8/3, cô Noether và nữ quyền ở VN

Cô Emmy Noether (1882-1935) là nhà toán học và vật lý lý thuyết người Đức gốc Do Thái.

Sống ở cái thời chuyển tiếp giữa thế kỷ 19 và 20 ấy, như bao cô gái khác Noether có rất ít lựa chọn xã hội. Cô được dạy dỗ và đào tạo để làm một cô giáo dạy “ngôn ngữ hiện đại”, tức là môn tiếng Anh và tiếng Pháp. May mắn là Noether có khiếu ngôn ngữ, có cả khiếu âm nhạc, cô chơi piano rất tốt. Nhưng may mắn hơn nữa (và cũng không may mắn), cô có cha là nhà toán học: cô vào đại học, học toán, và khi trưởng thành cô theo ngành toán.

*

Hồi đó làm toán và vật lý là cái gì đó rất là danh giá, tháp ngà. Đàn ông mà gia thế xoàng xĩnh, như Einstein, cũng khó bước chân vào tháp ngà khoa học. Ông phải đi làm nhân viên phòng đăng ký sáng chế. Ngay cả khi  đã có các công trình rất hoành tráng là lý thuyết photon và lý thuyết tương đối (1905), Einstein cũng rất vất vả bon chen mất mấy năm để được đi dạy đại học (nhưng lúc được đi dạy rồi thì ông lại chán vãi ra).

Cha của siêu nhân Pauli, thậm chí còn phải cải đạo từ Do Thái qua Công giáo La Mã để có chân giảng viên đại học. Và đó là may mắn để Pauli thành tài. Chính Pauli cũng phải rửa tội theo nghi thức Công giáo, với cha đỡ đầu là nhà vật lý kiêm triết gia danh tiếng Ernst Mach. (Xem thêm về tư tưởng của Mach ở đây)

Mach cũng có thể là người kỳ thị giới. Ông bảo các nhà phân tâm học là cái bọn dùng bím đàn bà làm ống nhòm để tìm hiểu thế giới. (Tôi hay vận dụng câu này vào ngôn ngữ thường ngày. Tôi bảo mấy ông bạn sát gái của tôi là anh đừng tưởng mình sưu tập ống nhòm, chính ống nhòm sưu tập anh đấy).

Kể lể như thế để biết Noether khó khăn thế nào khi trở thành giảng viên đại học và được làm toán.

Năm 1915, bất chấp việc được cả Hilbert và Klein, hai tên tuổi toán học lớn nhất lúc đó, tiến cử, phải mất khá nhiều công sức (của đồng nghiệp) Noether mới được Đại học Gottingen nhận làm giảng viên. Việc chống đối, ta có thể đoán được, đến từ các giáo sư bên các ngành xã hội. Lúc này Noether còn tương đối trẻ. Một giáo sư phản đối nhà trường nhận Noether làm giảng viên, ông này lập luận: khi những người lính từ mặt trận trở về giảng đường đại học (lúc này là thế chiến 1), họ sẽ nghĩ gì khi ngồi học dưới chân một người đàn bà. Hilbert trả lời: Chúng ta là trường đại học chứ không phải nhà tắm công cộng.

Năm đầu ở Gottingen, để được dạy đại học, cô Noether phải nhờ giáo sư nam (Hilbert) đứng tên lớp. Vậy nên cô đi làm mà không có lương. Bất chấp những rào cản ngớ ngẩn ấy, cô vẫn là giảng viên tận tụy và có khiếu sư phạm nên học sinh rất yêu mến. Tất nhiên rồi, hơn ai hết, cô hiểu việc đi học là khó khăn thế nào. Hồi còn là sinh viên, có những giáo sư từ chối giảng khi cô, một nữ nhi, ngồi dưới giảng đường. Nhưng Noether không phải dạng nhu mì. Đối với những tay nam giáo sư tỏ thái độ miệt thị cô, cô đáp trả bằng những lời lẽ sắc xảo, có lẽ cay độc chẳng kém miệng lưỡi Pauli là bao. Vì thế, cô lại càng bị bọn nam giáo sư khối C ghét. Thật thiếu may mắn cho cô, bọn đấy không biết lảy Kiều.

Năm 1915/1916, Einstein công bố Thuyết tương đối tổng quát. Đến năm 1918 thì Noether có công trình toán học mà sau này được công nhận là có vai trò rất lớn trong vật lý hiện đại. Công trình này được cả hai siêu sao David Hilbert (toán) và Albert Einstein (vật lý) ca ngợi.

*

Trong hóa học người ta từ lâu đã biết đến Định luật bảo toàn khối lượng. Rồi trong vật lý người ta biết đến Định luật bảo toàn năng lượng. Einstein thì chứng minh khối lượng và năng lượng tuy hai nhưng lại là một. Nhưng cái sự bảo toàn ấy nó có vẻ hiển nhiên quá nên không ai tìm tòi xem bản chất thực của nó (bằng toán học) là gì. Noether đã làm việc ấy. Công trình của cô ngày nay mang tên Định lý Noether.

Định lý Noether kết nổi bảo toàn với đối xứng. Lúc ra đời, định lý này cũng được ít người để ý (ngoại trừ những bộ óc như Einstein). Phải đến khi vật lý hạt phát triển, người ta mới thấy giá trị thực sự của Noether. Ngày nay, Định lý Noether được coi là một trong những định lý đẹp đẽ nhất của vật lý. Tất nhiên rồi, đối xứng luôn là cái gì đó đẹp và bí ẩn, trong tự nhiên, trong mỹ thuật và trong toán học. Wolfgang Pauli còn sùng bái đối xứng đến mức ông và Carl Jung mang đối xứng (symmetry), đối ngẫu (dualism) và nguyên lý bổ sung Bohr (complementarity), tất cả đều là các nguyên lý của vật lý, vào Phân Tâm Học. Từ đó hai vị này tìm ra unus mundus và synchronicity (xem hình).

[image error]

[image error]

*

Định lý Noether cho ta biết, nếu một Lagrangian bình thường mà có đối xứng liên tục (trơn), ắt sẽ có bảo toàn liên quán đến cái đối xứng ấy. Nếu đối xứng về thời gian (bất biến với dịch chuyển theo trục thời gian) sẽ có bảo toàn năng lượng; đối xứng về không gian sẽ là bảo toàn động lượng, đối xứng quay sẽ có bảo toàn mô-men động lượng.

Phụ nữ thời còn mẫu quyền, tức nữ quyền toàn phần, họ có cơ thể hoàn toàn đối xứng. Đến khi phụ quyền trỗi dậy, do nhiều ông thuận tay phải hơn (một kiểu tiến hóa do thói quen săn bắn), phụ nữ bắt đầu mất tính đối xứng cơ thể của mình.

Ở đâu mất đối xứng, ở đó nữ quyền không được bảo toàn.

Và chuyện này xảy ra cuối đời của Noether. Năm 1933 Hitler lên nắm quyền. Chính quyền Nazi trục xuất các bộ óc Do Thái khỏi đại học. Noether vừa Do Thái vừa Đàn Bà, phải rời Gottingen. Bình tĩnh và can đảm, Noether mang sinh viên về căn hộ của mình để dạy tiếp. Năm 1934 Noether chuyển sang Mỹ và mất ở đó năm 1935.

*

**

Việt Nam, xét về văn hóa dân gian, cho đến nay vẫn là dân tộc mẫu quyền. Tục thờ mẫu vẫn còn rất phổ biến ở miền bắc. Chùa miền bắc, không chỉ thờ Phật, mà còn thờ Mẫu. Bất chấp một ngàn năm Bắc thuộc, bị Hán hóa, văn hóa trọng nam khinh nữ của Tàu không xóa được ý thức hệ “mẫu hệ” ra khỏi văn hóa Việt. Hai Bà Trưng, biểu tượng của mẫu hệ, chỉ bị bóp méo đi một tí, bằng việc bổ sung yếu tố “trả thù chồng”.

Đến thế kỷ 15, thời Lê, luật Hồng Đức đề cao vai trò và quyền phụ nữ, tiến bộ hơn tất cả các nước trong khu vực (Đông Nam Á), hơn luôn cả Nhật. Phụ nữ Việt được quyền sở hữu và thừa kế. Thời Lê còn tổ chức phong thần cho hai nữ tướng của Hai Bà Trưng. Đây là giai đoạn mẫu hệ Việt hấp thu thêm mẫu hệ Chăm, và hình thành văn hóa đồng bằng bắc bộ tồn tại (như dòng chảy ngầm) cho đến tận ngày nay.

Đến thời Minh Mạng đầu thế kỷ 19, ông hoàng đế này Hán hóa kinh hoàng. Đưa phụ nữ xuống tầng đáy, cướp hết quyền lợi của họ.

Hiện tượng thị hiện, vốn xuất hiện ở các dân tộc bán khai. Khi gặp gian nan, cả một tâm thức tập thể cùng lúc như nhìn thấy ai đó hiện lên cứu độ. Với dân tộc mắc kẹt ở đồng bằng Bắc Bộ, lúc nguy nan họ nhìn thấy Phật Bà Quan Âm; hoặc khi bị nhà Nguyễn cấm đạo dồn vào chỗ chết họ đã thấy Đức Mẹ (La Vang) hiện lên. Đó chính là phóng chiếu của Archetype (siêu tượng) trong tâm lý dân tộc mẫu hệ như Jung và Pauli giải thích. Nó cũng cho thấy cháu Tấm thấy ông Bụt hiện lên có thể là một câu chuyện ngoại lai du nhập vào Việt Nam rất muộn (có người cho là thời Chúa Trịnh), đồng thời nó mang sắc thái mà ngày nay rất có thể kết tội ấu dâm, ông chú hàng xóm dê xồm mang kẹo dỗ cháu bé hàng xóm ngây thơ đang khóc.

*

Cách mạng vô sản 1945 mang đến một chương mới về bình đẳng giới cho giới thị dân. Các nữ chiến sĩ cách mạng như Minh Khai, Thụy Nga là các tấm gương sáng về chiến đấu và sưu tầm giai nổi.

Sau 1958, ở Việt Nam Cộng Hòa, bà Ngô Đình Nhu kịch liệt đấu tranh cho nữ quyền, bà là người xóa bỏ tục đa thê trong tướng lĩnh nhà giàu ở miền Nam.

Trong kháng chiến chống Pháp, các nữ đại gia như bà Cát Hanh Long (địa chủ Năm) thường xuyên cho cách mạng bú sữa cho đến khi bị bắn. Trong cuộc chiến tranh Nam Bắc, các bà má miền nam, các đội quân tóc dài có vai đóng vai trò quan trọng. Vậy nên sau 1975 ở Việt Nam có bà mẹ anh hùng, còn các ông bố thì không.

Sau 1979, Việt Nam chịu ảnh hưởng của Machismo kiểu Nga. Rồi sau 1989 là Machismo kiểu Tàu. Một lần nữa văn hóa chính trị bị Hán hóa, đâm ra bình đẳng giới và nữ quyền ở Việt Nam đâm ra chỉ còn tồn tại trên hình thức. Rồi đến một ngày việc lẩy Kiều bất ngờ trở thành biểu tượng của quyền lực. Tôi rất thắc mắc, khi các đảng viên trung kiên nước ta gặp nguy khốn, họ sẽ thấy Mác, Lê nin, Bác hiện lên; hay họ thấy Kiều hiện ra cứu giúp?

Nhưng bất chấp văn hóa triều đình Machismo nửa mùa, văn hóa dân gian vẫn đề cao mẫu hệ, lệnh ông không bằng cồng bà. Nhiều quan chức đi vào lò vì có quan bà đớp hăng quá. Hầu hết các đại gia bất động sản là nữ. Nhiều đại gia Việt Nam lọt vào danh sách tỷ phú Forbes là nhờ các nữ tướng dưới quyền.

Đó là minh chứng của nữ quyền thực sự ở Việt Nam hiện đại.