Tâm là gì? Lòng là gì?

Nói chính xác nhất, “tâm” là toàn bộ hệ thống tư duy của ta, gồm hệ thống trí óc (the mind) từ ý thức đến tiềm thức và vô thức (conscious, subconsciouus, unconcious), hệ thống tình cảm gồm mọi loại cảm xúc (emotions, feelings, sentiments) mà người ta thường gọi chung là trái tim (the heart), và trong nhiều nền văn hóa nói đến linh hồn (soul) thì “tâm” gồm cả linh hồn (hay “thần” trong Đạo học của Lão tử). Nói chung “tâm” là từ dùng để chỉ tất cả mọi thứ trong ta có ảnh hưởng đến tư duy và hành động của ta.

Vậy “tâm” không phải là một cơ quan của cơ thể, mà là toàn bộ hệ thống tư duy. Từ “tư duy” ở đây, cũng như trong “tư duy tích cực”, không chỉ nói về suy nghĩ, mà là toàn bộ suy tưởng, tư tưởng, xúc cảm, tình cảm, thái độ và tác phong của một người.

Trong Phật triết, tâm có gốc tiếng Phạn là Citta (hay Hrdaya), và vài từ khác trong vài trường hợp đặc biệt. Trong truyền thống Trung Hoa và, do đó ảnh hưởng lớn đến Việt Nam qua ngôn ngữ Hán Việt của Phật học, thì Citta được dịch là “tâm” tức là “trái tim”, có nghĩa là nhấn mạnh đến tình cảm là chính.

“Tâm” có nghĩa đầu tiên là trái tim, và thường dùng để chỉ tình cảm trong nhiều nền văn hóa của con người, có lẽ vì trái tim có hoạt động ta nhận được rất rõ khi có cảm xúc vui, buồn, giận, ghét, sợ, căng… Nhưng “tâm” trong Phật triết có nghĩa là toàn bộ hệ thống tư duy, với tình cảm và cảm xúc được nhấn mạnh.

(“Ái” – yêu – là một mắt xích chính trong 12 nhân duyên đưa đến khổ. Ái biệt ly khổ – khổ vì yêu mà ly biệt. Cầu bất đắc khổ – khổ vì muốn mà không được. Oán tăng hội khổ – khổ vì ghét mà gặp. Ở cực kia của yêu thì Bodhicitta , tâm bồ đề, là tâm tỉnh thức của Bồ tát, của Phật, có từ tâm – lòng từ, lòng yêu thương, metta, loving kindness – vô lượng với mọi chúng sinh).

Ở Tây phương, lý trí được cho là do trí óc (the mind) lãnh đạo và tình cảm thì do trái tim (the heart) lãnh đạo, cho nên khi dịch chữ “tâm” trong kinh sách Phật giáo, người ta dịch là mind/heart, hoặc mind, hoặc heart, tùy trường hợp cần nhấn mạnh điều gì.

Bên ngoài Phật giáo, ngày nay Tây phương thường dùng chữ “mind” để nói đến hệ thống tư duy và ít khi dùng đến “heart”.

(Tuy vậy, trong Thánh kinh Kitô giáo – thường được xem là văn hóa truyền thống Tây phương – thì chữ heart được dùng nhiều, mà chữ mind dùng rất ít. Nhưng, Kitô giáo xuất thân từ Do Thái, và Do Thái thì ở phương Đông – Middle East, Trung Đông).

Ở Việt Nam, ta biết “tâm” qua Hán Việt của Phật học, như:

– Trực chỉ chân tâm, kiến tánh thành Phật (Chỉ thẳng tâm thật, thấy bản tánh thì thành Phật).

– Bát nhã Tâm Kinh (the Heart Sutra).

– Tâm là chủ (Kinh Pháp Cú).

– Bình thường tâm thị đạo (tâm luôn phẳng lặng là đạo).

– Tâm nguyên thủy, tâm bình đẳng, tâm thanh tịnh…

– Sống theo chữ tâm, sống phải có tâm, người có tâm… (chữ “tâm” đây có nghĩa là “tâm tốt, thiện tâm”).

Tuy nhiên điều đặc sắc và thú vị trong văn hóa Việt là: Trung tâm của hệ thống tư duy người Việt không nằm ở cái đầu (the mind) hay trái tim (the heart) mà là ở cái bụng (lòng).

– Lòng mẹ bao la như biển Thái Bình dạt dào. (Lòng mẹ, Y Vân).

– “Kinh Lòng” là tên của Bát Nhã Tâm Kinh khoảng thời Trần Nhân Tông.

– Tịnh độ là lòng trong sạch, chớ còn ngờ hỏi đến Tây phương. (Cư Trần Lạc Đạo phú, hội 2, Trần Nhân Tông)

– Lòng nhân ái, lòng vị tha, lòng yêu nước, người có lòng…

– Bụng làm dạ chịu, ấm ức trong bụng, buồn trong bụng…

– Sống trong đời sống cần có một tấm lòng (Để gió cuốn đi, Trịnh Công Sơn)

Tất cả các câu bên trên, chữ “lòng” (bụng) phải dịch sang tiếng Anh là “heart”, không thể dịch câu của TCS là “Living in life, we need a belly”.