپ شده آثار بیدل در افغانستان به مراتب کم غلط تر است. با این همه من همیشه برای پژوهشگران سرزمین افغانستان عزیز و برای شما احترام قائل بوده ام و تلاش های بیدل پژوهان افغانی را از جدی ترین و قدیمی ترین تلاش های بیدل شناسی می دانم. البته ای کاش کاظمی عزیز به برخی بیدل پژوهان بزرگ سرزمین ایران نیز اشاره می کردند از جمله به سید حسن حسینی و علی معلم دامغانی و یوسفعلی میرشکاک و ... با همه این احوال جناب کاظمی عزیز! اگر هم به فرض توانستی در این کتاب تعدادی غلط پیدا کنی مطمئن باش بنده و همکار هندی ام آنقدر جرات و جسارت داریم که آن را با اصل نسخه مطابقت بدهیم و اگر نیاز به تصحیح باشد با حفظ امانتداری و تقدیر از تلاش شما آن را اعمال کنیم. اما تفاوت بیشتر در اصل نسخه است. مثلا در نسخه کابل آمده:
نبری گمان که یعنی  به خدا رسیده باشی
و در دو نسخه چاپ شده توسط ما آمده:
نبری گمان که مفتی به خدا رسیده باشی.
کاظمی عزیز! شاید غلط های شما از نوع همین یعنی ها و مفتی ها باشد. به هر حال قبول کن که  مفتی مفتی نمی توان فتوا صادر کرد. علم نسخه شناسی به ما می گوید قبل از هر چیز نسخه را نگاه کن. شاید بگویی چون نیست خواجه حافظ معذور دار ما را ... اتفاقا نسخه هست. اصلش - که زندانی است - و تصویرش که برایت می فرستمش. پیشاپیش از وقتی که برای این مصاحبه و دو نقد قبلی گذاشتی متشکرم. لابد متوجه شدی که در مقدمه آن کتابی که اصلش را دفتر فنی ناشر برایت ایمیل کرد و پاورقی ها را حذف کرده بودند و کمی حروف به هم ریخته شده بود بنده مقصر نبودم. و شما هم لطف کردید و مقدمه را نگاهی کردید و نکاتی را اصلاح کردید و من هم همان را برای ناشر فرستادم.آن روزها یک بار خواستم جواب بنویسم و  برخی نکته های مغفول در باره آن مقدمه را بنویسم که راستش نوشتم اما چون تا حد زیادی عصبانی بودم آن مطلب را برداشتم. اما این بار با نهایت آرامش می نویسم و روی ماهت را هم می بوسم.                               
 سه شنبه ۱۱ آبان ماه ۱۳۸۹- دهلی نو