Hồn cốt

Con người sắp đi qua ¼ đầu tiên của thế kỷ 21. Triết học, khoa học và công nghệ của phương tây thắng thế gần như tuyệt đối. Nhưng từ phương Đông, và cả phương Tây nữa, có những người vẫn cố gắng nhìn ra những pattern tương đồng giữa triết và siêu hình phương Đông với khoa học công nghệ phương Tây. Vô cực sinh Thái cực có gì đó gợi ý đến Big Bang. Lưỡng nghi, tứ tượng, bát quái được cho là tương đồng với nhị phân của thế giới số. Đấy là nói về hệ số chẵn của phương Đông.

Qua hệ số lẻ (thái cực, tam tài, ngũ hành) mọi thứ lại giống với Standard Model (vật lý hạt, nằm trong framework của của thuyết trường lượng tử) là thuyết cho đến nay giải thích tốt nhất về vật chất. Tam tài (三才: 3 nguồn lực) được cho là tương đồng với ba (3) quark làm nên một (1) proton hoặc một (1) neutron; cộng với điện tích cơ bản (1) âm và (1) dương ta sẽ có: ba cộng một cộng một bằng năm tức là có ngũ hành (五行: 5 pha). Vật lý cơ bản có 4 lực của tự nhiên, trong đó có 1 lực hấp dẫn nằm ngoài và 3 lực (điện từ, hạt nhân mạnh, hạt nhân yếu) nằm trong tương quan với nhau và của nhau. Cũng chỉ có 3 hạt boson là  W+, W-, và Z^0 trong lực hạt nhân yếu, mà lực này lại là cái giúp định hình nên thế giới tự nhiên. (Nó có vai trò trong giai đoạn ngay sau khi vũ trụ hình thành, trong các phản ứng tổng hợp hạt nhân, trong sự ổn định của vật chất, và trong sự phát sáng của các vì sao trong đó có mặt trời).

 Đặc tính rất “weird” của tính cách và tâm hồn người Việt, được nhắc đến trong bài này có thể cũng từ số 3 mà ra.

Paul Giran nói “khói là hồn của lửa”.

Nhưng khói bốc lên từ lửa thì không có tính linh. Lửa tự nó không có cốt, không có tri, không có giác. Lửa sinh ra từ vật chất, nó là năng lượng tạo ra từ các phản ứng hóa học, ở đây là sự cháy, nhưng nó không trực tiếp nhận năng lượng từ đất, trời, nước (tức là năng lượng của Tam phủ 三府) Tam phủ là: cõi trời, Thiên phủ 天府, cõi đất, Địa phủ 地府; và cõi nước, Thủy phủ 水府.

Hồn của Lửa không có Lý (理) tính và Cảm tính.

Chỉ có sinh vật cao cấp như con người mới thì phần hồn của nó mới có tính linh.

*

**

Hồn con người, là sự kết hợp của khí( 氣) của trời, của đất, của vũ trụ với hơi (唏) thở của sự sống sinh học và hóa học. Khí có năng lượng, tinh chất  của trời, của đất, của sự sống và của cái chết. Thiên khí, địa khí, sinh khí, tử khí. Còn hơi là còn sống, còn sống là còn hơi. Hơi có vị của thiên nhiên, của muôn loài, có mùi[1] của sự nguy hiểm, của cái độc hại, của sự chết.

Khí, để dễ hiểu, ta coi nó là các trường năng lượng như trong tư duy của vật lý hiện đại. Còn tam phủ là vũ trụ (trong vũ trụ quan) của người Việt.

Người Mường là dân tộc có hệ vũ trụ luận (dù thô sơ) để xem xét vũ trụ ra đời thế nào (trường ca Đẻ Đất Đẻ Nước); người Hoa là dân tộc mà vũ trụ luận của họ xem xét vũ trụ sinh ra từ đâu (Vô cực sinh Thái cực). Còn người Việt, rất khác, họ có tam phủ. Vũ trụ quan của người Việt chú tâm đến cõi sống của con người (đời người) trong một vũ trụ tĩnh tại, vĩnh hằng (bất diệt). Vũ trụ quan này, về nguyên bản không phải của người Việt, mà là một học thuyết du nhập và pha trộn, mà hình thức thể hiện của nó về mặt tín ngưỡng là “tam giáo” bản địa: Mẫu Lão Phật; hoặc qua các vị thần Vân Vũ Lôi Điện mà trong đó góc nhìn và điểm nhìn tâm linh của người Việt là từ địa phủ (bao gồm cả âm phủ) nhìn lên các tác động của thiên phủ (Lôi Điện) và hình ảnh của thủy phủ (Vân Vũ) phản chiếu từ cõi thủy tới cõi trời.

Người Việt không luận về vũ trụ, họ chỉ quan nó. Họ không để ý nhiều đến khởi thủy, chung cuộc, họ nói về sinh và diệt nhưng không chú tâm tìm hiểu nó sâu sắc, họ chỉ quan tâm đến cuộc sống đang hiện hữu của mình, ngay lúc này và trong cõi này (cõi người): đó là một phần của địa phủ, nhưng lại chịu tương quan (mà người Việt e dè sợ hãi và tò mò) của thiên phủ và thủy phủ. Người Việt không quan tâm đến dòng thời gian, ít để ý quá khứ, không lo lắng nhiều về tương lai. Họ cũng chẳng chăm sóc phần hồn của mình cho chu đáo. Vả lại, xét từ nền tảng tư duy tín ngưỡng – phần nào cũng có thể gọi đó là triết lý siêu hình thô sơ của người Việt – thì phần hồn của họ nằm ở cả ba cõi. Chẳng ai hơi đâu mà lo lắng cho ba hồn bảy vía hay ba hồn chín vía cả. Ba hồn, ở ba cõi khác nhau, người Việt chỉ quan tâm đến cõi duy nhất là cõi người. Sống khôn và chết thiêng. Khá là thực dụng, và là thực dụng ngắn hạn. Sống kiếp nào xong kiếp đó, nhẹ người.     

*

**

Khí và Hơi tạo nên phần hồn (魂) trong một sinh thể bao gồm mind/soul và body (theo nhị nguyên luận phương Tây); hoặc bao gồm tâm/hồn/trí và thể xác (theo nhị nguyên luận phương Đông ); hoặc quy giản thêm nữa chỉ còn: tấm lòng và thân xác (đây chính là cách cắt nghĩa của người Việt về hồn sống và xác sống).

Tinh (精) chất của phần hồn sống ấy là [tinh] thần (spirit). Thô chất của phần hồn ấy là quỷ chất (鬼). Trong tinh chất của phần hồn, có phần tinh (精: cốt yếu, cốt lõi, tinh xảo) và phần thần (𥙍). Người mạnh mẽ về trí óc, có tâm hồn bay bổng, tri giác mạnh, trí tuệ sâu sắc là những người có thần khí.

Tính linh (esprit/靈) là tinh của tinh chất, là cái cao cấp nhất của phần hồn con người (linh hồn), nó chứa đựng cả linh khí của trời,núi, sông, đất, nước.

Con người có hồn, có xác. Hồn con người lại có tinh khí, có thần khí, có quỷ khí.

Thần khí là cái thiên phú mà có. Tinh khí là cái rèn luyện mà có. Quỷ khí là cái bản năng mà có. Xác còn “sống” thì quỷ còn chỗ trú. Xác mà “tử” thì quỷ lẩn quất khắp nơi. Xác mà sống thì hồn đi với xác. Xác mà thác thì hồn đi lìa khỏi xác; hơi tách rời khỏi khí. Cả tinh khí lẫn thần khí con người nhập trở về với khí tự nhiên (hòa trở lại với năng lượng của thiên nhiên/vũ trụ, tản ra ba cõi khác nhau).

Khí lại có phần dương và phần âm. Ngay khi một con người được sinh ra, dương khí và âm khí đi theo hơi thở đầu tiên mà vào thể xác. Âm khí (tức là phách: 魄)  đánh thức phần Quỷ, dương khí khơi dậy phần Lý, tinh khí tự nó giữ cho mình phần Cảm. Quỷ tính, lý tính, cảm tính từ đó mà hình thành. Phần Hồn điều khiển trí năng, chi phối tình cảm; phần Phách điều hướng dục vọng.

Dục vọng gắn với thể phách; Ước vọng gắn với tâm hồn.   

Hồn sinh ra đã tự nhiên mà có, tinh khí là do rèn luyện mà có. Tinh khí đủ mạnh thì Lý mới cân bằng, Cảm mới sâu sắc, Thần khí mới đến.

Phách sống ở phần xác, nhường tâm và trí cho phần hồn. Phách đến lượt nó có bảy vía hoặc chín vía hợp thành, các vía điều khiển phần dục của xác.

*

**

Triết lý của người Việt về vật chất và ý thức, về phần xác và phần hồn, về sự sống và cái chết đại khái phản ánh qua tín ngưỡng dân gian như vậy. Nó ẩn chứa free-will khi cho rằng tinh khí có được hay không là lựa chọn của mỗi con người. Nhưng ít ai lựa chọn nó vì hầu hết họ có một thiên kiến sai lầm: họ nhầm rằng tinh khí với thần khí là một, do đó cho rằng tinh khí, tức thần khí, là cái mà thiên nhiên ban sẵn cho mỗi con người (innate), không ai tự mình phấn đấu (lựa chọn) mà có được. Người Việt dường như chối bỏ free-will của mình suốt nhiều thế kỷ qua. Họ phó mặc mình cho số phận. Số phận của họ diễn tiến thế nào, kết cục ra sao, đều do trời cao đất dày quyết định. Cuộc sống thường ngày đói no thế nào, cũng là cái sự trời sinh voi, trời sinh cỏ. Và bởi vậy tâm-hồn của họ không có nhiều thay đổi (tiến hóa) suốt hàng trăm năm qua.

[1] Vật lý cổ điển là bộ khung lý thuyết đủ để cung cấp một nền tảng mà dựa vào đó loài người có thể hiểu thế giới xung quanh mình (thế giới ở cấp độ vĩ mô, từ nguyên tử trở lên). Trong đó có việc hiểu được các khía cạnh khác nhau của các phản ứng hóa học, bao gồm các tương tác hóa học cái xảy ra trong tế bào, mô, cơ thể.

Cơ học cổ điển, nhiệt động học và điện từ học, vẫn được sử dụng để mô tả và giải thích các quá trình hóa học ở cấp độ vĩ mô (tế bào). Tức là, vật lý cổ điển đủ để mô tả các quá trình sinh học. Tuy nhiên, gần đây bắt đầu xuất hiện các bằng chứng, ngày càng nhiều, cho thấy hiệu ứng lượng tử có thể có vai trò trong một số hiện tượng sinh học.

Một ví dụ nổi bật là quang hợp. Quang hợp là quy trình được cho là trong đó các hiện tượng lượng tử óp phần tăng cường hiệu suất truyền năng lượng trong các hợp chất hấp thu ánh sáng (hấp thu photon, lượng tử của sóng điện từ). Cố kết lượng tử (quantum coherence) và trùng điệp/quấn quít lượng tử (quantum entanglement) được cho là nguồn gốc của cơ chế cho phép năng lượng truyền rất hiệu quả xuyên qua cấu trúc phân tử của các hệ thống quang hợp.

Một ví dụ khác là vai trò của cơ học lượng tử trong quá trình ngửi được mùi (khứu giác). Có đề xuất cho rằng khả năng ngửi thấy và phân biệt các phân tử mùi là do hiệu ứng lượng tử trong các thụ thể nằm trong mũi.

Khả năng tìm đường (navigation) của một số loài chim cũng được cho là phải dựa vào hiệu ứng lượng tử, cụ thể là dựa vào trùng điệp (dính lứu, vướng) lượng tử và cố kết lượng tử. Đột biến gene (tự phát) cũng được cho là có nguyên nhân từ hiệu ứng đường hầm lượng tử.

Nhiều nhà khoa học đang cố gắng dùng vật lý lượng tử để giải thích những thứ vô hình nhưng rất quan trọng của con người: phần hồn. Phần hồn của con người chứa đựng rất nhiều thứ phức tạp: nhận thức, ý thức, tiềm thức, vô thức, cảm thức…

(Tuy nhiên, cần lưu ý rằng hầu hết các hệ thống sinh học ở cấp độ vĩ mô như tế bào và cơ thể sinh học vẫn có thể dùngg vật lý cổ điển để mô tả rất chính xác mà không cần viện dẫn đến các giải thích cơ học lượng tử.)