Η Λογοτεχνία του Φανταστικού (από το αφιέρωμα στο περιοδικό Άνευ)

Του Ανδρέα Καπανδρέου*
Τα λεξικά περιγράφουν τη «φανταστική λογοτεχνία» [fantasy literature], ως τη λογοτεχνία η οποία ξεφεύγει από την πραγματικότητα και η οποία περιγράφει γεγονότα που διαδραματίζονται σε μη υπαρκτούς κόσμους (π.χ. σε άλλους γαλαξίες, στο κέντρο της Γης, σε εναλλακτικές εκδόσεις του ιστορικού κόσμου κτλ). Στην κατηγορία αυτή συμπεριλαμβάνονται τα όνειρα και τα οράματα, τα παραμύθια, η επιστημονική φαντασία κ.α., όπου συναντάμε μαγικές δυνάμεις και καταστάσεις οι οποίες θεωρούνται αδύνατες στον γνωστό κόσμο.Κάποιοι θεωρητικοί της λογοτεχνίας
Μια από τις πιο ενδιαφέρουσες θεωρίες είναι αυτή του φιλόσοφου Tzvetan Todorov Η κατάταξη του  Todorov:
1. Αμιγές παράξενο: συμβάντα που μπορούν να εξηγηθούν τέλεια με τους νόμους της λογικής, αλλά που είναι, με τον ένα ή τον άλλο τρόπο, απίστευτα, αλλόκοτα, συγκλονιστικά, ιδιόρρυθμα, ανησυχητικά, ασυνήθιστα.
2. Φανταστικό παράξενο: συμβάντα που φαίνονται υπερφυσικά μέσα σ’ όλη την ιστορία αλλά, στο τέλος, δέχονται μιαν ορθολογική εξήγηση.
3. [Αμιγές φανταστικό]: βρίσκεται μεταξύ φανταστικού παράξενου και φανταστικού θαυμαστού. Το φανταστικό σύμφωνα με τον Todorov, καλύπτει τον χρόνο της αβεβαιότητας· από τη στιγμή που διαλέγει κανείς τη μια ή την άλλη απάντηση, εγκαταλείπει το φανταστικό, για να μπει σ’ ένα γειτονικό γεγονός, στο παράξενο ή το θαυμαστό. Το φανταστικό είναι ο δισταγμός που δοκιμάζει ένα ον, που δεν γνωρίζει παρά τους φυσικούς νόμους, μπροστά σ’ ένα συμβάν με υπερφυσική εμφάνιση.
4. Φανταστικό θαυμαστό: αφηγήσεις που παρουσιάζονται ως φανταστικές και που τελειώνουν με μια αποδοχή του υπερφυσικού.
5. Αμιγές θαυμαστό: τα υπερφυσικά στοιχεία δεν προκαλούν καμία ιδιαίτερη αντίδραση ούτε στους ήρωες του έργου, ούτε και στον αναγνώστη. Παράδειγμα αμιγώς θαυμαστού, είναι το μαγικό παραμύθι.
Στις κοινότητες φίλων της φανταστικής λογοτεχνίας, τα πράγματα είναι πιο απλά. Η ελληνική διαδικτυακή κοινότητα sff.gr, για παράδειγμα, χωρίζει τη λογοτεχνία του φανταστικού σε τρείς υποκατηγορίες:1.      Επιστημονική Φαντασία2.      Φαντασία 3.      Τρόμος (φανταστικός)   
Ιστορική αναδρομή στην ελληνική φανταστική λογοτεχνίαΑρκετοί μελετητές υποστηρίζουν ότι τα πρώτα δείγματα φανταστικής λογοτεχνίας είναι ελληνικά, μας τα έδωσε ο Όμηρος και πρόκειται για την Ιλιάδα και την Οδύσσεια όπου βρίθουν τα φανταστικά πρόσωπα και τα φανταστικά γεγονότα.  Οι τρείς μεγάλοι τραγικοί ποιητές Αισχύλος, Σοφοκλής και Ευριπίδης χρησιμοποιούν στα έργα τους υπεράνθρωπα πλάσματα, αλλόκοσμα και μυστηριώδη τέρατα, ιπτάμενα άρματα, φαντάσματα, νεκρούς που επιστρέφουν, εξωτικούς τόπους κ.α., δίνοντας έτσι μιαν άλλη διάσταση στην ποιητική φαντασία. Η Αττική Κωμωδία, επίσης, με τον κορυφαίο εκπρόσωπό της Αριστοφάνη προσφέρει πλήθος φανταστικών στοιχείων. Αλλά και στη σύγχρονη ελληνική λογοτεχνία μεγάλα ονόματα όπως ο Αριστοτέλης Βαλαωρίτης, ο Δημοσθένης Βουτηράς, ο Μ. Καραγάτσης κ.α., έχουν γράψει φανταστική λογοτεχνία.Παρ’ όλ’ αυτά η λογοτεχνία του φανταστικού δεν έχει την θέση που της αρμόζει ανάμεσα στ’ άλλα λογοτεχνικά είδη. Μια ερμηνεία γι’ αυτό το γεγονός προσπαθεί να δώσει ο Μάκης Πανώριος*Συγγραφέας – Βιβλιοθηκονόμος Πανεπιστημίου Κύπρου


[Το άρθρο δημοσιεύτηκε στο τεύχος 50 (Χειμώνας 2014) του κυπριακού λογοτεχνικού περιοδικού  «Άνευ», σε αφιέρωμα για τη Λογοτεχνία του Φανταστικού] 


Brian Attebery, Strategies of Fantasy. Indiana (US): Indiana University press, 1992 Todorov, Tzvetan. Εισαγωγή στη φανταστική λογοτεχνία. Αθήνα: Οδυσσέας, 1991 Πανώριος, Μάκης. Το ελληνικό φανταστικό διήγημα. Αθήνα: Αίολος, 1987, τ.1, σ.16