PAZYRYK

 

Ο περίφημος τάπητας του Pazyryk

Έφιππος πολεμιστής της στέπας (επιτοίχιο ύφασμα τάφου 5 του Pazyryk, Altai)
Η περιοχή της παράλιας Μαύρης Θάλασσας, ιδιαίτερα δε το βόρειο τμήμα της, απετέλεσε ζώνη όπου οι αλληλεπιδράσεις μεταξύ νομάδων και Ελλήνων υπήρξαν έντονες. Αξιομνημόνευτο και ενδεικτικό τεκμήριο τέτοιων αλληλεπιδράσεων, μάλιστα δε με αναφερόμενη πηγή τους νομάδες και αποδέκτη την Ελληνιστική τέχνη, αποτελεί η – θρυλούμενη – από μέρους των Μακεδόνων της Ελληνιστικής περιόδου υιοθέτηση διακοσμητικών θεμάτων των νομάδων! Πρόκειται για την καινοτομία στολισμού του ανδρώνα – χώρου εστιάσεως – Ελληνιστικών οικιών με μωσαϊκό του οποίου τα πρώτα, τουλάχιστον, θέματα υποστηρίζεται ότι αντλήθηκαν από τάπητες των νομάδων, τα λεγόμενα βαρβάρων υφάσματα, Eur. Ion. 1159,9_204 ίσως δε για αυτόν τον λόγο οι Ρωμαίοι απεκάλεσαν τα μωσαϊκά με τον όρο opus barbaricum!9_205 
Εικ. 9_27: Τάπητας από τον τύμβο 5 του Pazyryk
Η διάχυση αυτή των διακοσμητικών θεμάτων μέσω των ταπήτων των ποιμενικών πληθυσμών ή με άλλα μέσα άγγιξε ακόμη και την Κίνα, όπου στοιχεία τους υιοθετήθηκαν για την διακόσμηση των αρμάτων του πρώτου Αυτοκράτορα, σε κεραμεικά πλακίδια του συγκροτήματος του τάφου του κ.α.!9_206 Την επαφή, άλλωστε, των ποιμενικών πληθυσμών με τον χώρο που έμελλε να αποτελέσει την Κίνα, ιδιαίτερα δε αυτών του πολιτιστικού κύκλου Pazyryk, επιβεβαιώνει η ανεύρεση στους τύμβους των ορέων Altai χαρακτηριστικών έργων Κινεζικής κατασκευής όπως μεταξωτών υφασμάτων, στιλπνών ξύλινων τεχνουργημάτων (lacquer), ορειχάλκινου καθρέπτη τύπου Τ κ.ά.9_207Επιχειρώντας εν προκειμένω μια πιο αναλυτική, λεπτομερειακή και διεισδυτική θεώρηση θα προβούμε σε περαιτέρω παρατηρήσεις και θα αναφερθούμε στις υπάρχουσες διχογνωμίες επί του θέματος. Ο χώρος εστιάσεως των Μακεδονικών οικιών συνεδέετο με τα συμπόσια και την, μέσω αυτών, προβολή στα μάτια των προσκεκλημένων – συνδαιτημόνων. Τα ίδια τα επιδαπέδια μωσαϊκά έχει υποστηριχθεί ότι ήταν κατασκευασμένα ώστε να παρέχουν μιάν ελκυστική θέα στους συνδαιτημόνες οι οποίοι πλάγιαζαν σε ανάκλιντρα κατά μήκος των τοίχων του δωματίου.9_208 Τα Μακεδονικά συμπόσια προέκυψαν ως μετεξέλιξη αυτών της κλασικής περιόδου, αμφότερα δε έχουν τις ρίζες τους σε πρακτικές της Εποχής του Χαλκού, όπου ο Salzmann τοποθετεί και το πρώτο δείγμα των υπό συζήτηση βοτσαλωτών μωσαϊκών.9_209 Από την άποψη αυτή τα Μακεδονικά συμπόσια μικρή σχέση έχουν με παράλληλη πρακτική των νομάδων οι οποίοι βέβαια εστερούντο μόνιμων ενδιαιτημάτων ενώ και η σχετική συμποσιακή δραστηριότητα και κουλτούρα του οίνου υπήρξαν σε αυτούς απούσες .. Η συνήθεια, επί παραδείγματι, των Σκυθών να κατασκευάζουν κύπελλα πόσεως από το κρανίο των ηττημένων εχθρών τους, Hdt. 4.64-65, δεν έχει το ανάλογό του πουθενά στον Ελληνικό κόσμο9_210 αποτελεί δε χαρακτηριστική απόδειξη του χάους που χώριζε την συμποσιακή πρακτική των νομάδων από αυτήν των Ελλήνων .. Εν πρώτοις λοιπόν το πολιτιστικό αλλά και το αρχιτεκτονικό πλαίσιο του μωσαϊκού του Μακεδονικού ανδρώνα διέφερε από των ταπήτων των νομάδων, οι οποίοι συχνά εχρησιμοποιούντο σε ταφικό πλαίσιο.9_211 Από την άλλη η άποψη ότι τα πρώτα ψηφιδωτά μωσαϊκά αντέγραψαν θέματα από τάπητες έχει τους υποστηρικτές αλλά και τους αντιπάλους της,9_212 ενώ ερευνητές έχουν αναγνωρίσει Ελληνικές επιρροές ακόμη και σε αυτόν τον τάπητα του Pazyryk και σε λοιπά τεκμήρια των εκεί τύμβων! Στον τελευταίο έχουν αποδοθεί ποικίλες προελεύσεις, ενώ και η χρονολόγηση των ομώνυμων τύμβων Σκυθών / Σακών αρχηγών στα όρη Altai (σημερινό Καζακστάν και Μογγολία) είναι αμφιλεγόμενη, τοποθετούμενη ασαφώς μεταξύ πέμπτου και τρίτου αι. π.Χ.9_213 Αν σημειώσουμε ότι η κατασκευή ψηφιδωτών μωσαϊκών έλαβε χώραν στα τέλη της κλασικής περιόδου κυρίως δε κατά την Ελληνιστική περίοδο,9_214 τότε ο τάπητας του Pazyryk δύσκολα μπορεί να θεωρηθεί ότι απετέλεσε πηγή εμπνεύσεως για τους Έλληνες, χωρίς όμως αυτό να μπορεί να αποκλειστεί με βεβαιότητα .. Είναι χαρακτηριστικό εν προκειμένω ότι πρώϊμο ψηφιδωτό μωσαϊκό της Ολύνθου έχει χαρακτηρισθεί από τον ανασκαφέα του ως δείγμα προβαρβαρικόν, opus prae-barbaricum, ενώ από τον ίδιο θεωρήθηκε ως το αρχαιότερο δείγμα αφηρημένης τέχνης, χιλιετίες πρίν τον Kandinsky, άποψη που – όμως – αντιμετωπίσθηκε με συγκατάβαση από τον Ανδρόνικο!9_215 Επιμένοντας λίγο στο σημείο αυτό σημειώνουμε επιγραμματικά ότι στοιχεία ‘αφηρημένης τέχνης’ απαντώνται επίσης στο περιώνυμο μωσαϊκό από το Μέγαρον 2 του Γορδίου, χρνολογούμενο από τον ένατο / όγδοο αι. π.Χ.,9_216 αλλά και σε αυτό της ασάρωτης οικίας από την Πέργαμο,9_217 τεκμήρια τα οποία είναι ικανά για την αμφισβήτηση της απόψεως Ανδρόνικου!9_218 Άλλωστε πιθανά στοιχεία ‘αφηρημένης τέχνης’ φαίνεται να παρέχονται και από μωσαϊκά προερχόμενα από την Κόρινθο, το Ηράκλειον Καμπανίας (Herculaneim), το Δίον (Έπαυλη του Διονύσου) κ.α.9_219 Επανερχόμενοι στο μωσαϊκό της ασάρωτης οικίας σημειώνουμε ότι αποτελεί έργο του ψηφοθέτη Σώσου από την Πέργαμο, σχετίζεται δε με την προκατάληψη ότι τα υπολείμματα τροφής στο πάτωμα προορίζονταν για τους θεούς. Αντίγραφο του παραπάνω έργο του Ηρακλίτου κοσμούσε Ρωμαϊκή οικία της περιόδου Αδριανού, τηρείται δε στο Μουσείο Βατικανού.9_220Άλλο δείγμα από την Πέλλα, νεώτερο αυτό, εκτιμήθηκε ότι ακολουθεί τις συμβάσεις της ερυθρόμορφης αγγειογραφίας,9_221 παρέχοντάς μας έτσι αποδείξεις για την ύπαρξη συνέχειας με το παρελθόν εκεί όπου μερίδα αρχαιολόγων ανακαλύπτει ρήξεις και αντιγραφές από τους νομάδες! Παραμένοντας στο ίδιο θέμα της ταυτοποιήσεως επιρροών σε τεκμήρια παραστατικής τέχνης σημειώνουμε τοιχογραφία προσομοιάζουσα σε επιτοίχιο κρεμαστό ύφασμα η οποία διακοσμούσε τάφο στο Δίον και έφερε χαρακτηριστική παράσταση λεόντων βαδιζόντων σε πομπή. Για το τελευταίο αυτό στοιχείο έχουν προταθεί αποκλίνουσες ερμηνείες από τους αρχαιολόγους. Έτσι η Judith Lerner του αποδίδει Αχαιμενιδική προέλευση,9_222 ενώ ο Boardman το έχει συσχετίσει με παράλληλα από τον τύμβο 5 του Pazyryk,9_223 αν και το θέμα εμφανίζεται επίσης σε χρυσοκέντητο υφαντό από τάφο του Κορωπίου, μάλιστα του πέμπτου αι. π.Χ!9_224    Εικ. 9_29: Μωσαϊκό από το Μέγαρον 2 του Γορδίου Αν και ο Rudenko υποστήριξε ότι δεν είχε εντοπίσει ίχνη Ελληνικής επιρροής στους τύμβους του Pazyryk,9_225 πλείστοι άλλοι παλαιότεροι και νεώτεροι ερευνητές διαφωνούν μαζύ του, παρέχοντας πληθώρα τέτοιων συσχετίσεων.9_226 Σύμφωνα με την Kawami οι Ελληνικές επιρροές στους νομάδες του Pazyryk συνήθως επισκιάζονται από την εξωτική φύση των έργων τέχνης. Η ίδια έχει υποστηρίξει την κατασκευή των σχετικών έργων τέχνης από τοπικούς καλλιτέχνες οι οποίοι όμως βασίζονταν στο Ελληνικό εικονιστικό θεματολόγιο,9_227 όμως άλλοι ερευνητές, όπως ο Gaebel, διατείνονται ότι τουλάχιστον τα έργα χρυσοτεχνίας του Pazyryk υπήρξαν Ελληνικά επιτεύγματα!9_228Ο αρπακτικός - επιθετικός γρύπας με αγκαθωτή / ιχθυόμορφη χαίτη θεωρείται τυπικώς Ελληνικό θέμα το οποίο μετανάστευσε ανατολικά με την μεσολάβηση και της Ελληνικής και Ελληνίζουσας Μαύρης Θάλασσας, απαντάται δε στους αρχαιότερους τύμβους 1 και 2 του Pazyryk.9_229 Η τετραπλή σπείρα η οποία έχει εντοπισθεί σε Ελληνιστικά υφαντά στην Δύση αλλά και στο λεκανοπέδιο Tarim απαντάται επίσης σε ένα από τα περιθώρια του ονομαστού τάπητα του Pazyryk!9_230 Άλλο χαρακτηριστικό τεχνουργημάτων από το Pazyryk, αλλά και από το Noin Ula, συνιστά η λεγομένη συγκεντρική σχεδίαση η οποία απαντά στα Ελληνιστικά μωσαϊκά από τον δεύτερο αι. π.Χ.9_231 Η επίδραση των Μακεδονικών μωσαϊκών στην εικονογραφία της Κίνας, ασκηθείσα μέσω των νομάδων ή άμεσα, φαίνεται ότι συνεχίσθηκε επί μακρόν, όπως άλλωστε δείχνουν αισθητικές επιλογές στο ένδυμα του ανδρός από το Yingpan. Πράγματι σε αυτό απαντούν έξι διαφορετικά σύνολα γυμνών μορφών και ζώων (αιγών και βοοειδών), εναλλασσόμενα με ροδιές. Η στάση και η συγκρότηση εν γένει αυτών των γυμνών ερώτων έχει κριθεί ως σαφώς δυτικού ύφους. Κάθε ένα από τα έξι σύνολα αποτελείται από ζεύγος αντωπών ανθρώπινων μορφών σε συγκλίνουσες ή αποκλίνουσες στάσεις, φερουσών δόρυ ή ξίφος, με τις χλαμύδες να ανεμίζουν αναρτημένες από τους ώμους τους. Η στάση και η σύνθεση των μορφών εκτιμάται ως παρόμοια με αυτήν σε μωσαϊκό από την Οικία της αγαθής τύχης στην Όλυνθο καθώς και την Έπαυλη της απαγωγής της Ωραίας Ελένης και τον Οίκο του Διονύσου στην Πέλλα.9_232 Θέματα ανθέων πάσης φύσεως προερχόμενα από το Ελληνικό κλασικό θεματολόγιο απαντούν επίσης στο Pazyryk.9_233 Η συνεχόμενη σπείρα εμφανίζεται στον δεύτερο τύμβο, όμως τα Ελληνικά υποδείγματά της εντοπίζονται μεταξύ άλλων σε Κορινθιακά ανάγλυφα αγγεία9_234 αλλά και σε Κερκυραϊκό σήμα,9_235 αμφότερα του εβδόμου / έκτου αι. π.Χ.Σε δερμάτινο διακοσμητικό ιπποσκευής του Pazyryk 1 το κέντρο ανθεμίου κατέχει κεφαλή Μέδουσας,9_236 στοιχείο το οποίο συναντάται σε διάφορες θέσεις της νότιας Ρωσίας, όπως για παράδειγμα σε μεσόμφαλη φιάλη από το Kul Oba της Κριμαίας.9_237 Η κεφαλή στην φιάλη του Kul Oba έχει από μερίδα ερευνητών αποδοθεί στον θεό Bes, του οποίου η απεικόνιση ομοιάζει με της Μέδουσας, το θέμα δε παρέχει αφορμή για έναν σύντομο εμβόλιμο σχολιασμό των διαχρονικών και διαπεριφερειακών συσχετίσεων όπως αυτές εκδηλώνονται στις θρησκευτικές ιδέες και την τέχνη. Σημειώνεται εν προκειμένω ότι έχει εντοπισθεί ομοιότητα ως προς τα χαρακτηριστικά αλλά και την εικόνα τους μεταξύ του Αιγυπτιακού θεού Bes,9_238  της Χεττιτικής – Αιγαιακής θεάς Kubaba – Κυβήβης9_239 και της Μέδουσας.9_240 Η τελευταία, ανήκουσα στον Διονυσιακό κύκλο, εγνώρισε συν τω χρόνω μετασχηματισμούς και διαφοροποιήσεις, με την εκδοχή της ως επικίνδυνης καλλονής να αποτελεί θέμα πρόσφατης σχετικής εκθέσεως στο Μητροπολιτικό Μουσείο Νέας Υόρκης,9_241 κατ’ αναλογίαν με την Kubaba – Κυβήβη της Εποχής του Χαλκού η οποία εν συνεχεία μετασχηματίσθηκε στην ευρέως δημοφιλή Κυβέλη. Αξίζει, επιπρόσθετα, να σημειωθεί ότι η τρομερή Μέδουσα έχει κατά περίπτωση συσχετισθεί με το θέμα των αποκομμένων κεφαλών, αφού και η ίδια έτσι θανατώθηκε από τον Περσέα, Ov. Met. 4.735-752! Σημειώνεται ότι το έθιμο αποκοπής των κεφαλών των εχθρών απετέλεσε χαρακτηριστικό των Σκυθών αλλά και άλλων φύλων, το δε σχετικό εικονογραφικό θέμα στην τέχνη έχει αποδοθεί με τον όρο têtes coupées.  Η εμφάνιση κεφαλών επί ρυτών και άλλων τεχνουργημάτων σε θέση ελαφρώς συνεστραμμένη εν σχέσει με την κατά πρόσωπο έχει επίσης συσχετισθεί κατά περίπτωση με την Διονυσιακή σφαίρα,9_242 παρέχοντας ακόμη μία συσχέτιση με τον πολυσήμαντο θεό. Από την άλλη η λατρεία του Bes φαίνεται ότι είχε αφομοιωθεί και από τους Έλληνες της Πτολεμαϊκής Αιγύπτου, αφού ο επιγραμματοποιός Ηδύλος εμφανίζεται στο επίγραμμά του GP 4 να εγκωμιάζει κολοσσιαίο ρυτό - κρήνη οίνου στο σχήμα του θεού Bes, χρησιμοποιούμενο σε τελετουργίες προς τιμήν της Αρσινόης – Αφροδίτης στην πόλη Κάνωπο του Δέλτα του Νείλου πλησίον της Αλεξανδρείας.9_243 Σε άλλο διακοσμητικό, αυτήν την φορά από τσόχα, υιοθετείται το άνθος λωτού εγγεγραμμένο στους σπειροειδείς βλαστούς του (βλαστόσπειρες),9_244 ενώ δεν λείπει και άνθινος σταυρός επίσης Ελληνικής επιρροής.9_245   Εικ. 9_31: Ο άνδρας του Yingpan (δεξιά: λεπτομέρεια)
Το κέντρο του εδώ σχολιαζόμενου τάπητα του Pazyryk καταλαμβάνουν είκοσι τέσσερεις σταυροειδείς συνθέσεις, κάθε μία των οποίων αποτελείται από τέσσερα τυποποιημένα ανθίδια λωτού. Το διακοσμητικό θέμα με την σταυροειδή διάταξη έχει παραβληθεί προς αντίστοιχο Ασσυριακό του εβδόμου αι. π.Χ.,9_246 όμως ανάλογο θέμα συναντάται και στο Γόρδιον9_247 του έκτου αι. π.Χ. 
Εικ. 9_32: Σταυροειδές διακοσμητικό από το Νέο – Ασσυριακό ανάκτορο
Τρία διακεκριμένα φυτικά διακοσμητικά θέματα κατέχουν ιδιαίτερη θέση στο Κινεζικό καλλιτεχνικό θεματολόγιο και θα μας απασχολήσουν εδώ, μιάς και σχετίζονται με το Pazyryk και τους νομάδες, αφ’ ενός, καθώς και με την Ανατολική Μεσόγειο, αφ’ ετέρου. Πρόκειται γιά το άνθος του λωτού, το συμβατικό άνθος που είναι γνωστό ως ανθέμιο (palmette) και τους μίσχους ελικοειδούς σχήματος (βλαστόσπειρες). Σύμφωνα με μερίδα μελετητών αυτά τα στοιχεία αναπτύχθηκαν στην Αίγυπτο αν και τους αναγνωρίζεται και Αιγαιακή επιρροή,9_248 άλλοι όμως αποδίδουν την έμπνευση τους στο Αιγαίο,9_249 όπου εντοπίζεται μακρά και πλήρης συμβολικού περιεχομένου παράδοση υιοθετήσεως φυτικών θεμάτων.9_250 Πράγματι σύμφωνα με τον Cameron στην τοιχογραφία πομπής που πλαισιώνει το μνημειώδες κλιμακοστάσιο της Κνωσσού μία από τις μορφές μεταφέρει άνθη λωτού, ενώ διάσημες είναι και οι τοιχογραφίες με στεφάνους ανθέων σε τοιχογραφίες οικίας της Κνωσσού της ΥΜ Ι. Άλλωστε οι Μινωίτες φαίνεται ότι είχαν γνώση του άνθους του λωτού (Nymphaea caerulea)9_251 ενώ εξέχουσα υπήρξε η θέση του πλήρους συμβολισμών κρίνου στην Αιγαιακή εικονογραφία.9_252 Σε κάθε περίπτωση αυτά τα διακοσμητικά θέματα γνώρισαν γρήγορα ευρύτατη διάδοση,9_253 η απόδοση δε της αρχικής εμπνεύσεως στην μία ή την άλλη πηγή μοιάζει μερικές φορές να απηχεί περισσότερο την προδιάθεση των ερευνητών, παρά την σύνθετη και ασαφή αντικειμενική πραγματικότητα. Σε τοιχογραφίες από το ανάκτορο του Tukuti-Ninurta (1243-1207 π.Χ., βόρειο Ιράκ), πάνω από τα δέντρα και τις αντωπές αίγες παριστάνονται άνθη λωτού σε εμπρόσθια όψη εναλλασσόμενα με ρόδακες. Σύμφωνα με την Rawson αμφότερα τα διακοσμητικά διαθέτουν προϊστορία τόσον στην Αίγυπτο όσον και στην Κρήτη και θα μπορούσαν να αποτελούν δάνειο από αμφότερες. Πάντως ομοφωνία υπάρχει για το ότι αυτά εισήχθησαν στην Κίνα από το εξωτερικό, όμως η αποδοχή τους εκεί συνοδεύτηκε από τροποποιήσεις και προσαρμογές στο αναπτυσσόμενο Κινεζικό ύφος.9_254 Τεκμήρια αποδεικτικά αλληλεπιδράσεων μεταξύ νομάδων (του κύκλου Pazyryk στην συγκεκριμένη περίπτωση), Κίνας και Ελλάδος αποδεικνύουν επιπρόσθετα την διάχυση και κυκλοφορία ζωϊκών διακοσμητικών θεμάτων. Από τον τρίτο τύμβο του Ak-Alakha προέρχεται διακοσμητικό από τσόχα με παράσταση γρύπα διαθέτοντος κεφαλή λέοντος, μυθικού θηρίου που παραπέμπει σε Αχαιμενιδικό υπόδειγμα.9_255 Το ίδιο βασικό θέμα απαντά σε ζεύγος λίθινων κερασφόρων λεόντων από το Luoyang, της περιόδου των Ανατολικών Han, όμως σε αυτό αναγνωρίζεται Ελληνιστική ή Βακτριανή επιρροή.9_256 Σε δερματοστιξία επί της σορού ταφείσας στον τύμβο Pazyryk 5 απεικονίζονται δύο τίγρεις και λεοπάρδαλη να επιτίθενται σε ελάφι και άλκη, η δε υιοθετούμενη εκεί καλλιτεχνική προσέγγιση εκτιμήθηκε ότι παραπέμπει σε Αχαιμενιδικά παράλληλα,9_257 ομοιάζουσα επίσης με τεκμήριο από την θέση Aluchaideng της ΒΔ Κίνας9_258 αλλά και με τεχνούργημα από τον θησαυρό των Σιφνίων στους Δελφούς! Ομοίως στο σώμα σορού από τον τύμβο Pazyryk 2 έχει εντοπισθεί δερματοστιξία με παράσταση μειξογενούς θηρίου που συνδέεται με το θεματολόγιο των νομάδων, με το τελευταίο να αποδίδεται στην Ινδοευρωπαϊκή κληρονομιά τους.9_259 Τα μειξογενή ή μυθικά, συνήθως δε οπληφόρα, πλάσματα απαντούν επίσης στην Ελληνική εικονογραφία,9_260 αλλά και ευρύτερα στην Ανατολική Μεσόγειο, βρήκαν δε τον δρόμο τους και στον κινεζικό χώρο.9_261 Στον τελευταίο συχνά συνδυάστηκαν με το ιδιόρρυθμο θέμα του νέφους,9_262 σε υφάσματα και άλλα τεχνουργήματα. Εικ. 9_33: Μια τρισδιάστατη ανασύνθεση τμήματος δερματοστιξίας στο σώμα της σορού από τον δεύτερο τύμβο του Pazyryk
Αναφοράς αξίζει, τέλος, και άλλο τεκμήριο συσχετίσεως του Pazyryk, και μάλιστα του τύμβου 5, με την Ελλάδα.  Σε επιτοίχιο ύφασμα από ερέα (τσόχα) του προαναφερθέντος τύμβου παρίσταται καθιστή γυναικεία θεότης με το δεξί χέρι στην κεφαλή και το αριστερό να κρατά ανθισμένο κλάδο, την οποία πλησιάζει αγένειος και μυστακοφόρος έφιππος άνδρας.9_263 Η σκηνή συνιστά παράσταση της συζεύξεως – συνενώσεως (κοινωνίας) μεταξύ της καθιστής υπερέχουσας θεάς της βλαστήσεως – γονιμότητος και νέου παρέδρου, για να χρησιμοποιήσουμε την ορολογία για το ανάλογο Μινωικό θέμα.9_264  Η εικονογραφία παραπέμπει σε θρησκευτικά σχήματα με ευρεία διάδοση στην Ανατολική Μεσόγειο, διαθέτει δε και σαφείς ιρανικές επιδράσεις. Σύμφωνα με την προσέγγιστη της Ustinova η γυναικεία θεότης είναι η Αργίμπασα – Αφροδίτη Ουρανία ή Αφροδίτη Απατουριάς του Βασιλείου του Βοσπόρου.9_265 Εικ. 9_34: Νεκρικά προσωπεία από γύψο σε Σαρματική ταφή θήλεος και άρρενος στο Oglatkhty (Ρωσσία)
Εν κατακλείδι τα υπάρχοντα τεκμήρια βεβαιώνουν, πέραν πάσης επιφυλάξεως, την ζωντανή και γόνιμη αλληλεπίδραση μεταξύ του Ελληνικού πολιτισμού, των νομάδων του κύκλου Pazyryk και του Κινεζικού χώρου, η οποία είχε ως αποτέλεσμα την ευρύτατη κυκλοφορία διακοσμητικών θεμάτων, τεχνικών αλλά και ιδεών.