De Weimarrepubliek, 1918-1933: Over de kwetsbaarheid van de democratie

by Patrick Dassen

De Weimarrepubliek was de eerste democratie op Duitse bodem. Zij werd in 1918 geboren onder een weinig gelukkig gesternte, aan het einde van een verloren oorlog en te midden van een revolutie, en ging in 1933 ten onder toen Hitler aan de macht kwam.

Toch was de Weimarrepubliek niet gedoemd en was zij veel meer dan een voorspel tot het Derde Rijk. Ze staat ook voor de emancipatie van de vrouw en de Joden, voor een moderne verzorgingsstaat, het Bauhaus, de Dreigroschenoper en de boeken van Alfred Döblin en Thomas Mann. In dit boek wordt de Weimarrepubliek nu niet eens benaderd als een ‘republiek zonder republikeinen’, maar als een staat met grote veerkracht en potentie. Overtuigde democraten waren bereid de Weimarrepubliek te verdedigen en Hitlers NSDAP was bij de verkiezingen in 1928 niet meer dan een marginale partij.

Op unieke wijze beschrijft Patrick Dassen de Weimarrepubliek van binnenuit, met behulp van dagboeken, brieven en de zogenaamde ‘Abelpapers’, korte autobiografieën die een bijzondere inkijk geven in de ‘ziel’ van vroege leden van de NSDAP – gewone mensen die levendige verhalen schreven over gekrenkte nationale trots, maar ook over de hoop op een herboren Duitsland waarin iedereen gelijk was. Zo beantwoordt Dassen de vraag wat de Weimarrepubliek kwetsbaar maakte, waarom zij ten onder ging – en welke lessen ze ons te bieden heeft.

Genres: History, Germany, Nonfiction, Politics

768 pages, Hardcover

First published October 1, 2021

About the author

Patrick Dassen promoveerde op het werk van Max Weber in zijn politieke en intellectuele Duitse context: De onttovering van de wereld. Max Weber en het probleem van de moderniteit in Duitsland, 1890 - 1920 (1999), dat ook uitgegeven werd door Van Oorschot. Hij werkte bij het Duitsland Instituut in Amsterdam en aan de universiteiten van Groningen en Amsterdam. Sinds 2004 doceert hij aan de Universiteit Leiden.

Reviews

[Els Lens · Rating 3 out of 5]

Let goed op de ondertitel van dit boek, nl. "Over de kwetsbaarheid van de democratie".
Ikzelf associeerde de Weimarrepubliek (tot nu) met moderne kunst en cultuur en avant-garde, maar daar gaat het nauwelijks over.
Het gaat, zéér uitgebreid, over de politiek in Duitsland, tussen de 2 wereldoorlogen in, ... tot 1933.
Ik heb er wel veel van opgestoken. Wat opvalt, is dat die periode ontzettend gewelddadig was, met heel veel opstanden en moorden.
Een gunstig klimaat voor de opkomst van Hitler...
Het boek telt 755 bladzijden, maar vanaf blz. 585 zijn het allemaal 'noten'.

[Peter A. van Tilburg · Rating 5 out of 5]

Het boek biedt een goed historisch overizcht en analyse van de Weimar republiek. De auteur probeert ver te blijven van het terugkijken vanaf 1933, de machtsovername door Hitler en vestiging kort daarop van een dictatuur, om te voorkomen dat de Weimar historie verklaard wordt daaruit. Hij slaagt erin duidelijk te maken dat de ontwikkelingen in Duitsland niet noodzakelijkerwijze tot de machtsovername door de nazis geleid hebben. Het had zeker ook anders kunnen lopen. De conservatieve krachten in Duitsland, de oude elite, wilde af van de Weimar republiek en waren voor een autoritaire staat. Zij dachten Hitler voor hun karretje te kunnen spannen maar dat bleek een grote misrekening. Interessant om te leren dat de NSDAP tot 1928 een onbeduidende partij was die slechts 2,6% van de stemmen behaalde. De grote recessie had een zeer grote invloed in Duitsland wat nog sterk afhankelijke was van leningen uit de USA, op die recessie groeide de NSDAP sterk. In 1932 toen de recessie afname zakte de partij terug in de peilingen maar juist toen zorgde de machtsspellen van de oude elite ervoor dat president Hindenburg die eerder Hitler twee maal de weg naar het kanselierschap versperde hem nu toch vroeg daarvoor en dat was het einde. Opvallend vond ik dat het oude Pruisen juist sterk stond voor de democratie en dat pas na de Pruisenslag in 1932 de democratie daar de nek werd omgedraaid.
De beschrijving van de culturele bloei en opleving tijdens de Weimar republiek is mooi om te zien.
In de nabeschouwing een gewaagde vergelijking tussen Trump en Hitler. Trump heeft niet de toevlucht genomen tot geweld en militairisme in tegenstelling tot Hitler maar heeft wel dezelfde oppervlakkigheid tot de waarheid ten toon gespreid (fake news) met hetzelfde populisme bv ten aanzien van de big lie over de verkiezingsuitkomst. Beide leiders werken ook vanuit emotie en niet vanuit nuchterheid en kennis. Het feit dat zo iemand een podium krijgt en zelfs gekozen wordt, is gevaarlijk.
Voor mij is de les dat we onze democratie nooit als iets vanzelfsprekends moeten beschouwen, we moeten voor het behoud blijven vechten en we moeten ons sterk maken voor de waarheid en de feiten en leugens aan de kaak stellen. Het is schokkend dat dit in onze tijd toch weer zo’n onderwerp is.

[Wessel · Rating 4 out of 5]

Gaat diep op de materie in en geeft daardoor een genuanceerd en volledig beeld van de Weimarrepubliek, een periode die vooral wordt herdacht als chaotisch en gewelddadig. Alleen kan daardoor het ‘niet spannende deel’ over wat er juist goed ging/de bloeiperiode soms wat langdradig aanvoelen. De epiloog waarin er vergelijkingen worden getrokken naar het heden vond ik een waardige afsluiter van dit boek.

[Alexander Buitenhuis · Rating 5 out of 5]

Heel erg sterk historisch werk. Originele benadering van bronnen en het verleden. Het boek neemt zowel sociaal, economische en culturele context mee wat het een waar overzichtswerk maakt.

[Anne Bergsma · Rating 5 out of 5]

Het goede van dit boek is dat het van begin tot eind de Weimarrepubliek beschrijft vanuit de kansen die er tussen 1918 en 1933 waren. Dat de republiek ten onder ging was tot op het laatst niet vanzelfsprekend. Het had heel anders kunnen lopen. Gedurende langere perioden was de republiek van Weimar een succes, politiek, artistiek en zelfs op het terrein der buitenlandse betrekkingen. Dassen laat zien dat Angela Merkel en haar voorgangers mede voortbouwen op de democratie van Weimar. Bovendien is het boek mooi geschreven en opgebouwd. Dassen maakt bijvoorbeeld gebruik van de zg. Abel-papieren: essays die in het begin van de jaren dertig geschreven zijn door NSDAP-leden van het eerste uur. Deze voor een prijsvraag geschreven stukken laten mooi de motieven van deze lieden zien die lid werden voordat Hitler aan de macht kwam.

[Frederick · Rating 5 out of 5]

An extremely detailed and interesting book about the Weimar Republic, " the first democracy on German soil". The author debunks the thesis that the Weimar Republic was to end in Hitler's dictatorship. According to him, during those 15 years there were many positive democratic tendencies present in the society that could have averted the doom of Nazism. That this did not happen he attributes mainly to the Great Depression of 1929, the conservative elite which seriously underestimated Hitler and the qualities of (the propaganda of) Hitler himself.
What is interesting about his approach is that he also relies on the so-called "Abel papers", testimonies of Nazi members from the very beginning about why they joined the NSDAP. Thus we find out not only which sections of the population were appealed to by the far right propaganda, but also why. The book is also clearly structured, containing three major sections (the chaotic and revolutionary early period through 1923, the boom period through 1929 and the downfall). In between you get interesting thematic chapters, for example on anti-Semitism. Highly recommended!

[Mathijs Loo · Rating 5 out of 5]

De Weimarrepubliek heeft de wetenschappelijke studie gekregen die het verdiende. Dassen heeft oog voor de ontwikkelingen van de republiek zonder zich blind te staren op de machtsovername van de Nazi's. Zeer interessant waren ook de hoofdstukken over het culturele leven

[Timoer Frelink · Rating 5 out of 5]

Fraai boek over opkomst en ondergang van de Weimar republiek en de opkomst van de NSDAP en Hitler. Vlot geschreven. Fijn leesvoer.

[Harmen · Rating 5 out of 5]

Het is leuk dat deze historicus niet schuwt om stelling te nemen. Vooral de inleiding met daarin het verhaal dat geschiedkundigen de neiging hebben de drang om alles achteraf vanuit de uitkomst te bekijken is blijven hangen. Uiteindelijk was het minder verassend dan de flaptekst doet vermoeden, maar dat doet niks af aan de grondige beschrijving van deze interessante tijd. De afwisselende invalshoeken zijn een toegevoegde waarde, ook al zorgt dat voor wat herhaling. Af en toe bekroop mij het idee dat bepaalde voorbeelden te anekdotisch bewijs waren, maar ben geen groot genoege expert (of vakidioot) om dat te kunnen beoordelen of uit te zoeken. Dat zijn bovendien uitzonderingen.

[Rein Braeken · Rating 4 out of 5]

We krijgen een compleet beeld van Duitsland van na de eerste Wereldoorlog tot 1933, de periode van de eerste Duitse democratie, en we weten natuurlijk allemaal hoe die in 1933 al weer tot zijn einde kwam… Een bijzonder onstabiele periode met crisissen, vele pogingen tot staatsgrepen, enz. Maar toch was er ook de bloeiende kunst & cultuur. Denk maar aan de Bauhaus beweging of de romans van Thomas Mann. Ongelofelijk interessant boek, je gaat automatisch de huidige tijden vergelijken met die van 100 jaar geleden in de Weimar, geeft interessante inzichten. Absolute MUST READ voor geschiedenis of politiek liefhebbers.

[Henk · Rating 5 out of 5]

Uitstekend boek over de Weimarperiode in Duitsland. Vlot geschreven en vanuit verschillende perspectieven benaderd (ook dagboeknotities van mensen uit die periode). Wél is voorwaarde dat je politiek geïnteresseerd bent, want anders is het een "lange zit".
Waren de geschiedenisboeken van de middelbare school maar allemaal zo geschreven, dan wordt het een stuk invoelbaarder.
Terecht dat Geert Mak dit boek aanprijst.

[Annette Koster · Rating 5 out of 5]

Gedegen boek over een interessante en heftige periode. Mooie analyses.

[Piet · Rating 5 out of 5]

Wat een indrukwekkend boek. Urgent ook, in het licht van anti-democratische tendenzen in de huidige wereld. Dassen beschrijft de geschiedenis in Duitsland vanaf de Eerste Wereldoorlog tot de machtsovername door Hitler toen Duistalnd een democratische staat was. De Weimarrepubliek was kwetsbaar, had óók perioden van bloei en rust, maar werd ondergraven door de herstelbetalingen die de overwinnaars van W.O.I hadden opgelegd, door de hyperinflatie (die overigens daarna herstelde, lang voordat Hitler aan de macht kwam), de Grote Depressie, maar vooral door anti-democratisch rechts gedachtengoed van industriëlen, adel en een groeiende NSDAP. Hoewel deze laatste nog niet zo gek lang vóór de machtsovername van Hitler niet eens zo'n grote aanhang had. Ook het anti-semitisme dat vooral na W.O.I opkwam, nam steeds dreigender vormen aan. Dassen beschrijft de Weimar-periode met een zeer vaardige pen, waardoor het vuistdikke boek met gemak tot het eind blijft boeien. Het boek leest soms als een thriller, vooral door de manier waariop Dassen de opkomst van Hitler nauwegezet beschrijft.

[Nico Beukema · Rating 5 out of 5]

Over de Weimarrepubliek bestaan veel hele en halve (on)waarheden. Het boek van Dassen bespreekt op een rustige, volledige manier het hele bestaan van 1918 tot 1933 (slechts 14 jaar!) van deze democratie. Dassen laat zien dat de Weimarrepubliek niet (alleen) bestond uit een reeks van drama's die uiteindelijk onherroepelijk tot het nazisme moest leiden. Hij laat juist zien, dat zeker tot 1930 de route naar Hitler helemaal niet voor de hand lag en zelfs daarna het allemaal best voorkomen had kunnen worden. Kortom, een zeer interessant en leesbaar boek waar ik veel van opgestoken heb.

[Jacques Thielen · Rating 4 out of 5]

Dassen beschrijft op een indrukwekkende manier deze belangrijke periode in de (Europese) geschiedenis. De manier waarop dit interbellum politiek, sociaal en cultureel is ingevuld. lijkt bijna onbestaanbaar als het wordt afgezet tegen de twee bloedige periodes waardoor het wordt begrensd.
Stassen laat op overtuigende manier zien hoe de conservatieve krachten, geholpen door populistische, nazistische bewegingen, er uiteindelijk voor zorgden dat de prille democratie om zeep werd geholpen en door deze zelf beweging onderuit werd gehaald.

[Rick Meulensteen · Rating 4 out of 5]

Een mooi boek over de opkomst en de ondergang van de Weimarrepubliek, waarbij Dassen sterk uiteenzet waarom het helemaal niet vanzelfsprekend was dat de Weimarrepubliek zou worden opgevolgd door Hitler en zijn Derde Rijk - de democratische krachten in de Weimarrepubliek waren sterker dan je zou denken. Minpuntje: Dassen valt iets te vaak in herhaling en zijn schrijfstijl kan iets mooier (de schrijfstijl van iemand die in z’n enthousiasme heel veel wil vertellen en daardoor soms over z’n woorden struikelt).

[Alina · Rating 4 out of 5]

Vlot geschreven over een periode waarvan ik tot nu toe geen duidelijk beeld had. Meestal wordt hierover maar een deel van belicht.
De uitgebreide analyse van dit boek schets juist die kanten van het Duitsland van toen en hoe toeval of personen een groter rol kunnen spelen.
Het gebrek aan eenheid en hoop heeft zeker tot de ondergang geleid.
Ook de aanloop tot deze republiek komt verhelderend aan bod.

[Bram Van · Rating 5 out of 5]

Een prachtig boek met een waardevolle geschiedenisles. Patrick Dassen mag zich de opvolger van Geert Mak noemen wat betreft de titel 'de geschiedenisleerkracht die we allemaal zouden moeten hebben'. Enig puntje, bij actualiteit en lessen is heel Oost Europa mss een beter voorbeeld dan de VS en Duitsland.

[Bertus Kortus · Rating 4 out of 5]

‘De “waarheid” staat heden ten dage op het spel. Daarom is het van het allergrootste belang dat de onafhankelijke journalistiek en wetenschap recht overeind blijven en hun kritische werk kunnen blijven doen - dat is een onmisbare basis voor het bestaan van een democratische rechtsstaat…De democratie is kwetsbaar, ook ogenschijnlijk sterke democratieën, altijd en overal.’

[Klaas Bisschop · Rating 5 out of 5]

De auteur is Weimar-fan.
Dat wil zeggen dat hij vooral de positieve elementen van de republiek naar voren wil halen. Hij steekt de plaatsgrijpende rampzaligheden niet onder stoelen of banken, maar die zijn volgens hem wel voldoende belicht. De positieve zaken zijn echter nogal in de schaduw gebleven. Daar moet verandering in gebracht worden.

Daar slaagt hij niet helemaal in.
In zijn bewijsdrang stipt Dassen wel veel positieve punten aan maar die wegen uiteindelijk toch niet op tegen de negatieve, waarvan hij er zelf veel aandraagt en toelicht. Wel leidt dat tot een kleurrijke schildering van de vele (negatieve én positieve) feiten.

Op pagina 273/274 behandelt Dassen het overleiden van Streseman als dom toeval. Als hij was blijven leven, stelt Dassen ‘Dan was het veruit belangrijkste politieke ambt in handen geweest van een evenwichtige politicus en was de Duitse – en daarmee de Europese – geschiedenis wellicht anders verlopen. Er zijn soms momenten in de geschiedenis waarop personen daadwerkelijk het verschil kunnen maken (…) Streseman was zo een persoon.’
Behalve dat hij hier een beetje ‘what if-geschiedenis’ bedrijft, hecht hij ook veel waarde een enkel persoon. Daar kan ik altijd moeilijk in mee gaan. Het is een vorm van ‘terugblik-ruis’, waarbij teveel met de kennis van nu gekeken wordt. Met betrekking tot de evolutie (ook een groot en chaotisch proces) wordt die fout ook vaak gemaakt. Een oog of een veer is mooi en zinvol, maar als het anders was gelopen was er iets anders ontstaan. En dat hoeft helemaal niet dramatisch minder te zijn.

Mooi laat de auteur zien dat de elite sterk nationalistisch redeneerde en de maatschappij nog vast zat aan de normen en structuren uit de kaiser-tijd. Tegelijk was de democratie in Weimar nog onvoldoende ontwikkeld, waarbij die ontwikkeling door bovengenoemde problemen zich onvoldoende kon ontwikkelen. Bovendien had zij het leger niet mee.
Ook laat hij zien dat de elite zich aangetrokken voelde tot de NSDAP. De stand van de wetenschap in aanmerking genomen (sociaal darwinisme, schedelmeting, biologisch-racisme) kan ik mij dat wel voorstellen. De meeste van hen konden niet veel beter weten.

Als één van de positieve aspecten van de Weimarrepubliek noemt Dassen dat, ondanks dat de democratie niet goed uit de verf kwam, de wetgever de oude keizerlijke structuren (grotendeels) verving.

Het antisemitisme werd, verrassend, gestimuleerd door de integratie en emancipatie van de joden. Hun maatschappelijk succes riep weerstand op. De dolkstoot legende en de beschuldiging bolsjewisten te zijn gooide olie op het (reeds lang bestaande) vuur.

Ondanks de gekwetste trots van de Duitsers, naar aanleiding de onredelijke vrede van Versailles, was dat niet de belangrijkste oorzaak voor de fascistische revolutie. Zoals meestal met revoluties was het een combinatie van machtsvacuüm aan die de top en honger en armoede aan bodem. Dat mengsel bracht de massa in beweging – zij het de verkeerde kant op.

Over het boek als uitgeef product.
Het omvangrijke en gedetailleerde boek is door zijn heldere structuur toch prettig leesbaar. De inhoudsopgave bestaat uit betekenisvolle hoofdstuktitels. Geen literair-romantisch gedoe, gewoon: waar gaan we het over hebben.
Door tussen-hoofdstukjes met als kop ‘inleiding’, ‘balans’ of ‘conclusie’, wordt je als lezer in de overdadige tekst weer even op pad geholpen.
Ook het notenapparaat is extra transparant door er per blz. een kop boven te plaatsen met de vermelding welke boekpagina’s het betreft. Dat had ik zo nog nooit meegemaakt.
De auteur begint bovendien vele passages met een concrete heldere vraag. Ik voelde mij er erg door geholpen.

[Ferre Wyckmans · Rating 5 out of 5]

Wat een studiewerk er vooraf gegaan is aan het schrijven van dit boek. En hoe de auteur uit een gigantische hoeveelheid gegevens, bronnen en feiten dan een gestructureerd geheel weet te maken getuigt van een grote geschiedkundige, wetenschappelijke én literaire gave.
Het voor, tijdens en na van de Weimarrepubliek: boeiend en leerrijk voor hoe wat werd, maar ook voir wat mogelijk zou kunnen.

[Bernard Sintobin · Rating 4 out of 5]

Zeer goede beschrijving van een belangrijke periode uit de Duitse geschiedenis. Goed opgebouwd en bijzonder informatief. Veel nieuwe inzichten en nuance, weg van de simplismen waarmee ‘Weimar’ meestal beoordeeld wordt.

[Eric · Rating 5 out of 5]

Vlot geschreven boek dat een uitgebreid overzicht van de democratische jaren in Duitsland voor de machtsovername van de nazi's. Ik vond het een heel interessant en leeswaardig boek ondanks de vele details, alhoewel de auteur sommige zinnen te vaak gebruikt

[Hans Keukens · Rating 5 out of 5]

Goed boek over het Interbellum tussen de eerste- en de tweede wereldoorlog. Gaat diep in op de ondergang van de Weimarrepubliek. Maar ook op het succes van de Weimarrepubliek tussen 1923 en 1937. Aan het einde probeert de schrijver ook de Weimarrepubliek te projecteren op de huidige tijd.

[Bianca · Rating 5 out of 5]

Een van de beste boeken die ik in jaren gelezen heb. Geweldig!

[Marc Swevers · Rating 5 out of 5]

Indien je een duidelijk en genuanceerd beeld wil krijgen over de Weimarrepubliek is dit een uitstekend boek. Een inspiratiebron voor mijn lessen geschiedenis over de opkomst van het nazisme.

[Christiane · Rating 3 out of 5]

Interessant en goed onderbouwd maar wel heel gedetailleerd.

[Tom Botterblom · Rating 5 out of 5]

Zeer interessant en mooi geschreven overzicht van de Weimar republiek die alle vlakken belicht. Heb hier veel grijze vlakken in mijn geheugen weten in te kleuren.

[Kirstin Westerink · Rating 5 out of 5]

Ik kan er kort over zijn: in deze tijd moet iedereen dit boek lezen. En als je het te veel werk vindt, lees dan de epiloog over Trump en Hitler.

[Janick Van daele · Rating 5 out of 5]

Enorm genoten van dit boek. Sterke aanrader voor eenieder die geïnteresseerd is in de bloei en vernietiging van de Weimarrepubliek.