"Việc của con người là cố hết sức mình để tiến hóa."

Trả lời phỏng vấn của tạp chí Esquire Vietnam, số tháng 6/2016. Bài này hiện không còn trên website của Esquire.

Ước mơ đầu tiên khi anh còn nhỏ là gì, có khác nhiều với hiện tại không?

Từ nhỏ tôi đã “viết văn”. Khoảng bốn, năm tuổi, tôi tự sáng tác những truyện tranh, truyện cao bồi Viễn Tây hay truyện du hành vũ trụ, hai loại truyện mà tôi mê tít thời đó. Đến tuổi thiếu niên, tôi bắt đầu viết “văn xuôi” đúng nghĩa, là những “tiểu thuyết” phiêu lưu mạo hiểm, bắt chước theo một số cuốn tôi đọc và ưa thích hồi đó, như “Những cuộc phiêu lưu của Tom Sawyer”. Trong những năm đại học, tôi miệt mài viết một cuốn tiểu thuyết khoa học giả tưởng (nay bỏ dở) mà tôi đặt tên là “Vũ trụ loài người”. Nay, hơn nửa đời người, tôi vẫn viết văn. Tôi là người sinh ra để viết và tôi đang viết. Tôi yên tâm vì điều đó.

Tính cách của anh ảnh hưởng từ ai? Một thần tượng truyền cho anh nhiều cảm hứng chẳng hạn?

Mẹ tôi, người miền Trung, là giáo viên dạy Văn và hồi trẻ làm nhiều thơ. Bà đọc nhiều, và truyền lại cho tôi niềm đam mê văn chương cùng một tủ sách không lớn lắm nhưng có khá nhiều tác phẩm của nhiều bậc thầy văn chương đông tây kim cổ. Mẹ tôi là người nhu hòa, không thích và không có khả năng đua tranh với người. Tôi thừa hưởng những cái đó từ mẹ.

Cái ác đang nảy nở và lan nhanh ở mọi nơi trong đó Việt Nam, ác cả về hành vi lẫn tinh thần. Theo anh, chuyện gì đang xảy ra với nhân loại vậy?

Trong con người có cả thiện căn lẫn ác căn. Cái ác bẩm sinh ở con người, hay ít nhất là ở một số người nhất định, là điều bận tâm của nhiều nhà tư tưởng và nghệ sĩ lớn. Hãy đọc “A clockwork orange” của Anthony Burgess và bộ phim cùng tên của Stanley Kubrick. Hay “Natural born killers” của Oliver Stone. Hay “Funny games” của Michael Haneke. Hay “Dogville” của Lars von Trier. Lý giải như thế nào về động cơ làm việc ác của các nhân vật trong những bộ phim đó, trừ một cách lý giải duy nhất: làm việc ác, đối với những người đó, là một điều tự nhiên? Con người, hơn mọi loài khác, được trang bị năng lực to lớn để làm điều thiện tột đỉnh cũng như làm điều ác tột đỉnh. Vấn đề là bạn sử dụng năng lực đó như một đứa trẻ, chỉ để thỏa mãn chính mình, bất chấp tất cả, hay như một người lớn có nhận thức về bản thân và ý thức trách nhiệm.

Theo anh điều gì đang hủy diệt nhân loại? Đưa họ đến diệt vong? Phải chăng có mối tương quan giữa kẻ hủy diệt môi sinh thì cũng nhận lấy những hủy hoại tương ứng? Nhân-quả?

“Việc của hắn [con người] là cố hết sức mình để tiến hóa, dù hắn gần như cầm chắc là sẽ chết trước khi tiến hóa đủ xa như hắn muốn hoặc như tiềm năng của hắn.” Tôi đã viết như vậy trong cuốn tiểu thuyết “Life Navigator 25: người tình của cả thế gian”. Mặt khác, trong cuốn tiểu thuyết “Nỗi buồn kháng cự” của nhà văn người Hungari kiệt xuất Laszlo Krasznahorkai mà tôi ngưỡng mộ, một nhân vật của ông có nói, đại ý, rằng con người là một thử nghiệm thất bại của Tạo hóa. Con người, để tạo ra được một tương lai có định hình, có trật tự, đúng theo mô hình mà họ mong muốn, một tòa lâu đài bằng pha lê, đang tạo ra, cùng với cái tương lai ấy, quá nhiều hỗn độn, quá nhiều entropy, và cái tòa lâu đài pha lê đó càng đồ sộ, càng nguy nga, càng lấp lánh, thì cái giá phải trả càng lớn. Và, xét toàn cục thế giới hiện đại, tôi không tin rằng con người sẽ có thể tự cứu mình. Hiển nhiên, có những con người đang thực sự chiến đấu để cứu loài người, nhưng đáng tiếc, họ quá ít. Lực kháng cự của họ, kể cả khi họ hợp lại với nhau, là quá nhỏ bé.

Nhân tính đã và đang rời khỏi những giá trị mỹ cảm và thậm chí trở thành từ tiêu cực trong nghệ thuật, anh có nghĩ vậy?

Tiêu chí cao nhất để phân định nghệ thuật đích thực và nghệ thuật thương mại chính là hàm lượng nhân tính bên trong nó. Ít nhất là, một tác phẩm nghệ thuật đích thực thì sẽ khiến con người không thể không suy nghĩ, tự chất vấn những niềm tin của mình từ trước tới nay, và không nhiều thì ít “trở thành một con người khác”, với một sự đổi mới trong tư duy theo hướng tích cực. Đó là điểm cơ bản của nhân tính, cái nhân tính mà theo quy ước chúng ta hiểu là “thứ khiến con người cao hơn mọi loài”.

Anh muốn những đứa con của mình lớn lên như thế nào? Anh dạy các con mình điều gì trong bối cảnh xã hội hiện nay?

Tôi không có con, nhưng nếu có, tôi sẽ dạy chúng lớn lên thành những người hiểu rõ vị trí của bản thân mình và giống loài mình trong vũ trụ, những người biết nhìn mọi cá thể thuộc mọi loài khác giống như nhìn một cá thể đồng loại mình. Những người không coi rẻ sinh mạng của bất cứ loài nào khác vì lý do đơn giản rằng nó không thuộc loài người. Với tôi, đó là chỗ cao nhất mà con người tương lai phải đạt tới.

Đức khiêm nhường ngày càng là một phẩm chất hiếm khi được những người làm cha mẹ truyền lại cho thế hệ trẻ. Bằng sự chiều chuộng quá đáng, khiến đứa trẻ tự cho mình là trung tâm vũ trụ, và bằng sự đòi hỏi quá đáng, khiến đứa trẻ tin rằng nó chỉ có thể được thừa nhận nếu nó leo lên được vị trí trung tâm vũ trụ, các ông bố bà mẹ của chúng ta đang và đã giết chết hạt mầm của sự khiêm nhường ở con người tương lai kia. Họ không biết rằng, so với vũ trụ, mọi sự tự đại của con người bất quá chỉ như của con ếch ráng ễnh bụng ra cho to bằng con bò mà thôi.

Với Đinh Bá Anh, Hà Nội, tháng 6/2016. Tọa đàm giới thiệu tiểu thuyết "Life Navigator 25: Người tình của cả thế gian".
Những điểm tựa tinh thần của người Việt đang dần đổ vỡ hoặc chỉ đơn thuần là hình thức u mê, theo anh, người trí thức có thể làm gì để cứu vãn?
Người trí thức, hay nói chung người có năng lực tự nhận thức, chỉ có thể cứu vãn một phần nhỏ những gì anh ta muốn cứu mà thôi. Không phải vì vậy mà anh ta không cứu những gì cứu được. Không phải vì bạn không thể cứu tất cả mèo con bị vứt bỏ trên khắp thế giới mà bạn không cứu một con mèo con bị vứt bỏ đang ở trước mắt bạn. Không phải vì bạn biết người thân của bạn bị ung thư chỉ còn sống hai tháng nữa mà bạn ngưng cho người đó ăn uống ngay từ bây giờ. Cứu từng cá thể, cứu từng khoảnh khắc thoát khỏi sự tiêu vong và sự hư vô, làm cho từng cá thể, từng khoảnh khắc đều có nghĩa, đó là việc anh ta có thể làm.

Ngoài viết, anh còn thú vui nào khác?

Tôi mê âm nhạc, điện ảnh. Tôi yêu thiên nhiên. Tôi thích xem võ thuật dù bản thân tôi không biết võ thuật. Nói chung, tôi tìm và thưởng thức cái đẹp trong mọi dạng thức của nó. Chẳng hạn, gần đây, tôi xem waacking và bone breaking và biết được rằng đó là những cái đẹp.

Tại sao anh lại ám ảnh về những vũ nữ flamenco?

Tôi không bị ám ảnh về những vũ nữ flamenco, mà tôi say mê flamenco. Flamenco, cái chất duende đẹp một cách riết róng và quỷ dị của nó, là một thứ mà tôi cảm thấy có ở bên trong mình. Tôi dám nói rằng hình như kiếp trước tôi là người Tây Ban Nha miền nam, rất có thể là một ca sĩ (cantaor) hay một vũ công (bailaor) hát hay múa flamenco trong những tablao (quán bar flamenco) vùng Andalusia. Flamenco: nghệ sĩ hát/đàn/múa như thể họ chết đi để rồi phục sinh sau mỗi lần hát/đàn/múa. Đó là một trong phẩm chất làm nên những tác phẩm lớn: mỗi lần anh viết là một lần anh tự hủy, chết rồi phục sinh.

Phụ nữ thế nào là lý tưởng với anh?

Nàng đẹp, thông minh, tinh tế, mạnh mẽ, “đầy nhục cảm”, dịu dàng, vị tha. Thế là quá nhiều, nhưng ta đang nói đến một người “lý tưởng” mà. Không phải nàng không có trên đời. Nàng có, dẫu hiếm. Xác suất rất cao là cả đời bạn không gặp nàng. Nhưng điều quan trọng là bạn tin, hoặc biết, rằng nàng có thật. Một điều kỳ diệu, có thể nói vậy. Nhưng một trong những lý do khiến dù sao đi nữa tôi vẫn tin ở loài người là bởi lâu lâu họ cũng có khả năng tạo ra điều kỳ diệu. Tin/biết điều kỳ diệu, ta sống bình tâm hơn. Và bởi vậy ta biết ơn nàng, người phụ nữ lý tưởng ấy bởi nàng có mặt trên đời, và cầu chúc nàng hạnh phúc và bình an.

Tuy nhiên, điều quan trọng hơn thế là ta cầu chúc hạnh phúc và bình an cho cả những người phụ nữ chỉ gần với chỗ lý tưởng hoặc xa với chỗ lý tưởng, những người chiếm số đông nữ giới. Và yêu họ chẳng khác gì họ là những phụ nữ lý tưởng, bởi vì chính họ, những phụ nữ “bất toàn” đó, mới là phần cơ bản của thực tại. Con người cần như vậy: luôn mong nhớ cái toàn hảo, và luôn biết hòa hợp với cái bất toàn.

Nàng thơ của anh là ai?

Anastasya Vertinskaya, Hara Setsuko, Thanh Nga.

Theo anh, bản lĩnh lớn nhất của đàn ông là gì?

Tôi không biết điều tôi nói sau đây có phải là bản lĩnh lớn nhất của đàn ông hay không, nhưng tôi đánh giá cao người đàn ông có thể đi, một cách tự nhiên, bình tâm, lâu dài, không hy vọng, bên một phụ nữ mà anh yêu say đắm nhưng cô ấy coi anh là bạn. Nếu anh sẵn sàng làm tất cả những gì có thể làm khi cô ấy cần, không mong được đền đáp. Đó là một trong những phương diện của khả năng vượt bản tính người, bởi hành động vị lợi là một bản tính tự nhiên của con người.

Anh có tin vào những thứ như tâm linh, số phận, tôn giáo... hay những điều huyền bí vượt quá tầm nhận biết của anh? Anh có tin con người thay đổi được số phận không?

Những gì có thật nhất là những gì ta không thấy được - ít nhất là không thể thấy bằng mắt thường. Vũ trụ sinh ra ta có vô số thứ ngoài khả năng nhận biết của ta. Đừng biến lý tính và tư duy khoa học thành thứ cầm tù anh. Mở rộng tâm trí - không phủ nhận những gì ta chưa biết, coi chúng là không hiện hữu -, đó là cách duy nhất để ta có thể dùng lý tính và tư duy khoa học làm chìa khóa dẫn ta, từng tí một, dấn vào những cõi chưa biết, mà người ta gọi là “siêu hình”. Anh cần phải lớn hơn công cụ của anh.

Nếu ngày mai anh chết, hôm nay anh sẽ làm gì?

Nếu tôi còn một tác phẩm sắp hoàn thành, tôi sẽ cố hoàn thành nó. Còn nếu biết dù cố đến mấy vẫn sẽ không xong được những tác phẩm dở dang, tôi sẽ dành ngày cuối của mình bên người thân yêu, con chó thân yêu, những cái cây thân yêu. Nghe những bản nhạc mà tôi từng gọi là “những bản nhạc để nghe lần cuối trước khi chết” một cách hoàn toàn thành thật. Nghe tiếng mưa, nếu có mưa. Phát hiện và ngắm những bông hoa mới nhú. Thật dễ chịu, có lẽ thật hạnh phúc nếu ta có thể biết ngày mai ta chết song hôm nay ta vẫn còn đủ sức để ít nhất có thể làm những việc đó. Ngày cuối ấy hẳn là một ngày mà ta sống từng giây một với sự thanh thản.

Nguyễn Hậu thực hiện