Не окрећи се, сине

by Arsen Diklić

Kultni omladinski roman pisca Arsena Diklića čija je radnja smeštena tokom Drugog svetskog rata u Jugoslaviji.

Inženjer Neven Novak uspeva da pobegne iz voza kojim ustaše prevoze zatvorenike u Jasenovac. Posle uspešnog bekstva on iz zagrebačkog ustaškog dečjeg doma pokušava da izbavi sina Zorana. U ovoj akciji, Novak se suočava sa opasnom mrežom koju oko njega stežu NDH policija i agenti …

Nagrađivani igrani film po ovom romanu snimljen 1956. godine u režiji Branka Bauera

Genres: Childrens, Serbian Literature, World War II

First published January 1, 1957

About the author

Arsen Diklić was a poet, novelist and film director of Serbian descent.

Born in Staro Selo, Lika-Senj County, a village near Otočac, (modern day Croatia). He was editor of Pionir (1946-1953), Borba (1952) and the founder of Zmaj (1954). He achieved notable success with his 1956 novel Salaš u malom ritu and received October Prize for his 1964 scenario March on the Drina.

He died July 4, 1995 in Beograd, Serbia.

Reviews

[Momčilo Žunić]

Pokretljivo pripovedanje u scenaristički krojenim poglavljima gde je fokus na radnji i njenom pomeranju - pleonazama li?! - a napetost proizlazi iz: paralelizma gonjenog i progonilaca, malih šansi za one za koje navijamo, užurbanih mikro-obr(a)ta niz rasplete i kroz likove, neprepoznavanja, paralogizama i prikrivenih ili dvostrukih namera, upečatljivih krokija*, žanrovskog užlebljenja romana bekstva/hajke sa primesama detektivskog u NOB tematiku (zagrebačka ilegala/odlazak u partizane), sinematično je [gle tople vode, Diklić je scenarista], netremično [recepcijski: dok čitaš, ne-okreći-stranice-unazad-sine] i glavnicom svrsishodno [tu i tamo, kao izraz nepoverenja u mladog čitaoca ili u vizuelnost medijuma, ćušne se pod vrata i po koje objašnjenje].

*Recimo ovaj kratkim kadrovima dinamizirani opis kada nadimak ulazi ispred intrigantno-pamtljive fizionomije: "Ovi policajci imaju smisla za izdevanje imena. Ime, i to ime od dve reči, pa je taj snabdeven i prezimenom. Gospodin Neispavana Njuška, verovatno agent po zanimanju. Kako li samo izgleda taj gospodin?//Ušao je tromim, ali sigurnim korakom. Zdepast, prilično neobrijan, s upaljenom cigaretom u uglu usana. Ta upaljena, nepomična cigareta na kojoj se slagao neotreseni pepeo, guste, nisko nadvijene obrve i duboki podočnjaci davali su mu izgled neispavanog čoveka. Bojniku je naročito pala u oči cigareta. Verovatno stoji u uglu usana dok se sama ne ugasi, a onda je Neispavana NJuška mirno ispljune ne promenivši nimalo izraz svog hladnokrvnog, uvek neispavanog lica." Čitalac svaki put iščekuje otpadanje "tube pepela", a šta li tek NJuška radi s cigaretom kada progovori?

U retkom simboličkom provlačenju**, otac, uvenuli Neven Novak, odsustvuje, kako se čini iz smrti - "Nikog 'živog' ne puštaju iz logora." "Stari moj, vidi se da si dugo vremena živeo van ovog sveta i van ovog grada." - samo dok ne izbavi sina iz pogubno doktrinarnih čeljusti Poglavnikovog odgojilišta na Tuškancu.*** Protagonista, pomalo hirovito-neoprezno, pomalo naivno ali plauzibilno, smešta potomka, odnosno budućnost, ispred i iznad sebe:"Ali ja hoću da ponovo imam svoje dete![...] Neću da iz njega izraste zlikovac!" Znači: mlada duša podobna je mekom vosku i proče...

**Mogla bi se svratiti pažnja i na motiv vreće.

***Ratno (vanredno) stanje simplifikuje stvarnost, čineći ujedno i ideološko posredovanje vidnim, štaviše prozirnim. Saznajna svest društveno je uslovljena, a bez ideologije nemogućan je pristup i u život i u stvarnost. Zato se jedna ideološka pozicija mora izmeniti drugom - ne postoji bezvazdušno stanje - premda se ovde supstitucija tiče i elementarnog prepoznavanja zla i dobra, te kao takva ima čvrsto moralno uporište. Dečak Zoran to (još) ne zna, što je kontekstualna ironija, ali, ako ni zbog čega drugog, etički je neoprostivo biti ustaša sa svešću o Gradiški i Jasenovcu.

To što je preobraćenje Zorana Novaka promptno, reklo bi se u dva vruća vaspitna šamara****, s jedne strane, možda je obol ritmu zapleta, ali, s druge strane, protivtežu ima u starosnoj dobi dečaka koja, temeljeći se na psihologiji i brzopoteznoj motivaciji, podrazumeva i očekivano uzrasno ugledanje na očinsku figuru (stoga ranije umesto golmana Zoran želi da postane levo krilo), i strah od jačeg pomešan sa strahom od visine ("Plašio se ljutitog oca i plašio se da ne padne zajedno s njim s krova"), i prepuštanje pustolovnom namesto rigidne dosade odgojilišta ("A bilo je vrlo uzbudljivo to vratolomno penjanje po krovovima."), ali i u onome što se kroz prozor videlo sopstvenim očima.

****Na pameti mi osvešćujuće pesničenje telesina u Karpenterovom "Oni žive" e da bi bilo moguće navući naočare za proziranje ideologije. Ovde to nastupa još brže, jer se radi o trenutnom spasavanju žive glave, pa se hitrije i mora.

A nadalje, pred šumom, dovoljno je što se preteklo ideološko-odgojiteljnoj invaziji kradljivaca tela***** - eh, te "tjelovježbe"! Netko drugi će već u crvenoj zori (očekuje se i van granica knjige) "iščupati [...] sav talog ustaški!".

***** Bojovnik Ivica Dobrić, kao kontraprimer, evidentno je ukradeno telo: "starac jetko naglasi ono 'tvoj' sin kao da se nije radilo i o njegovom sinu.".

[Tamara Vidić · Rating 3 out of 5]

ne okrećem se tata