Rüya ve Kâbus

Çizgi roman aslında hiç değişmedi ama ben büyürken edebi yada siyasi anlamda pek ciddiye alınmazdı. Pulp edebiyatının bir uzantısıydı: çoksatıyordu, popülerdi ama entelektüel bir itibarı yoktu. Belki de sırf buitibarsızlık yüzünden, genç bir hevesli olarak türün sınırlarını zorlayan, ona“değer” katmaya çalışan isimlere özellikle dikkat kesiliyordum.

Mesela polisiye edebiyatının çığır açıcı yazarlarındanDashiell Hammett bir dönem Alex Raymond’la birlikte X-9 bantlarını yapmıştı.Hammett yazıyor, Raymond çiziyordu; kulağa hâlâ rüya gibi geliyor. Bubirlikteliği öğrendiğim andan itibaren meraklanmıştım. Fakat sonradan gördüm kibizde otuzlu yıllarda yayınlanan çeviriler aslına pek benzemiyor; ilavemetinler, Türkleştirmeler, anlamı bulanıklaştıran müdahalelerle neredeysebambaşka bir şeye dönüşmüşler. Asıl versiyona ulaşmam otuz beş yılımı aldı.Nihayet diyelim, Hammett’in yazdığı, Raymond’un çizdiği X-9’ları okuyabildim.

Ve peşinen söyleyeyim: okuduklarım düşündüğüm kadar parlak değildi.Eskimiş olmalarını normal sayıyordum ama bu kadar kopuk ve dağınık olacaklarınıtahmin etmemiştim. Raymond’un çizgileri her zamanki gibi ışıldıyordu amasenaryolar Hammett havası taşımıyordu. O yoğun, sert, “daha önce hiç yazılmamışgibi görünen sahneler” yoktu. Hammett belli ki işi önemsememişti. Belki deciddiye alacak durumda değildi.

Koşulları düşününce bu şaşırtıcı olmayabilir. Hammett oyıllarda polisiyenin yıldızıydı; ama aynı zamanda FBI tarafından takip edilenbir Marksist, politik bir aktivistti. Sağlığı kötüydü, verem ve hepatitpençesindeydi, çok içiyordu, borç içindeydi. Haftalık beş yüz dolarlık teklifihemen kabul etmiş olmalı. Buna karşılık ortağı Raymond ondan on iki yaş küçüktü,sağlıklıydı, siyasetten uzak, ailesine bağlıydı. Bir "alkol kardeşliği" kuramazdı Hammet ile. Anlaşılan uyumsuz bir ikiliolmuşlardı. King Features zaten ilk bantları beğenmedi, Hammett’in yazdıklarıedit edilmeye, ödemeler gecikmeye başladı. Alkol, teslim tarihlerinikaçırmasına yol açtı. Kısa sürede ortaklık sona erdi. Hammett hayatına içki,politik baskılar ve edebi sömürüyle devam etti, çizgi romandan uzaklaştı; Raymond ise Flash Gordon veDedektif Nik gibi efsanelerle şöhretini büyüttü.

Ama mesele sadece kişisel sorunlar değil. Çizgi roman (bant)başka bir anlatım formu: her gün gazetede üç dört kareyle “bir şey” söylemek,onu da ertesi gün merak ettirecek şekilde bitirmek gerekiyor. Görselardışıklığın matematiğini kurmak şart. Hammett büyük bir romancıydı ama bu formunmantığını kavrayamadığı anlaşılıyor. İyi yazar olmak, iyi senaryo yazarı olmakiçin yeterli değildi.

Bugünden bakınca X-9’un “olamamışlığı” yine de kıymetli.Çünkü bize edebiyat ile çizgi romanın, yüksek kültür ile pulp’un her zamanbuluşamayacağını, bazen çelişkiyle sonuçlanacağını gösteriyor. Hammett-Raymondişbirliği bir hayalin değil, bir uyumsuzluğun kaydı olarak duruyor.