Phan Đan: Về nghệ thuật ngôn từ trong ca khúc của Trịnh Công Sơn

Phan Đan bên trái. Bên phải, đi xe máy là Trịnh Quang Hà, em trai Sơn. Chụp năm 1980 Trịnh Công Sơn và Phan Đan. Chụp năm 1980

Về nghệ thuật ngôn từ trong ca khúc của Trịnh Công Sơn

– Phan Đan –

1.

Để nói về Trịnh Công Sơn (TCS) hay về nghệ thuật ca khúc nói chung, ngay cả những người được cho là chuyên nghiệp cũng không hiểu rõ bản chất vấn đề. Câu hỏi được đặt ra ở đây là: Ca khúc có thực sự là âm nhạc không?

Ca khúc là một loại hình hybrid, lai ghép giữa nghệ thuật âm nhạc và nghệ thuật ngôn từ, ngoài ra còn có phần đóng góp không nhỏ của nghệ thuật sân khấu nếu ca khúc được trình diễn như một tác phẩm nghe-nhìn. Tuỳ từng ca khúc, mỗi thành phần chiếm một tỷ lệ khác nhau trên quang phổ, từ UV tới ER. Ví dụ, các ca khúc của Schubert phổ thơ Schiller hay Goethe, phần nhạc chiếm vị trí chủ đạo, gọi là các ca khúc nghệ thuật (tiếng Đức là Kunstlied). Hoặc một bài hát của Phạm Duy như bài “Ngậm ngùi”, phổ thơ Huy Cận, đóng góp của phần thơ phải là 70%. Những ca khúc xuất sắc của Phạm Duy như “Tình ca”, “Quê nghèo”, “Về miền Trung”… thường có sự cân đối về phần nhạc và phần lời. Có một số bài Phạm Duy phổ thơ, được ca ngợi và hay được trình diễn, giữa nhạc và lời vẫn cân đối 50/50 nhưng giá trị tuyệt đối lại chẳng bao nhiêu…

Phần lớn các ca khúc của TCS, “vốn góp” về mặt âm nhạc hết sức khiêm tốn, thường tiến hành giai điệu theo gam rải, hoà thanh hay dùng trưởng thứ song song, cấu trúc chủ yếu chỉ một đoạn đơn… Nhiều bài gần như không có chút giá trị học thuật âm nhạc nào nhưng lại là những bài rất đặc sắc về ca từ. Nếu phân tích một cách nghiêm túc các ca từ của TCS sẽ thấy nhiều thủ pháp ngôn ngữ tinh xảo: hình ảnh, liên tưởng, đối vị, ẩn dụ… với bút pháp khoáng đạt có thể so sánh với hội hoạ ấn tượng (cùng một chút tượng trưng và siêu thực). Điều này hoàn toàn vắng bóng trong thơ của rất nhiều nhà thơ. Dường như thơ khá “chậm tiến” so với ca khúc trên cùng một mặt bằng sáng tạo ngôn ngữ!

Do đó, phải coi TCS là một nhà thơ sử dụng loại hình nghệ thuật ca khúc chứ không phải là một nhạc sĩ. Những người như thế, tiếng Anh là “songwriter”, còn các nhạc sĩ đích thực tiếng Anh là “composer”. Danh từ “musician” là để chỉ tuốt luốt những ai có liên quan đến âm nhạc: nhà phê bình, nhà lý luận, nhạc sĩ, ca sĩ, nhạc công, kỹ sư âm thanh… Có ý kiến đề nghị gọi songwriter là “khúc tác gia”, kiểu như người viết kịch là “kịch tác gia” – nghe có vẻ “Hán-Việt đề huề” nên ta cứ đơn giản gọi songwriter là người viết ca khúc. 

Đây cũng là lý do người ta trao giải Nobel Văn chương cho Bob Dylan – một giải Nobel gây tranh cãi vì nhiều người không tiêu hoá nổi ý tưởng đúng đắn là phải coi Bob Dylan hay các songwriter nói chung là các nhà thơ (poets) chứ không phải là các nhạc sĩ. Bob Dylan hay John Lennon là hàng xóm “tắt lửa tối đèn có nhau” với các nhà thơ trong khi “nghìn trùng xa cách” với các nhạc sĩ như Stravinsky hay Rachmaninoff… Một số ý kiến còn cho rằng TCS là Bob Dylan của Việt Nam.

Như vậy, việc nhìn nhận đúng về ca khúc và coi nó như một dạng nghệ thuật ngôn từ sẽ làm đảo lộn nhiều bảng giá trị, đặc biệt là diện mạo nền thi ca và nền âm nhạc Việt Nam. Ví dụ, nhiều người sẽ shock khi nghe nói rằng gương mặt sáng giá nhất nền thi ca Nam Việt Nam trước 1975 là TCS…

2.

Bản chất của vấn đề là “thơ” luôn gắn liền với “ca”. Khởi thuỷ của thơ hay nghệ thuật ngôn từ nói chung là truyền khẩu, nghĩa là thuộc phạm trù nghệ thuật thính giác. Chỉ đến khi chữ viết ra đời, người ta mới “đọc” thơ, còn trước đó người ta “nghe” thơ. “Performance was the primary distribution method for poetics since tribal times and ancient Greece… Writing poetry for print made poetry a completely different artform since the invention of the book.” (Trình diễn là phương thức truyền bá chính yếu cho thơ kể từ thời bộ lạc và Hy Lạp cổ đại. Việc viết thơ để in đã làm cho thơ trở thành một hình thức nghệ thuật hoàn toàn khác kể từ khi phát minh ra sách. – Wikipedia on Performance poetry). Thơ truyền thống sử dụng vần và thanh điệu để hỗ trợ trí nhớ, tương tự như giai điệu và hoà thanh của âm nhạc, còn thơ hiện đại loại bỏ các yếu tố âm nhạc ngoại tại này mà chỉ trông cậy vào thứ âm nhạc nội tại của ngôn ngữ, chủ yếu là tiết tấu (rhythm), kể cả tiết tấu của im lặng. Ở phía khác, ca khúc lại tô đậm các yếu tố âm nhạc ngoại tại đến mức nhiều người quên mất cái gốc của nó là nghệ thuật ngôn từ.

Sau đây là ý kiến của nhà thơ Mỹ nổi tiếng Allen Ginsberg (1926-1997), một thủ lĩnh của trào lưu văn học Beat Generation: “First of all, there is more poetry than ever. There are more people listening to poetry since poetry affected the entire rock and roll, new wave, world music, punk… Everybody listens to it without calling it poetry. It’s lyrics. So everyone is very much in touch with oral poetry, which is the basic medium for poetry.” (Trước hết, chưa bao giờ có nhiều thơ như hiện nay. Ngày càng có nhiều người nghe thơ hơn trước, bởi vì thơ ảnh hưởng bao trùm rock and roll, new wave, world music, punk… Mọi người lắng nghe chúng, có điều họ không gọi đó là thơ. Đó là các ca từ. Và như vậy, họ trở nên hào hứng với thơ truyền khẩu, một hình thức căn bản của thơ). Allen Ginsberg trả lời phỏng vấn củaLawrence Grobel năm 1997: What is the state of poetry today? (Về hiện trạng của thơ?)  – Lawrence Grobel, Endangered Species, p.162, Da Capo Press, 2001.

Thơ kết hợp với nghệ thuật tạo hình sẽ cho ra trường phái “thơ cụ thể” (concrete poetry). Thơ kết hợp với nghệ thuật âm nhạc và nghệ thuật sân khấu sẽ cho ra thứ “thơ trình diễn” (performance poetry). Đây chính là anh chị em ruột của loại hình ca khúc phổ thông. “That is the key to performance poetry: the marriage of poetry to music written specifically to fit poems written for vocal performance.” (Vấn đề then chốt của thơ trình diễn: cuộc hôn phối của thơ với âm nhạc là những bài thơ được viết để thích hợp với giọng hát – Wikipedia on Performance poetry). Những bài thơ này chính là các ca từ (lyrics).

Có một số người thắc mắc là tại sao các songwriter không chuyển sang viết concerto, sonate hay giao hưởng? Tất nhiên là có vấn đề về kiến thức nhưng chủ yếu là một songwriter không thể “chuyển nghề” sang làm composer dễ dàng như thế vì đó thực sự là hai loại hình nghệ thuật khác nhau. Ngay cả một nhạc sĩ như Schubert khi viết các ca khúc nghệ thuật, hay Beethoven khi viết chương “Ode to Joy” trong giao hưởng số 9, cũng phải mượn thơ của các nhà thơ lớn. Thậm chí các nhạc sĩ viết opera như Rossini, Verdi… cũng có người khác viết phần lời ca, gọi là các libretto. Hay như ballet, một loại hình nghệ thuật hybrid bao gồm âm nhạc, vũ đạo, văn chương và sân khấu…, người ta chỉ tách phần âm nhạc trong một tác phẩm ballet ra để nghe riêng nếu nó xuất sắc. Ví dụ thường thấy là phần nhạc của Tchaikovsky trong vở ballet “Hồ thiên nga”…

Để biết ca khúc nghệ thuật (Kunstlied) khác với ca khúc phổ thông như thế nào, có thể xem tổng phổ một lied của Schubert (bài “Die Liebe” dùng một đoạn thơ trong tác phẩm “Egmont” của Goethe) và bài hát nổi tiếng “Hạ trắng” của TCS dưới đây. Trong lied của Schubert, với phần đệm piano hoàn chỉnh, giọng hát cũng được tác giả xử lý như một nhạc cụ (gồm cả ngữ âm và ngữ nghĩa đoạn thơ của Goethe).

3.

Một điều nữa là âm nhạc chỉ thực sự hiện hữu như một thực thể nghệ thuật khi nó vang lên trong tai, trong tâm trí người nghe. Các trang tổng phổ chỉ là bán thành phẩm. Chúng ta nghe Concerto piano No.1 của Chopin qua bàn tay Kissin hay Argerich…, nghe Symphonie fantastique của Berlioz qua đũa chỉ huy của Karazan hay Abbado… chứ không phải là đọc trên các sheet music. Cũng thế, thường chúng ta nghe “Nắng thuỷ tinh” của TCS qua giọng ca Khánh Ly… nên phải xem lại vai trò của các nghệ sĩ trình diễn trong một tương quan khác với thói quen xưa nay. Liệu TCS tạo nên Khánh Ly hay chính Khánh Ly tạo nên TCS? Đây là một mệnh đề triết học. Không phải chỉ là trật tự tuyến tính như câu chuyện quả trứng và con gà mà là vấn đề bản thể. Bông hoa tạo nên mùi hương hay chính vì để có mùi hương ấy mà bông hoa phải được cấu trúc như thế, với cánh hoa, nhuỵ hoa và màu sắc như thế…

19/6/2022

Phụ lục:

“Die Liebe” của Franz Schubert  và “Hạ trắng” của Trịnh Công Sơn:

*

Franz Schubert 

Die Liebe

Gedicht aus Goethe’s “Egmont”

*