ΟΡΕΣΤΕΙΑ
Το Εθνικό Θέατρο συνεργάζεται για πρώτη φορά με τον διεθνώς καταξιωμένο Έλληνα σκηνοθέτη και δάσκαλο Θεόδωρο Τερζόπουλο και παρουσιάζει την Παρασκευή 12 και το Σάββατο 13 Ιουλίου στο Αρχαίο θέατρο της Επιδαύρου, την τριλογία[0] Ορέστεια, στο πλαίσιο του Φεστιβάλ Αθηνών Επιδαύρου. Ένα ανεπανάληπτο πολιτιστικό γεγονός, μια εμβληματική παράσταση διανοητικού και φιλοσοφικού βάθους, που έρχεται να διευρύνει τα όρια της τέχνης.
Για την Ορέστεια
Tο 458 π.Χ., σε μια εποχή βίαιων κοινωνικών και πολιτικών ανατροπών, o Αισχύλος παρουσιάζει στη γιορτή των Διονυσίων την Ορέστεια (Αγαμέμνων, Χοηφόροι, Ευμενίδες), τη μοναδική σωζόμενη τριλογία αρχαίου δράματος και το τελευταίο σωζόμενο έργο του, που συνέταξε δύο μόλις χρόνια πριν από τον θάνατό του, αντανακλώντας[1] πολλές από τις ραγδαίες μεταβολές της εποχής του.
Κεντρικός άξονας της τριλογίας είναι το τραγικό βραχυκύκλωμα του Ορέστη[2] που διαχέεται σε όλα τα πρόσωπα του δράματος και στον χορό μέσα από διαδοχικά στάδια: από την αποσταθεροποίηση στο αδιέξοδο, στην τρέλα. Την κατάσταση αυτή εκμεταλλεύεται η Αθηνά στο τρίτο μέρος της τριλογίας, για να θεσμοθετήσει τη δημοκρατία με τη βία, μέσω μιας αμφιλεγόμενης σύναψης ειρήνης.Στα δύο πρώτα μέρη της τριλογίας, στον Αγαμέμνονα και τις Χοηφόρους, οι δολοφονίες που βάζουν τέλος στις τυραννικές[3] εξουσίες του Αγαμέμνονα και της Κλυταιμνήστρας αποτελούν την κορύφωση μιας νέας περιόδου κρίσης και αποσταθεροποίησης που αντανακλάται στις Ευμενίδες. Οι Ερινύες, οι χθόνιες θεότητες, εκπροσωπώντας τα ένστικτα και τις παρορμήσεις διαφυλάσσουν τη μνήμη. Γνωρίζοντας ότι κάθε διαμάχη με τους θεούς είναι προδιαγεγραμμένη ήττα, εξεγείρονται και απειλούν την ευταξία της πόλης. Ο Ορέστης πρέπει να πληρώσει για να τιμωρηθεί όχι μόνο το έγκλημα, αλλά και η επανάληψή του, και να διατηρηθεί ζωντανή η μνήμη της σύγκρουσης.
Η Αθηνά προσπαθεί με κάθε τίμημα να συνάψει «σύμφωνο ειρήνης» ανάμεσα στους θεούς και τις Ερινύες, προσφέροντας ανταλλάγματα και προνόμια. Για να πετύχει τη συνθηκολόγηση, μεταφέρει τη βία στο πεδίο της γλώσσας. Ο λόγος της εισάγει τη δόλια πειθώ, το ψέμα και την παραπλάνηση στην πολιτική σφαίρα. Οι Ερινύες υποκύπτουν με τη θέλησή τους. Φορώντας τα χαρακτηριστικά πορφυρά ενδύματα των μετοίκων, ανακηρύσσονται σε Ευμενίδες και απομακρύνονται από τον πυρήνα της πόλης. Οδηγούνται στην αφάνεια, στη λήθη, στα έγκατα της γης. Το δημοκρατικό πολίτευμα έχει εγκαθιδρυθεί. Όχι όμως ανώδυνα. Ό,τι είναι ασύμβατο με το νέο καθεστώς – το μέρος του ζωντανού σώματος που συνδέεται με τη μνήμη, τα ένστικτα, τη ζωική ορμή – έχει εξοριστεί. Η νέα τάξη πραγμάτων επιβάλλεται από τους εξουσιαστικούς μηχανισμούς με τρόπο τέτοιο, ώστε αυτές οι ζωτικές δυνάμεις μοιάζει σαν να μην υπήρξαν ποτέ.
Οι Ερινύες συμβιβάζονται και αποδέχονται την κοινωνική θέση των μετοίκων, ωστόσο η εσωτερική δομή τους δεν αλλοιώνεται. Όπως τα φυσικά φαινόμενα που δεν εξαφανίζονται από τη γη, αλλά ακολουθούν μια σπειροειδή πορεία μετουσίωσης, κλιμάκωσης και αποκλιμάκωσης, έτσι μπορούμε να φανταζόμαστε και τις χθόνιες θεότητες να οπισθοχωρούν και να αποσύρονται, για να αναδυθούν εκ νέου, παίρνοντας συνεχώς νέες, απροσδόκητες μορφές.Σκηνοθετικό σημείωμα
Γιατί η Ορέστεια συνεχίζει να ασκεί τρομακτική[5] έλξη; Μια πιθανή απάντηση θα μπορούσε να είναι επειδή στον άνθρωπο υπάρχει η ανάγκη για μια βαθύτερη σχέση με τον Μύθο. Ο μύθος της Ορέστειας είναι επικίνδυνος, ανήκει στον κόσμο του ανοίκειου και του παράξενου, προκαλεί τον τρόμο, επειδή αποκαλύπτει το ατίθασο, το βίαιο και τους νόμους του βάθους που δεν μπορούν να δαμαστούν. Η Κλυταιμνήστρα μας καλεί να σπάσουμε μαζί τον καθρέφτη, για να γεννηθεί από τα θραύσματά του μια νέα εφιαλτική εικόνα, που ωστόσο θα διατηρεί τις σκοτεινές ρίζες του μύθου.
Πρόθεσή μας είναι η μελέτη του βάθους του μύθου της Ορέστειας και η αναζήτηση του απρόβλεπτου, του ασυνήθιστου, του παράδοξου. Τα πρόσωπα προσφέρουν τα σώματά τους στο θυσιαστήριο του ανοίκειου, θέτουν διαρκή ερωτήματα και διλήμματα. Η αισθητική της παράστασης προκύπτει από τη δυναμική σχέση του Σώματος με τον Μύθο, τον Χρόνο και τη Μνήμη. Θέτουμε ξανά το θεμελιώδες οντολογικό ερώτημα «περί τίνος πρόκειται», ένα ερώτημα που δεν επιδέχεται οριστικές απαντήσεις, αλλά διαρκώς μας ενεργοποιεί προς την κατεύθυνση της ολοένα βαθύτερης έρευνας της ρίζας του ήχου, της λέξης, των πολλαπλών διαστάσεων του ανθρώπινου αινίγματος και της ανακατασκευής ενός νέου Μύθου.
Θεόδωρος Τερζόπουλος
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ[0]. Ή μήπως τετραλογία, περιλαμβανομένου του έργου Πρωτεύς (Kouliouri 2021, p. 25)
[1]. Λεκτικό σφάλμα.
[2]. Βραχυκύκλωμα?
[3]. τυραννικές???
[4].
[5]. Αγγλισμός.
Ορέστεια Αισχύλου, Από 12.07.2024, ΚΑΛΟΚΑΙΡΙΝΗ ΠΕΡΙΟΔΕΙΑ, <https://www.n-t.gr/el/events/Oresteia... (17 Ιουν. 2024)
Μήτας, Στ. 2020. "Η δικαιοσύνη, επί σκηνής και στην πόλη. Σημείωμα για την Ορέστεια του Αισχύλου," The Art of Crime, <https://theartofcrime.gr/%CE%B7-%CE%B... (17 Ιουνίου 2024).
ΑΙΣΧΥΛΟΥ Ορέστεια, μτφ. Ι. Γρυπάρη, Αθήναι 1911.
https://research-information.bris.ac...., V. 2021. "Conceptions of the Future in Aeschylus' Oresteia" (diss. Univ. of Bristol)... 73 Collard (2002, on 1010) notes that the use of μετοίκοις for the Furies bear both similarities and differences with metics in classical Athens: like metics, the Furies will be sharing house and home, unlike metics they will acquire ‘permanent home’ and ‘permanent and special tokens of worship’. Like metics, the Furies will have a sponsor, Athena. Unlike metics, they do not need a citizen sponsor, as Athena acts as a sponsor, ‘before she urges the citizens jurors to accept them’...The new goddesses refer to the ‘people of Athens’ (ἀστικὸς λεώς, 997), while Athena refers to them as ‘citizens’ (πολίταις, 1113) and to the Awesome Goddesses as ‘settlers’ (μετοίκοις, 1011).73 The blend of the future horizon with the present circumstances turns the future into a future present.
Craig Jendza. 2019. "Comedy and Transgression in Aeschylus’ Oresteia," CAMWS 2019, <https://camws.org/sites/default/files... (17 June 2024)
https://online.ucpress.edu/ca/article... «Ικέτιδες» του Αισχύλου οι Δαναΐδες φεύγουν από τα ξαδέρφια τους και καταφεύγουν στο Άργος. Οι μελετητές έχουν σημειώσει ομοιότητες μεταξύ του Άργους του έργου και της σύγχρονης Αθήνας. Ωστόσο, μια τέτοια αντιστοίχιση έχει γενικά παραβλεφθεί: στις Δαναΐδες αποδίδεται άσυλο με όρους που αντικατοπτρίζουν την αθηναϊκή μετοιϰία των μέσων του 5ου αιώνα, μια διαδικασία που προβλέπει τη μερική ενσωμάτωση των μη πολιτών στη ζωή της πόλεως. Ο Δαναός και οι κόρες του είναι Αργείας καταγωγής και κατοικούν στην πόλη, αλλά δεν καθίστανται πολίτες. Αντίθετα, λαμβάνουν το δικαίωμα μετοιϰεῖν τῆσδε γῆς (609). Ως μέτοικοι διατηρούν τον έλεγχο του προσώπου και της περιουσίας τους και δεν υπόκεινται σε κατάσχεση από άλλον. Δεν τους επιτρέπεται να κατέχουν ακίνητη περιουσία (ἔγϰτησις), αλλά λαμβάνουν καταλύματα χωρίς ενοίκιο. Ο Πελασγός και οι άλλοι Αργείοι πολίτες υπηρετούν ως πολίτες τους αντιπρόσωποι (προστάτης). Η εμφάνιση των Δαναΐδων ως μετοίκων αναδεικνύει τις ομοιότητες μεταξύ του Πελασγού και του προκατόχου του, Άπιος. Και οι δύο ηγέτες βρέθηκαν αντιμέτωποι με βίαιους ξένους που απαιτούσαν να ζήσουν ανάμεσα στους Αργείους και προσπάθησαν να προστατεύσουν την αυτοχθονία και την επικράτεια του Άργους. Ωστόσο, ως ικέτες οι Δαναΐδες (σε αντίθεση με τα φίδια) δεν μπορούν να εκδιωχθούν βίαια. Η λύση του Πελασγού είναι μια απόδοση της μετοιϰίας που εγκρίθηκε από τη συνέλευση των Αργείων. Η ανάδειξη της μετοιϰίας ως επίσημου καθεστώτος στην Αθήνα είναι δύσκολο να χρονολογηθεί. Οι περισσότεροι μελετητές την τοποθετούν μεταξύ των μεταρρυθμίσεων του Κλεισθένη (508/7) και του νόμου περί ιθαγένειας του Περικλή (451/0). Οι «Ικέτιδες» παρέχουν στοιχεία για μια ημερομηνία στην δεκαετία του 460 και λειτουργεί ως μύθος πιστευόμενος ως αληθής που νομιμοποιεί την μετοιϰία, όπως ακριβώς κάνουν οι Ευμενίδες για τον Άρειο Πάγο. Οι «Ικέτιδες» εντάσσονται επίσης καλά στο πλαίσιο της μεταναστεύσεως και της αστικής αναπτύξεως που οδηγεί στο νόμο του Περικλή. Το γεγονός ότι η τριλογία των Δαναΐδων κέρδισε το πρώτο βραβείο μπορεί να οφείλεται στην ενσυναίσθηση των Αθηναίων για το Άργος ως μιας ριψοκίνδυνης πόλεως αφοσιωμένης τόσο στην υπεράσπιση της ταυτότητάς της όσο και στην αναγνώριση των θεϊκών εγκεκριμένων αξιώσεων για καταφύγιο.
