Phục hồi kinh tế và complexity

Đọc các ý kiến, giải pháp, đề xuất về “phục hồi kinh tế”, thấy nặng về hành chính, quy trình, bước nọ bước kia, sở này làm cái này, sở kia làm cái kia… trong khi lại không ai nói gì đến complexity và complex system.

Một thành phố lớn, đa dạng, và năng động như thành phố HCM, là một hệ phức hợp (complex system). Xét riêng kinh tế của thành phố, nó cũng là một complex system.

Mặc dù complexity mới trở thành một nhánh nghiên cứu mới vài chục năm qua, nhưng nó rất được quan tâm, vì nó rất thiết thực. Chỉ cần search một chút qua internet, ta sẽ thấy có complexity science, complexity economics, complexity theory…

Complex system có nhiều đặc điểm, trong đó có self-organization. Tức là, để hồi phục một complex system như thành phố HCM, bao gồm cả kinh tế, xã hội, thì thay vì chăm chăm vào các biện pháp hành chính, chỉ thị, ra lệnh, kiểm soát, áp đặt,… thì nên tìm vài cái van tổng nào đó rồi vặn ra, sau đó cứ để complex system tự hồi phục, tự vận hành. Đó có thể là cái van tổng của chuỗi nguyên liệu-sản xuất-hoàn thiện-xuất khẩu; có thể là van tổng của chuỗi cung cấp dẫn đến hệ thống siêu thị, hoặc làchuỗi chợ đầu mối dẫn vào các chợ truyền thống.

Cứ mỗi tuần, mười ngày lại mở thêm một cái van, điều chỉnh tốc độ xả của nó tăng dần, còn thì complex system sẽ tự làm nốt phần còn lại.

*

Complexity theory có nguồn gốc từ Chaos theory, nhưng nó bắt đầu định hình từ công trình của nhà hóa lý gốc Nga tên là Ilya Prigogine. Lý thuyết, mà sau này mang đến cho Prigogine giải Nobel Hóa học, là về nhiệt động học không có điểm cân bằng, về sau nó rẽ sang các nhánh bất ngờ, như nghiên cứu giao thông, thời tiết,… Lý thuyết này góp phần xây dựng các lý thuyết về hệ tự tổ chức (self-organization) và đặt nền móng cho complexity theory.

Một đóng góp nữa, là của Edward Norton Lorenz, nhà toán học và khí tượng học. Các mô hình dự báo thời tiết và khí hậu của ông cho thấy kết quả của hệ động và phức hợp rất nhạy cảm với điều kiện ban đầu (initilal condition); thay đổi điều kiện đầu vào một chút, kết quả sẽ rất khác. Một hành động nhỏ ban đầu có thể trở thành snowball và tạo ra cascade (nhưng điều này có cả tích cực và tiêu cực, chứ không chỉ là tiêu cực.)

Một đóng góp khác nữa là mô hình phân tách (model of segregation) của Thomas Schelling, một nhà kinh tế đoạt giải Nobel về lý thuyết trò chơi. Mô hình này được sử dụng trong social dynamics. (Dynamics là động học, tức là nghiên cứu các hệ có biến động theo thời gian, ngược với tĩnh học. Tĩnh học là các định luật kiểu như định luật Archimedes, động học là như phương trình chuyển động của Newton. Thành phố HCMC là một hệ động – dynamical system, để nghiên cứu nó phải dùng động học, chứ không phải dùng các thuật toán đa biến giải bằng phương trình vi phân đơn giản theo kịch bản này kịch bản kia.)

Complexity có ứng dụng rất lớn trong vật lý, hóa học, sinh học, não học, trí tuệ nhân tạo, thời tiết,… nói chung là vô vàn. Stephen Hawking nói: “Thế kỷ này là thế kỷ của Complexity”.

Một trong những lý do gần đây Complexity phát triển mạnh là vì dù chưa có lý thuyết toán đủ tốt để chống đỡ, bù lại có thể dùng máy tính để chạy giả lập, mà năng lực tính toán của máy tính thì mấy chục năm gần đây phát triển như vũ bão.

*

Complex system là một hệ, đại khái như sau: nó là một hệ động (dynamic system) có vô vàn các cá thể, các các thể tương tác qua lại và kết nối với nhau, các cá thể không độc lập mà phụ thuộc lẫn nhau, hệ có tính kết nối (connectivity) rất cao.

Các ví dụ về complex system hay được liệt kê ra, luôn có ví dụ về thị trường chứng khoán và dịch bệnh. Trước khi có Covid, ví dụ hay được đưa ra là bệnh SARS ở Hồng Công. Bệnh xuất hiện ở Hồng Công mà người bị lây xuất hiện ở tận Canada (như là hiệu ứng cánh bướm, vì thế giới có tính kết nối cao.)

Complex system là hệ có có ba đặc điểm chính: có kết nối qua lại giữa các cá thể và các phần khác nhau trong hệ (interconnectedness), không điểu kiển hay kiểm soát được (uncontrollable), cũng không dự báo được (unpredictable); nhưng có thể nhận biết cái gì sẽ xảy ra và tạo điều kiện cho nó xảy ra theo hướng tích cực. Vì:

Complex system là một hệ self-organization over time, nó tự vận hành, tự thử sai, tự sắp xếp, tự tối ưu hóa, tự tiến hóa, dù rất dễ đổ gãy (do tính kết nối chặt chẽ cao) nhưng lại có thể tự phục hồi. Nó có khả năng tạo ra nhiều điểm cân bằng (multiple equilibria), các điểm cân bằng này tự shifting theo thời gian.

Nó cũng là hệ emergence over scale, tức là từ nội tại của hệ sẽ đột ngột xuất hiện (đột sinh) các cấu trúc mới khi quy mô đủ lớn (Amazon, Grab,… và cả cách mạng Mùa xuân Ả rập cũng là cái đột sinh này).

*

Đại khái như vậy, nên việc phục hồi kinh tế ở HCMC sẽ không ai, dù là cá nhân nào, lãnh đạo nào, nhóm nào…, có thể chỉ đạo, ra lệnh,… cho nó phục hồi được. Cũng chẳng tính toán hay dự báo gì được, vì năng lực nghiên cứu và máy tính ở VN quá yếu, dữ liệu quá kém, giả định mà sai một tí, kết quả sai vô cùng, xem Lorenz ở trên.

Cách tốt nhất là từng bước thả ra cho nó tự vận hành, tự phục hồi, tự sắp xếp, tự tái tổ chức, tự tiến hóa. Từ phía chính quyền, lựa chọn không làm gì (chỉ buông tay) cũng là một lựa chọn. Chọn không hành động gì, cũng là một hành động. Và như thế có thể tốt hơn, thậm chí là tốt nhất. Bởi thành phố HCM, xét như một đại đô thị có kinh tế xã hội đa dạng, phức tạp và năng động, đã là Complex System từ lâu rồi, không ai giúp được nó, cứ thả nó ra để nó tự giúp mình, mới là lựa chọn tốt.