Nhiều Tổ quốc vẫn thích hơn

Phạm Thị Hoài trả lời phỏng vấn của Trần Vũ

Trần Vũ: Từng sống dưới tầng
hầm của Viện Sử học Hà Nội nhiều năm tháng, Phạm Thị Hoài thời sinh viên đã đón
mùa Xuân dưới nền xi-măng lịch sử này ra sao? Có phải trong căn hầm này Phạm Thị
Hoài quan sát và thâu nạp chất liệu cho tiểu thuyết Marie Sến? Những mùa
Xuân tự do đầu tiên tại Bá Linh, khám phá Thomas Mann và tiểu thuyết Bác sĩ
Faustus, Phạm Thị Hoài tin như Thomas Mann từng viết: “Chúng tôi là một dân
tộc ưa chuộng định mệnh và mang linh hồn thảm khốc mãnh liệt.”? Thomas Mann khi
lưu vong tại Hoa Kỳ cũng từng trả lời Dr. Joseph Goebbels: “Tôi ở đâu, đó là nước
Đức. Tôi mang theo mình nền văn hóa Đức của tôi”… Còn Phạm Thị Hoài?

Phạm Thị Hoài: Các cơ quan
nghiên cứu khoa học xã hội ở Việt Nam thường là những thành trì tư tưởng bảo thủ.
Người ta có thể trú trọn cuộc đời công chức hàn lâm ở đó mà không hề trải qua một
biến động nào lớn hơn sự lần hồi lão hóa của chính mình. Tuy vậy, đối với tôi,
Viện Sử học thời gian ấy là một cơ quan hào phóng. Nó không đòi hỏi gì ở tôi
ngoài việc ngày nào cũng có mặt, còn lại thì gần như tuyệt đối tự do. Thủ trưởng
trực tiếp của tôi, ông Dương Trung Quốc, và Viện trưởng, ông Văn Tạo, cũng như
chuyên gia cao cấp, ông Hồng Phong, đều không hề phản đối việc tôi ăn biên chế
của Viện mà lại ngồi cả ngày ở đó để dịch truyện và viết văn chứ không đóng góp
gì vào công cuộc nghiên cứu lịch sử nước nhà. Có lẽ vì lịch sử nước nhà đã được
viết xong, đâu vào đấy cả rồi, để những người như tôi đụng vào không có lợi gì,
mà bản thân tôi cũng không có một tham vọng nào về hướng đó. Tôi còn được Viện
cấp giấy giới thiệu đi học một khóa Hán-Nôm. Giữa những năm tám mươi, học tiếng
Tàu là việc bị kiểm soát khắt khe, lớp tôi học gồm toàn các nhà sư và vài người
mà tôi nghe các vị nhà chùa rỉ tai là mật vụ. Rồi khi lâm vào cảnh vô gia cư,
tôi lại được cấp ngay chỗ ở tạm dưới tầng hầm. Đấy là một tòa biệt thự kiểu
Pháp, tầng hầm cũng kiên cố và khá khô ráo, ra vào thì phải lom khom chui qua một
khung vuông, mỗi bề chừng tám mươi phân, nhưng bên trong thì người nhỏ bé như
tôi có thể đứng thẳng, trần vẫn cách đầu vài phân. Dĩ nhiên là tôi chung sống với
tất cả những cư dân thường gặp ở tầng hầm; bây giờ nghĩ lại thì ghê, nhưng quả
thật khi đó tôi không thấy bất bình khi phải mời mấy bác chuột sang một góc xa
hơn, hay xua các em gián, các em thằn lằn đi chơi chỗ khác. Tuổi trẻ đúng là kì
diệu, mùa nào cũng là mùa Xuân, ngày nào mặt trời cũng ghé xuống cả nơi thấp nhất.
Marie Sến là một hommage cho thời gian ấy. Sống ngay tại trụ sở 38 Hàng Chuối của Viện,
tôi lại được cái thú là chiều tối thỉnh thoảng ngồi hàng nước góc phố Phạm Đình
Hổ xem ông Đỗ Mười mặc pyjama kẻ sọc
như quần áo tù ra trước cửa hóng mát và chuyện gẫu với lính gác, lời lẽ thô sơ
hơn cả mặt mũi, tăm ngậm miệng, tác phong rất là nhân dân.

Với
các tác phẩm của Thomas Mann, phải nói ngay là tôi không thấy gắn bó nhiều lắm.
Có thể vì ông ấy là một tác giả bắt buộc, là hiện thân của văn học Đức, như
Goethe, và cả hai đều theo đuổi chủ đề nghệ sĩ bán linh hồn cho quỷ, như thể nó
cũng là bắt buộc trong văn học Đức. Điều tuyệt đối giống nhau giữa văn chương
và tình yêu là cả hai dựa trên sự tự nguyện. Dĩ nhiên chẳng có tình yêu nào là
thuần túy, rất nhiều khi cái mà chúng ta tưởng là cảm xúc lãng mạn bay bổng của
trái tim thực chất lại là cảm giác sung sướng tột đỉnh trước kết quả mĩ mãn của
một phép tính đầy lí trí trên thị trường tình cảm. Nhưng cơ sở vẫn phải là sự lựa
chọn tự nguyện. Trong các tác giả của dòng họ văn chương Mann danh tiếng, tôi
chỉ tự nguyện đọc Klaus Mann, mà lại đọc đúng vào Mephisto, cũng một tác phẩm về nghệ sĩ bán linh hồn cho quỷ. Một vấn
đề nữa của Doktor Faustus là nó ôm rất
nhiều câu hỏi lớn của văn hóa, chính trị và lịch sử Đức tính đến khi Chiến
tranh Thế giới II kết thúc, vì thế bạn không cần tự đọc một dòng nào trong cuốn
tiểu thuyết rất dày, rất khó đọc trọn vẹn này, nhưng vẫn có thể có cảm giác đã
biết về nó. Nó được trích dẫn, phân tích, được nhắc đến trong vô số ngữ cảnh.
Tôi hoàn toàn không có thiên hướng về âm nhạc, nhưng vẫn cứ tự động biết đến những
suy tư, lập thuyết, thậm chí cả những chi tiết nhầm lẫn về âm nhạc rất thú vị
trong tác phẩm này. Nhân vật trung tâm của cuốn tiểu thuyết, một nhà soạn nhạc,
cuối cùng sẽ sáng tạo một tác phẩm âm nhạc 12 cung, trước khi mất trí. Cả
Arnold Schönberg, cha đẻ của lý thuyết âm nhạc này lẫn Theodor Adorno, tác giả
của chuyên luận Philosophie der neuen
Musik (Triết học của tân nhạc) bàn về hai trường phái sáng tác, Schönberg
và Strawinsky, mà Thomas Mann sẽ trích dẫn nguyên văn nhiều đoạn trong Doktor Faustus, cũng như ông, đều lưu
vong, là láng giềng của nhau, gặp gỡ nhau trong ngôi biệt thự khang trang của
Thomas Mann tại San Remo Drive, California,
do hai kiến trúc sư từ Berlin sang tị nạn thiết kết, theo phong cách Bauhaus.
Quan hệ phức tạp và đầy xung đột của bộ ba này là đề tài mầu mỡ cho cả truyền
thông lẫn giới nghiên cứu.

Chính
phần đời lưu vong này của Thomas Mann, người được coi là tiếng nói của nước Đức
dân chủ ở hải ngoại, khiến tôi quan tâm đặc biệt, nhất là cuộc tranh luận về
“lưu vong tại nội” (innere Emigration),
bùng lên ngay sau khi chính quyền Hitler sụp đổ. Một nhà báo Đức, Frank Thiess,
chỉ trích Thomas Mann rằng ông đã bỏ rơi đất nước và ngôn ngữ Đức để ung dung
tranh đấu từ chốn lưu vong sang trọng đầy ánh nắng bên bờ Thái Bình Dương, ông
chẳng biết gì về thực trạng nước Đức dưới chế độ Quốc xã và chẳng đóng góp được
điều gì, trong khi chính các nhà văn, nghệ sĩ, trí thức tuy đối lập với chế độ
nhưng vẫn bám trụ ở trong nước để thầm lặng tác động và tìm cách thay đổi chế độ,
những người “lưu vong tại nội” ấy, lưu vong trên chính quê hương mình hay lưu
vong trong tâm tưởng, đối lập với “lưu vong xuất ngoại” (äußere Emigration), mới thực sự là những nhân tố mà một nước Đức mới
đang cần. Về phần mình, Thomas Mann nổi giận với những người tự mệnh danh là
“lưu vong tại nội” đó, gọi họ là “những kẻ rúc xó lò sưởi của bất hạnh” (Ofenhocker des Unglückes). Nếu quả có một
trường phái “lưu vong tại nội” thì đại diện của nó khá thưa thớt và ảnh hưởng của
nó còn ít hơn cả thầm lặng. Cuối cùng Thomas Mann đã quyết định không trở về
quê hương, mà chọn Zürich, Thụy Sĩ, cho phần đời còn lại. Ông phải ghi nhận là
nước Đức đã trở nên lạ lẫm với mình.

Dù có
một số tương đồng, nhưng hoàn cảnh hiện tại của các nhà văn viết tiếng Việt tại
hải ngoại khác với các nhà văn Đức lưu vong hơn ba phần tư thế kỉ trước. Chúng
ta đang sống trong một thế giới mà những khái niệm “quê hương”, “đất nước” đã
thay đổi cả về nghĩa và ý nghĩa. Cá nhân tôi thấy dễ sống hơn khi không bị ràng
buộc vào một quê hương nào. Nếu phải có Tổ quốc, tôi thích được nhiều Tổ quốc
hơn duy nhất chỉ có một. Và chừng nào còn viết tiếng Việt, hiển nhiên là tôi
mang theo mình một phần nền văn hóa Việt. Nền văn hóa Việt của tôi, vì đó là tiếng
Việt của tôi, kết quả của sự cọ xát thường trực với ngôn ngữ thứ hai mà tôi làm
chủ, tiếng Đức.

(Báo
Trẻ, Xuân Ất Mùi 2015)