Ιστορία των Κυπριακών Βιβλιοθηκών

ΜΕΡΟΣ Α
Απόσπασμα της ανακοίνωσης του Ανδρέα Καπανδρέου με τίτλο «Κυπριακές Βιβλιοθήκες: ιστορία, παρόν, μέλλον» που έγινε στο πλαίσιο της ημερίδας “Βιβλιοθήκες του Ελληνισμού"  (Αθήνα, Σπίτι της Κύπρου, 20 Ιαν. 2018) – Μέρος Α. Αρχαιότητα Η Κύπρος από την αρχαιότητα αποτελούσε αναπόσπαστο κομμάτι του ελληνισμού. Αυτό αποδεικνύεται και από την πληθώρα αρχαίων κυπρίων συγγραφέων τα γραφόμενα των οποίων διασώζονται μέχρι και σήμερα. Όπως χαρακτηριστικά αναφέρει ο καθηγητής Ανδρέας Βοσκός «Ό,τι σώζεται από την αρχαία κυπριακή γραμματεία είναι γραμμένο στην ελληνική γλώσσα και εμφανίζει τα ίδια γενικά και ειδικά χαρακτηριστικά με την αντίστοιχη πνευματική παραγωγή κάθε άλλης ελληνικής γωνιάς, τόσο στη μορφή όσο και στο περιεχόμενο».Είναι γεγονός πως παρόλο που κάποια από τα έργα των αρχαίων κυπρίων συγγραφέων έχουν χαθεί, γνωρίζουμε την ύπαρξή τους μέσα από αναφορές για αυτά σε άλλα βιβλία. Είναι και άλλα έργα που σώζονται αποσπασματικά ενώ υπάρχουν και κάποια βιβλία που διασώθηκαν και κοσμούν μέχρι σήμερα βιβλιοθήκες σε όλο τον κόσμο. Ενδεικτικά αναφέρεται η πραγματεία του Απολλώνιου Κιτιέα (1ο αι. π.Χ.) με τίτλο «Περί Άρθρων», ένα ιατρικό βιβλίο βασισμένο στις θεωρίες του Ιπποκράτη, το οποίο διασώζεται στη Λαυρεντιανή Βιβλιοθήκη στη Φλωρεντία της Ιταλίας.
Μαρτυρίες για βιβλιοθήκες στην Κύπρο κατά την αρχαιότητα
Ελάχιστες είναι οι πηγές που έχουμε σχετικά με την ύπαρξη βιβλιοθηκών στην Κύπρο κατά την αρχαιότητα. Σύμφωνα με μαρτυρίες ο Ζήνωνας (3ος αι. π.Χ.) ο ιδρυτής της Στωικής Σχολής είχε δική του ιδιωτική βιβλιοθήκη στη γενέτειρα του το Κίτιο (σημερινή Λάρνακα). Εκεί διάβασε για πρώτη φορά φιλοσοφία από βιβλία που αγόραζε ο έμπορας πατέρας του που ταξίδευε συχνά από την Αθήνα.Η πρώτη γραπτή μαρτυρία για ύπαρξη δημόσιας βιβλιοθήκη στην Κύπρο (η οποία αναφέρεται ως “βιβλιοφυλάκιον”) είναι αυτή της αρχαίας πόλης τωνΣόλων. Σύμφωνα με επιγραφή που βρέθηκε και η οποία χρονολογείται π. 126 μ.Χ.,  ο Απολλώνιος,  ιερέας του ναού της Κυβέλης στους Σόλους ήταν ταυτόχρονα και ο υπεύθυνος αυτής της βιβλιοθήκης.Ρωμαϊκή ΕποχήΕάν λάβουμε υπόψη τη συνήθεια των Ρωμαίων να δημιουργούν δημόσιες και ιδιωτικές  βιβλιοθήκες σε όλη την αυτοκρατορία, εικάζουμε ότι κατά τη διάρκεια της Ρωμαϊκή επικυριαρχίας στη νησί θα πρέπει να υπήρχε τουλάχιστο μια τέτοια βιβλιοθήκη στην Πάφο, πρωτεύουσα τότε του νησιού, προς εξυπηρέτηση των αξιωματούχων της αυτοκρατορίας.
Χριστιανική ΕποχήΗ Κύπρος αποτέλεσε ένα από τα πρώτα κέντρα λατρείας του χριστιανικού κόσμου.  Ως εκ τούτου πολλοί χριστιανικοί κώδικες και χειρόγραφα γράφτηκαν σε κυπριακά μοναστήρια τα οποία οι διάφοροι ανά τους αιώνες κατακτητές του νησιού φρόντισαν να  μεταφέρουν στις μητροπόλεις  τους γι’ αυτό και σήμερα βρίσκονται διάσπαρτα σε γνωστές βιβλιοθήκες της Ευρώπης (Βατικανό, Εθνική Βιβλιοθήκη της Γαλλίας, Βρετανική Βιβλιοθήκη, κ.ά.)ΦραγκοκρατίαΚατά την περίοδο της Φραγκοκρατίας στη Κύπρο, γνωρίζουμε για την ύπαρξη βιβλιοθηκών στην αυλή των  Λουζινιανών καθώς και σε εκκλησίες και μοναστήρια.  Συγκεκριμένα, μέσα από το ταξιδιωτικό βιβλίο για την Κύπρο («Description de toute l'isle de Cypre») που εξέδωσε το 1580 στο Παρίσι ο Etienne de Lusignan,  μαθαίνουμε για την ύπαρξη της Βιβλιοθήκης της εκκλησίας του Αγίου Δομίνικουστη Λευκωσία αφού τα βιβλία που υπήρχαν σε αυτήν αποτέλεσαν πηγή άντλησης στοιχείων από τον συγγραφέα. Ειδικότερα, μεταξύ άλλων αναφέρει ότι εκεί βρήκε βιβλία πολλών συγγραφέων της κλασσικής περιόδου (Στράβωνα, Πλούταρχο, Πλάτωνα, Πλίνιο).  Τη δράση των μοναστηριών ως «κέντρα καλλιέργειας των ελληνικών γραμμάτων και αντιγραφής χειρογράφων» μας την επιβεβαιώνει και ο χρονογράφος Λεόντιος Μαχαιράς στο Χρονικό του.Ανακάλυψη της τυπογραφίας Η εφεύρεση της τυπογραφίας από τον Γουτεμβέργιο το 1456, άλλαξε άρδην τον τρόπο μετάδοσης της γνώσης, των ιδεών και των γραμμάτων. Όπως ήταν φυσικό επακόλουθο επηρέασε και τις βιβλιοθήκες οι οποίες πλέον θα άφηναν τα χειρόγραφα και θα υποδέχονταν πλήθος έντυπου υλικού.Από τις πηγές γνωρίζουμε πως στην Κύπρο  άργησε να φτάσει η τυπογραφία. Οι εύποροι και γραμματιζούμενοι Κύπριοι, όταν ήθελαν κάποιο βιβλίο, το παράγγελλαν στα μεγάλα και γνωστά ελληνικά τυπογραφία που υπήρχαν την εποχή εκείνη στην Ευρώπη και πιο συγκεκριμένα στη Βενετία.Ένα τέτοιο βιβλίο, ίσως το αρχαιότερο γραμμένο από Κύπριο με κυπρολογική θεματολογία, είναι αυτό του Νεόφυτου Ροδινού με τίτλο “Περί ηρώων, στρατηγών, φιλοσόφων, αγίων και άλλων ονομαστών ανθρώπων όπου εβγήκασιν απ΄ το Νησί της Κύπρου”, που εκδόθηκε στη Ρώμη το 1659. 
ΤουρκοκρατίαΑπό το 1753 λειτουργούσε στη Λευκωσία σχολή με την ονομασία «Ελληνομουσείον» με δική της μικρή βιβλιοθήκη.Η πιθανότητα να υπήρχαν βιβλιοθήκες σε μοναστήρια και εκκλησίες ενισχύεται από τον αριθμό των κυπριακών χειρογράφων που βρίσκονται σήμερα στις μεγάλες βιβλιοθήκες του Παρισιού, του Λονδίνου, του Βατικανού και αλλού.
Αγγλοκρατία (1878-1960) Από το 1878 και έπειτα όπου η Κύπρος περνά υπό βρετανική διοίκηση, παρατηρήθηκε αυξημένη εισαγωγή βιβλίων κυρίως από την Ελλάδα και την Αγγλία. Η πρώτη δημόσια βιβλιοθήκη της εποχής ιδρύθηκε το 1933 στη Λευκωσία από την εκκλησία της Φανερωμένης με ειδίκευση στα κυπρολογικά και τα βυζαντινολογικά βιβλία.
Κυπριακή Δημοκρατία (1960-1974)Στα χρόνια της Ανεξαρτησίας με την ίδρυση της Κυπριακής Δημοκρατίας, εντοπίζουμε την τροποποίηση του Νόμου του 1887 περί υποχρεωτικής κατάθεσης βιβλίων καθώς τώρα όριζε την φύλαξη τριών αντιτύπων από κάθε βιβλίο στο Γραφείο Τύπου και Πληροφοριών στη Λευκωσία. Βιβλιοθήκες δημιουργήθηκαν σε νεοσυσταθέντα κυβερνητικά τμήματα και άλλους οργανισμούς (Βουλή των Αντιπροσώπων Κύπρου, Παιδαγωγική Ακαδημία Κύπρου Παιδαγωγικού Ινστιτούτου, Κέντρο Επιστημονικών Ερευνών κ.ά.).Το 1961 ξεκίνησε ο θεσμός των κοινοτικών βιβλιοθηκών και αναπτύχθηκε αρκετάμε εξαίρεση την περίοδο μεταξύ 1964-1965 όπου λόγω των διακοινοτικών ταραχών (μεταξύ Ελληνοκυπρίων και Τουρκοκυπρίων) το ενδιαφέρον για αυτές μειώθηκε. Λίγο πριν την εισβολή στην Κύπρο υπήρχαν συνολικά 95 κοινοτικές βιβλιοθήκες. Με την ανεξαρτησία (1960) λειτούργησαν για πρώτη φορά και τρεις κινητές βιβλιοθήκες, από τις οποίες η μία είχε δοθεί  ως δωρεά από την Ελληνική Κυβέρνηση και η άλλη από  την UNESCO. Στόχος τους ήταν η εξυπηρέτηση των επαρχιών και των απομακρυσμένων χωριών. Ο θεσμός των Κινητών βιβλιοθηκών αδρανοποιήθηκε στα τέλη της δεκαετίας του 1980.

Τουρκική εισβολή 1974Κατά τη διάρκεια της τουρκικής εισβολής στην Κύπρο το 1974 πολλές συλλογές βιβλιοθηκών καταστράφηκαν ολοσχερώς ή έπαθαν σοβαρές ζημιές.  Με την εισβολή χάθηκε και η σπουδαία για την εποχή  Δημοτική Βιβλιοθήκη Αμμοχώστου καθώς και το 37%, περίπου, των κοινοτικών βιβλιοθηκών. Επίσης,  η κινητή βιβλιοθήκη η οποία ήταν δωρεά από την UNESCO έπεσε στα χέρια των Τούρκων και χάθηκε. Από τους τουρκικούς βομβαρδισμούς καταστράφηκε και η κεντρική αποθήκη βιβλίων του Υπουργείου Παιδείας και χάθηκαν βιβλία αξίας άνω των 500.000 λιρών.Χάθηκαν επίσης και αξιόλογες ιδιωτικές συλλογές με σπάνια βιβλία και κώδικες. Η τύχη της μεγάλης και μοναδικής ιδιωτικής κυπρολογικής βιβλιοθήκης του Δημήτρη Μαραγκούστην Αμμόχωστο αγνοείται μετά την τουρκική εισβολή, ενώ την ίδια τύχη είχε και η ιδιωτική βιβλιοθήκη του ερευνητή Κυριάκου Χατζηιωάννου.
Κυπριακή Δημοκρατία (1974 - σήμερα)Στα πρώτα χρόνια μετά την τουρκική εισβολή στην Κύπρο υπήρξε μια  αδράνεια στην ανάπτυξη των βιβλιοθηκών η οποία δικαιολογείται από το κοινωνικοπολιτικό σοκ που υπέστηκε ολόκληρη η κυπριακή κοινωνία. Ίδρυση νέων βιβλιοθηκών έχουμε μετά τα μέσα της δεκαετίας του 1980 όταν και η οικονομία της χώρας άρχισε να βελτιώνεται (Βιβλιοθήκη Ανώτερου Δικαστηρίου, Βιβλιοθήκη Κέντρου Μελετών Ιερού Ναού Κύκκου, Κυπριακή Βιβλιοθήκη, Δημοτική Βιβλιοθήκη Αγλαντζιάς κ.ά.).Τη δεκαετία του 1990 η τάση για δημιουργία βιβλιοθηκών υπήρξε ακόμα πιο έντονη (Αχίλλειος Βιβλιοθήκη – Δημοτική Βιβλιοθήκη Λευκωσίας, Βιβλιοθήκη Πανεπιστημίου Κύπρου, Δημοτική Βιβλιοθήκη Στροβόλου, Δημοτική Βιβλιοθήκη Λακατάμιας, Βιβλιοθήκη / Κέντρο Ευρωπαϊκής Τεκμηρίωσης) και η τάση αυτή συνεχίστηκε και μετά το 2000 (Ελπινίκειος Βιβλιοθήκη, Βιβλιοθήκη Ανοικτού Πανεπιστημίου, Βιβλιοθήκη ΤΕΠΑΚ.
[Στο επόμενο τεύχος διαβάστε τη συνέχεια: «Κυπριακές Βιβλιοθήκες – Σημερινή Κατάσταση»]


- Δημοσιεύτηκε στο διμηνιάιο περιοδικό τεχνών και πολιτισμού Διόραμα (τχ.16, σ.4-7)