Cách vật trí tri

Có nhiều bản dịch nếu chịu khó ngồi đối chiếu với bản gốc sẽ thấy sai sót tùm lum. Nhưng chả ai ngồi soi cả. Lý do thì nhiều, nhưng một trong những lý do quan trọng là do bản dịch dùng tiếng Việt rất nuột. Đọc quá trôi, đầy cảm xúc, đâm ra chả ai còn muốn ngồi soi lỗi dịch.

Tiếng Việt biến đối không ngừng, cùng lúc báo chí sách vở sử dụng tiếng Việt ngày càng tệ, cho nên để viết tiếng Việt thật nhuyễn thực là khó. Ngoài việc có năng khiếu thì phải luyện công suốt ngày.

Với sách dịch. Trong các công đoạn biên tập sách dịch, người biên tập đầu (so với bản gốc) thì chưa chắc đã quan trọng bằng người biên tập tiếng Việt cuối cùng (chỉ biên tập tiếng Việt). Bởi xét cho cùng, bạn đọc “mua” và “dùng” cái bản tiếng Việt ấy chứ không phải mua và thưởng thức bản gốc. (Tất nhiên dịch sai vẫn là một câu chuyện khác).

Với các sách quốc văn. Ví dụ cuốn “Ai và Ky”, nếu bạn đọc để ý, thì tiếng Việt rất nuột nà, và là cuốn sách hiếm hoi gần như không có lỗi. Đó là nhờ tài biên tập chứ không phải công tác giả. Biên tập cho Ai và Ky là nhà thơ Phan Đan, một người không chỉ giỏi tiếng Việt mà còn giàu kiến thức. Mọi người có thể tìm đọc thơ của Phan Đan trên Tiền Vệ. Hoặc nghe hai bài hát một thời là hit của Hà Nội. Hai bài này đều thơ Phan Đan, nhạc Đặng Hữu Phúc. Đó là Trăng Chiều và Lời Ru Mùa Đông.

Do không quen nhiều người giỏi tiếng Việt, nên mỗi khi phải viết cái gì đó quan trọng, tôi thường phải gửi cho Phan Đan sửa giúp. Gần đây tôi viết lời giới thiệu và chú giải cho Ngũ Luân Thư của Miyamoto Musashi (giữa tháng 6 xuất bản). Nhà thơ  Phan Đan đã biên tập lời giới thiệu và chú giải này và đã  biến vịt thành thiên nga.

Sau mỗi lần được biên tập, đọc lại, thấy mình lại học thêm được khối điều.

Trong lời dẫn nhập, Kiếm Thánh Musashi có nhắc đến “cách vật trí tri”. Tôi có làm chú thích cho cái này và gửi nhờ nhà thơ Phan Đan biên tập.

Dưới đây tôi đặt hai đoạn chú thích ngắn về “cách vật trí tri”. Trước là đoạn đã qua tay biên tập của Phan Đan. Sau là đoạn gốc ngô nghê của tôi. Coi như chuyện hậu trường biên tập, kể ra để mọi người đọc cho vui.

I. Cách vật trí tri (đã biên tập).

Khi thực hiện cuốn Ngũ Luân Thư, chúng tôi có tìm hiểu các dòng tư tưởng Á Đông cùng thời cũng như trước thời Musashi sống, và có thể thấy Musashi phần nào chịu ảnh hưởng của triết gia Vương Dương Minh (1472-1529).

Vương Dương Minh (王陽明), tên huý là Thủ Nhân (守仁), tự là Bá An (伯安), là nhà chính trị, nhà triết học, nhà tư tưởng xuất sắc thời Minh (1386-1643) ở Trung Quốc. Ông là người văn võ song toàn, thâm cứu Nho học và Đạo học, luyện tập phép dưỡng sinh của Đạo giáo và nghiên cứu cả Phật giáo. Đồng thời, ông còn dành thời gian chuyên tâm học binh pháp và tập luyện võ đạo.

Vương Dương Minh theo tâm học của Lục Cửu Uyên, coi tâm, đạo và trời là một, nếu hiểu rõ tâm, thì cũng hiểu được đạo và trời  (Tâm tức đạo, đạo tức thiên, tri tâm tất tri đạo tri thiên). Ứng dụng tâm học về mặt đạo đức, ông chủ trương “trí lương tri” và “tri hành hợp nhất”. “Trí lương tri” là sự hiểu biết tự nhiên của tâm, mà cũng là lẽ trời (thiên lí): “Tâm chi bản thể tức thiên lí dã, thiên lí chi chiêu minh linh giác sở vị lương tri dã” (Bản thể của tâm là lẽ trời, sự nhận hiểu lẽ trời một cách sáng láng linh diệu là lương tri). Thuyết “trí lương tri” của Vương Dương Minh kế tục ý niệm “lương tri lương năng” của Mạnh Tử , nhấn mạnh “trí”. Hệ quả của “trí lương tri” là “tri hành hợp nhất”. Ông giải thích: “Biết là tri của tâm, cảm xúc là hành của tâm, việc làm là thành tựu từ tri và hành của tâm.”  Với Vương Dương Minh, tu dưỡng là nhằm tìm lại cái tâm, để đạt cảnh giới “vạn vật nhất thể”, do đó, chữ “lương tri” của ông bao hàm ý nghĩa “tri hành hợp nhất”.

Năm 1504, ông làm quan ở Bộ Binh. Ông chú trọng dùng quân giỏi chứ không cốt đông. Tài năng của ông thể hiện rõ trong nhiều chiến dịch quân sự và phương pháp tổ chức quân đội.

Vương Dương Minh tiếp xúc với tư tưởng “cách vật trí tri” của Khổng học từ sớm. “Cách vật trí tri” được trích từ sách Đại Học của Tăng Tử, một trong Tứ thư của Nho giáo. Cách vật là tiếp cận và nhận thức sự vật, trí tri là đạt đến tri thức về sự vật. “Cách vật trí tri” đã được một số triết gia trước Vương Dương Minh chú giải. Trịnh Huyền đời Đông Hán giải thích: “Cách là đến cùng, vật là sự vật”. Từ đời Tống về sau, có nhiều cách giải thích khác. Phái Trình – Chu đời Tống nhấn mạnh rằng tri thức vốn có ở con người, nhưng ảnh hưởng của vật dụng làm cho mất đi, cần phải “tức vật cùng lí” để lấy lại. Trình Di giải thích: “Cách là xét đến cùng, vật là lí. Nghĩa là xét đến cùng lí vậy” (“Nhị Trình di thư” – cuốn 18). Chu Hy giải thích: “Muốn đạt đến cái biết của ta thì căn cứ vào vật và xét đến cùng cái lí của nó” (“Tứ Thư” – chương cuối tập chú). Vương Dương Minh nghiền ngẫm “cách vật trí tri’ để rồi ngộ ra những tầng nghĩa khác, từ đó xây dựng tư tưởng riêng của mình. Ông cho rằng chánh đạo nằm trong tâm con người chứ không nằm ở sự vật: “Chủ thể của thân là tâm, phát động của tâm là ý, bản thể của ý là tri, sở tại của tri là vật.” Tâm đã biết phân biệt, ắt phải biết thiện ác, để hành xử theo cái thiện.

Vương Dương Minh viết:

Vô thiện vô ác thị tâm chi thể
Hữu thiện hữu ác thị ý chi động
Tri thiện tri ác thị lương tri
Vi thiện khử ác thị cách vật

(Không thiện không ác là thể của tâm
Có thiện có ác là sự động của ý
Biết thiện biết ác là lương tri
Làm thiện bỏ ác là cách vật)

Các học thuyết của Vương Dương Minh truyền bá trong triều đại nhà Minh ở Trung Quốc, sau đó qua Nhật Bản, có ảnh hưởng sâu rộng ở cả Nhật Bản, Triều Tiên và Việt Nam. Dương Minh học (阳明学) còn tác động trực tiếp đến phong trào Duy Tân của Nhật Bản.

Chúng tôi cho rằng Musashi đã nghiên cứu và chịu ảnh hưởng những tư tưởng đặc sắc của Dương Minh học.

***

II. Cách vật trí tri (trước khi biên tập).

Khi làm thực hiện cuốn Ngũ Luân Thư, chúng tôi có tìm hiểu các dòng tư tưởng cùng và trước thời mà Musashi sống. Chúng tôi có cảm giác Musashi chịu một phần ảnh hưởng của triết gia Vương Dương Minh (1472-1529).

Vương Dương Minh ((王陽明, tên huý là Thủ Nhân) là một chính trị gia, một nhà triết học và là một vị tướng bách chiến bách thắng. Ông là một nhân vật có ảnh hưởng với triều Minh (1386-1643) và là vị tướng từ chối đem quân đánh Việt Nam. Vương Dương Minh nghiên cứu và tập luyện võ đạo, cũng như nghiên cứu Nho, Lão và tu Tiên.

Vương Dương Minh theo Tâm Học, coi tâm-đạo-trời là một, hiểu tâm thì cũng hiểu được đạo và trời (tâm tức đạo, đạo tức thiên, tri tâm tất tri đạo tri thiên). Ông là cha đẻ thuyết “Trí lương tri” (Biết lương tri). Các học thuyết của Vương Dương Minh có ảnh hưởng lớn trong triều Minh, sau được truyền bá qua Nhật Bản và có ảnh hưởng đến phong trào Duy Tân của nước này.

Vương Dương Minh tiếp xúc với “cách vật trí tri” trong sách Đại học của Khổng Tử từ sớm, theo đuổi cách hiểu của “cách vật” theo nghĩa đến với sự vật để có hiểu biết, để rồi sau này ngộ ra ý nghĩa khác của “cách vật trí tri”, từ đó xây dựng tư tưởng riêng của mình. Ông cho rằng “cách vật” là thấy sự tồn tại chính đáng theo chân đạo của vật. Chánh đạo nằm trong tâm con người chứ không nằm ở ngay sự vật.  Ông nói “Chủ thể của thân là tâm, phát động của tâm là ý, bản thể của ý là tri, sở tại của tri là vật.”

Đầu thế kỷ XVI ông đưa ra lý thuyết  “Tri Hành Hợp Nhất” (知行合一) vận dụng các trải nghiệm và phát huy kiến thức nghiên cứu từ Lão Tử ( “Vạn Vật Nhất Thể“ (万物一体)). Ông giải thích ““Biết là Tri của Tâm, cảm xúc là Hành của Tâm, việc làm là thành tựu của Tri và Hành của Tâm.”

Tâm đã biết phân biệt, ắt phải phân biệt thiện ác, để hành xử theo cái thiện. Ông viết thơ:

Vô thiện vô ác thị tâm chi thể
Hữu thiện hữu ác thị ý chi động
Tri thiện tri ác thị lương tri
Vi thiện khử ác thị cách vật

Có người dịch:

Không Thiện không Ác là thể của Tâm
Có Thiện có Ác là sự động của Ý
Biết Thiện biết Ác là LƯƠNG TRI
Làm Thiện bỏ Ác là cách vật

Tư tưởng Dương Minh Học (阳明学) sau này có ảnh hưởng ở Nhật. Tư tưởng ấy có nói: “Tâm chi bản thể tức thiên lí dã, thiên lí chi chiêu minh linh giác sở vị lương tri dã”. Có người dịch là “”Bản thể của tâm là lẽ trời, sự nhận hiểu lẽ trời một cách sáng láng linh diệu là lương tri”.

Chúng tôi phỏng đoán Musashi có nghiên cứu và chịu ảnh hưởng trực tiếp tư tưởng Dương Minh Học này.