Cô ấy làm thơ

Phạm Thị Hoài

Những ngày trước khi Phạm Đoan
Trang được trao Giải Tự do Báo chí 2019, tôi đã
liên lạc với nhiều người trong cộng đồng Việt ở Berlin, định tổ chức một buổi
giới thiệu sách của Trang. Berlin, 30 năm sau ngày bức tường bao bọc tuyến đầu
xã hội chủ nghĩa ở châu Âu sụp đổ. Một cái duyên như nụ cười của lịch sử.

Nhưng khi tôi nói về Trang,
những người ở đây mà tôi tưởng có chút quan tâm đến thời cuộc ở nhà lắc đầu, họ
không nghe nói. “Cô ấy viết sách hả? Tiểu thuyết hay truyện ngắn? Chị thông
cảm, tôi bây giờ ngại đọc truyện lắm.” Tôi bảo, không, cô ấy làm thơ.  

Khi tôi nói về Trang, những
người ở đây mà tôi tưởng nhất định phải biết lắc đầu, họ chỉ nghe loáng thoáng.
Họ thường bốt lên mạng những điều tiến bộ văn minh ở nơi đang sống để ngao ngán
cho tình cảnh xứ Đông Lào. Họ tự hào, thấy mình cũng dũng cảm. Đám mũ ni che
tai, phù phiếm sống ảo nhiều lắm, họ hơn.

Khi tôi nói về Trang, những
người biết rõ lắc đầu, họ tôn trọng quan điểm của các nhà bất đồng chính kiến
nhưng bản thân không chủ trương đối kháng. Họ theo đuổi con đường khai sáng. Nâng
dân trí. Nghiên cứu. Dịch. Văn chương nghệ thuật. Sứ mệnh tri thức. Hợp tác để
chuyển hóa. Lấy trí tuệ làm đòn xoay. Nếu đó cũng là chính trị thì chính trị cao
cấp đặc tuyển. Họ không đọc Chính trị bình dân.

Khi tôi nói về Trang, những
người thực lòng cảm phục cũng lắc đầu, họ có một ngàn lí do để không thể ra
mặt. Họ phải giấu con người thật của mình trước dấu nhập cảnh Việt Nam. Thị
thực là phiếu bé ngoan. Tôi bảo, cô ấy cũng không sợ gì hơn là cấm trở về nên
quyết không ra đi. Nhưng đó là một câu chuyện khác, tôi không xếp hạng những
cái giá phải trả.  

Khi tôi nói về Trang, những
người sốt sắng cũng rất tiếc mà lắc đầu. Tất cả đều bận. Bận là điều rất tốt
cho các phong trào hòa bình: Chiến tranh gọi, nhưng không ai rảnh. Song tự do
dân chủ cũng gọi, và không ai có thời gian. Cuộc đời ta hiện ra như một chuỗi tràn
lan kín mít các sự kiện. Tối mai xem kịch, trước đó còn đi bơi. Ngày kia tiệc
sinh nhật của con của con của một người bạn. Cuối tuần đồng nghiệp mời ra vườn
nướng thịt. Sang tháng du hí ngắn. Năm sau du lịch dài. Ngày này trả sách thư
viện. Ngày này hết hợp đồng thuê một cái nhà kho ngớ ngẩn. Ngày này trực mua vé
Rammstein. Ngày này khai thuế. Ngày này thay lốp xe mùa đông. Ngày này đi nội
soi đại tràng. Cho đến ngày nhập quan, mây Google không còn khe nào cho ta nhét
thêm một cái hẹn trên lịch Google nữa.     

Những người khác, tôi không
hỏi. Hoặc những người cắm nợ như cắm sẵn bia mộ ở quê cha đất tổ, họ sang Đức làm
chui sống giả không phải để phấn đấu cho những giá trị chưa bao giờ nghĩ đến và
có lẽ chẳng bao giờ cần dùng. Hoặc những người thành đạt xông xênh, họ kể
chuyện đánh gôn còn tôi kể chuyện công an nện nhà báo, tốt nhất hai bên đừng đi
chung thang máy. Hoặc những sinh viên cặm cụi cho một tương lai lương cao hãng khủng,
hơi sức đâu bận tâm mấy chuyện chính trị lèo nhèo. Hoặc những anh em Việt kiều yêu
nước mãn tính, khôn nguôi thương nhớ một Cộng hòa Dân chủ Đức của chúng mình và
rình dịp hát ca khúc cách mạng. Hoặc những chị em Việt kiều yêu nước tháo
khoán, diện áo dài rồng phượng ra trước sứ quán Tàu chụp ảnh dan tay bảo vệ
biển đảo. Hoặc những ông bà Việt kiều yêu nước hội kín, sợ cả nhà nước lẫn phi
nhà nước lợi dụng, sợ cả cánh hữu lẫn cánh tả bỏ bom. Hoặc những người chỗ nào
cũng hôn, lên Treptow hôn chân sứ quán, lên mạng hôn lưỡi phản động, đi hướng
Tây hôn cờ vàng, về hướng Đông hôn cờ đỏ, song say đắm nhất là hôn cái trí khôn
rộng háng đáng đồng tiền của chính mình. Tôi cũng không hỏi những nhà văn tị
nạn ở Đức để viết sách xuất bản ở Việt Nam, những nhà báo buôn tin láo nháo trôi
nổi mà cống hiến ngoài ý muốn lớn nhất là cung cấp một ca điển hình rằng không
chỉ riêng chính quyền biết trục lợi từ một đám đông cả tin, thụ động và ít hiểu
biết. Mị dân chính thống ắt sinh ra mị dân đối lập.   

Buổi giới thiệu sách đã không
diễn ra.

Tôi vốn tin mình không có gen
nản, lại may mắn được một công việc bất chấp mọi khủng hoảng của thế gian, trơ
gan trước bi kịch: với người viết, xét cho cùng tất cả đều tích cực. Ngay cả
cái hiện thực mà phần đông người Việt ngao ngán, với người viết cũng là một kho
chất liệu và nguồn cảm hứng vô giá. Song sau những cái lắc đầu vừa kể, thặng dư
văn chương chưa thấy mà đồ thị tâm trạng tôi thì trườn dần xuống đáy.

Đấy không phải lần đầu tiên.
Tất cả những người dấn thân cho tiến trình dân chủ hóa xã hội Việt Nam cho đến
nay đều có lí do để ít nhiều ngã lòng và đều né tránh đề cập. Nhưng cứ trước
một giờ G nào đó, những thông cáo toàn dân xuống đường lại đều đặn xuất hiện. Ngày
tận số của chế độ cộng sản liên tục điểm. Lịch sử thường trực sang trang. Môi
trường chính trị đối lập ngập rác của các nhà tiên tri. Cú giãy chết của chủ
nghĩa cộng sản cũng trở thành chuyện tếu như đã nghe chán về hành động tương tự
của chủ nghĩa tư bản. Tuần tới, nước Trung Hoa cộng sản sẽ kỷ niệm chưa phải
thượng thọ nhưng đã là sinh nhật lần thứ bảy mươi. Bất chấp mọi kịch bản suy
vong, chính thể độc tài lớn nhất hoàn cầu từ trước tới nay ấy đang tiến đến
đỉnh cao của quyền lực và sức mạnh. Chủ nghĩa toàn trị đang trở lại, siêu hiện
đại, siêu hiệu quả.

Tôi thường tự hỏi, nếu Việt
Nam vẫn là một nhà nước đảng trị và công an trị, thậm chí còn hà khắc, vô nhân hơn,
nhưng mọi mặt phát triển thần tốc như Trung Quốc hiện tại, liệu chúng ta có hài
lòng với sự lãnh đạo của đảng cộng sản, có tự hào với vị thế của đất nước như
phần lớn người Trung Hoa Đại lục hiện nay đang kiêu hãnh? Bạn sẽ chọn thất
nghiệp ở một nước tự do hay làm CEO trong một tập đoàn kinh tế do chính phủ bảo
trợ ở một quốc gia độc tài? Câu trả lời thực ra đã rõ với tuyệt đại đa số, song
mọi bất ngờ của lịch sử đều được chuẩn bị bởi một thiểu số của những con người
khác thường. Trang là một người như thế, một may mắn hiếm có của phong trào dân
chủ Việt Nam. Nên mỗi lần tâm trạng chuẩn bị rơi vào vùng trũng, tôi lại nhớ
đến những lời của Trang, khi cô ấy
hỏi giản dị: “Bạn đã chán chưa?” trước những than thở buồn,
nản, thất vọng về phong trào dân chủ, và trả lời: “Bạn làm gì thì làm,
học gì thì học, nhưng để có thể (may ra) thành công chút ít thì bạn nên cố gắng
tìm thấy ở đó sự thú vị và ý nghĩa. Đấu tranh vì tự do, chống độc tài, bảo vệ
dân chủ luôn là một sự nghiệp đẹp đẽ và đầy ý nghĩa. Nhưng nếu bạn không còn
thấy điều đó nữa, bạn chỉ còn toàn những cảm xúc tiêu cực, thì tốt nhất là bạn
nên dừng lại; sẽ chẳng ai trách gì bạn.“

Những cảm xúc tiêu cực của tôi
với cộng đồng Việt ở Berlin quả thật chẳng ích gì. Cộng đồng ấy có những lo
toan cũng muôn phần bề bộn của nó mà những gì đang xảy ra ở Việt Nam rốt cuộc rất
phụ, chỉ như một cước chú có ghi mà quên đọc. Phần mình, tôi có tha thiết cũng
chỉ vì là một người viết tiếng Việt. Cuộc đời tôi, hàng ngày, không sứt mẻ mảnh
nào vì một bản án nữa, mười mấy năm tù cho một cây bút ở Việt Nam. Lịch sử quả
thật đã sang trang, nhưng không phải cho trong nước mà cho cộng đồng Việt hải
ngoại. Nó đã thành một cộng đồng rất khác so với khi hình thành. Phần nối dài
của Sài Gòn cạnh phần nối dài của Hà Nội, ở giữa là những tồn tại phi chỉ dẫn
địa lí. Khoảng trống mà những thế hệ nặng lòng với đất nước để lại chỉ còn được
khỏa lấp bằng sự thờ ơ dễ hiểu của các thế hệ sau, những di dân gốc Việt đã mất
khái niệm về một nước mẹ mà họ không can dự. Tiếng Việt trở thành ngoại ngữ. Ưu
thế một thuở cũng không còn nữa, ở kỉ nguyên internet người Việt hải ngoại
không còn là cánh cửa duy nhất mở ra bên ngoài cho một thế giới vốn khép kín. Họ
đã hoặc sắp đóng xong vai trò của mình với quê hương để – muốn hay không – trở
thành một bộ phận của quê hương mới. Một tiến trình hoàn toàn tự nhiên.

Và cũng hoàn toàn rõ ràng, vai
trò chủ động và đi đầu trong công cuộc chuyển hóa Việt Nam nay thuộc hẳn về
người Việt trong nước. Với một thế hệ khác, một diện mạo khác.  Không còn là những văn nghệ sĩ phải gói kĩ sự
thật vào ẩn dụ nghệ thuật rồi đi tìm chỗ nấp. Không còn là lớp lão thành kháng
chiến phải lên tiếng bởi di sản cách mạng bị chà đạp. Không còn là những đảng
viên phản kháng để bảo vệ sự trong sáng của lí tưởng. Không còn là những cán bộ
về hưu liêu xiêu phản tỉnh. Không còn nhập nhằng chính thống bàng thống. Không
còn dùng dằng trong luồng ngoài luồng. Không còn ảo tưởng cải lương. Không còn nỗi
sợ hãi bị xã hội tẩy chay, gia đình ruồng bỏ. Chưa bao giờ trong lịch sử cầm
quyền của Đảng Cộng sản Việt Nam, các hoạt động dân chủ và nhân quyền trong
nước, dù chưa thể lan rộng, lại công khai thách thức bộ máy kiểm duyệt và đàn
áp như thế.

Trang từng kể, đấu tranh
thì dĩ nhiên khổ, nhưng bất hạnh thì không. Vui, buồn, giận dữ, sợ hãi, đau
khổ, thất vọng… đủ hết, nhưng trên tất cả là buồn cười và hạnh phúc. Buồn cười
vì những trò vừa hèn hạ vừa trẻ ranh, về sự ngu muội tối tăm, về thói dối trá
bưng bít và sự lố bịch của guồng máy đàn áp. Hạnh phúc vì được anh chị em trong
phong trào dân chủ lo lắng bảo vệ, được biết bao người công khai hay âm thầm
giúp đỡ, biết bao độc giả nhiệt thành ủng hộ. Hạnh phúc vì yêu ý nghĩa và vẻ
đẹp của công việc mà mình theo đuổi. Tôi đã nói, cô ấy làm thơ. 

Berlin, 23/9/2019

Tuần báo Trẻ, 26/9/2019