Η εμπειρία της Κατοχής και της Αντίστασης στην Αθήνα

by Μενέλαος Χαραλαμπίδης

Μέσα από την οπτική της κοινωνικής ιστορίας, το βιβλίο θέτει στο επίκεντρο τους ανθρώπους και την εμπειρία τους και αναδεικνύει την κατοχική Αθήνα ως ένα από τα πιο χαρακτηριστικά παραδείγματα του πώς αντιδρά μια κοινωνία σε περιόδους κρίσης.

Το βιβλίο αυτό παρακολουθεί τις διαδρομές ανθρώπων από τα χρόνια του Μεσοπολέμου ως το τέλος της Κατοχής στην Αθήνα. Η εγκατάσταση των Μικρασιατών προσφύγων στις παρυφές της πόλης, η οικονομική και κοινωνική τους περιθωριοποίηση, η πολιτική τους συμπεριφορά, τα διαφορετικά πολιτισμικά τους χαρακτηριστικά και οι αντιπαραθέσεις τους με τους γηγενείς κατοίκους της πρωτεύουσας, αποτελούν τα κύρια ζητήματα της πραγμάτευσης που επιχειρεί να αποδώσει το κλίμα της μεσοπολεμικής Αθήνας. Μετά την είσοδο των γερμανικών στρατευμάτων στην πρωτεύουσα, η προσοχή στρέφεται στις συνέπειες της Κατοχής. Μέσα από μαρτυρίες καταγράφεται ο αντίκτυπος που είχε στην καθημερινότητα των Αθηναίων η κατάρρευση της οικονομίας, η τρομοκρατία των κατακτητών και ο κατοχικός λιμός. Παράλληλα εξετάζονται οι στρατηγικές που ανέπτυξαν οι κάτοικοι της πόλης στην προσπάθειά τους να επιβιώσουν και οι πολιτικές, κοινωνικές και ψυχολογικές διεργασίες που τους οδήγησαν στην απόφαση να ενταχθούν στην Αντίσταση.

Η μελέτη εστιάζει στο εαμικό αντιστασιακό κίνημα στην Αθήνα και ιδιαίτερα στις προσφυγικές συνοικίες και εξηγεί γιατί οι πρόσφυγες της Καισαριανής και του Βύρωνα, με τη συνδρομή συναγωνιστών τους από το Παγκράτι, τη Γούβα και τον Υμηττό, μετέτρεψαν τις γειτονιές τους σε προπύργια του ΕΑΜ. Εξετάζει τους λόγους ένταξης στις εαμικές οργανώσεις και τις πρακτικές στρατολόγησης και κινητοποίησης των μαζών που χρησιμοποίησε το ΕΑΜ. Δείχνει πώς μέσα από τις μάχες στους δρόμους ή τη συμμετοχή στις διαδηλώσεις και στα συνεργεία αναγραφής συνθημάτων, η αντιστασιακή εμπειρία συγκροτεί μια νέα πολιτική ταυτότητα και ένα νέο συλλογικό υποκείμενο.

Στη βάση αυτή, η έρευνα του Μενέλαου Χαραλαμπίδη παρακολουθεί τη διαδικασία ριζοσπαστικοποίησης ολόκληρων κοινωνικών ομάδων (φοιτητές, δημόσιοι υπάλληλοι, εργάτες) και τον τρόπο με τον οποίο αυτή συνέβαλε στη μετατροπή του αγώνα για την επιβίωση σε αντιστασιακό αγώνα. Αναδεικνύει τις οργανωτικές πρακτικές του εαμικού αντιστασιακού κινήματος, την προσαρμογή τους στις εκάστοτε πολιτικές συνθήκες και τους διαφορετικούς τρόπους εκδήλωσης της αντιστασιακής δράσης σε εκπαιδευτικά ιδρύματα, δημόσιες υπηρεσίες και συνοικίες. Τονίζει τον κεντρικό ρόλο που διαδραμάτισαν τα συγγενικά ή φιλικά δίκτυα που ενεργοποιήθηκαν στις γειτονιές, η χωροταξία της πόλης, τα δίκτυα πληροφοριών και ο παράνομος Τύπος στην ανάπτυξη της Αντίστασης. Επισημαίνει την τεράστια βαρύτητα που είχε η αντιστασιακή δράση, ως πράξη, στην ενεργοποίηση της νεολαίας και τους τρόπους μέσα από τους οποίους οι νέοι αναδείχτηκαν σε πρωταγωνιστές του αντιστασιακού κινήματος στην Αθήνα. Το βιβλίο παρακολουθεί τη διαδικασία επέκτασης της πολιτικής επιρροής του ΕΑΜ στην Αθήνα, τις μεγάλες πολιτικές του νίκες με τις μαζικές διαδηλώσεις στο κέντρο της πόλης και την προσπάθειά του να εδραιώσει την εξουσία του στις συνοικίες υποκαθιστώντας τα όργανα της τοπικής αυτοδιοίκησης με τις εαμικές Λαϊκές Επιτροπές. Διερευνά τους λόγους κλιμάκωσης της πολιτικής αντιπαράθεσης ανάμεσα στο ΕΑΜ, τις γερμανικές αρχές κατοχής και τις διορισμένες από αυτές κυβερνήσεις, τις συγκρούσεις στο εσωτερικό των αντιστασιακών οργανώσεων και τη στάση που τήρησαν τα Σώματα Ασφαλείας. Εξετάζει το ρόλο που διαδραμάτισε η βία στο μετασχηματισμό της πολιτικής σε ένοπλη σύγκρουση και τις πρακτικές που χρησιμοποίησε κάθε πλευρά για να επιτύχει τους στόχους της: τα μπλόκα των Ταγμάτων Ασφαλείας, οι βασανισμοί και οι εκτελέσεις της Ειδικής Ασφάλειας, οι έφοδοι της οργάνωσης «Χ», οι καταδόσεις των μυστικών πρακτόρων των γερμανικών υπηρεσιών ασφαλείας, οι μάχες του ΕΛΑΣ και οι δολοφονίες της ΟΠΛΑ, συνέθεταν την πολυμορφία της βίας που δίχασε την αθηναϊκή κοινωνία.

Genres: History, Nonfiction

382 pages, Paperback

First published October 1, 2012

About the author

Ο Μενέλαος Χαραλαμπίδης (γεν. στην Αθήνα το 1970) έλαβε πτυχίο οικονομικών επιστημών από το Πανεπιστήμιο Πειραιά και στη συνέχεια εκπόνησε τη διδακτορική του διατριβή στο τομέα της Σύγχρονης Ελληνικής Ιστορίας στη Φιλοσοφική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών.

Αρθρογραφεί σε επιστημονικά περιοδικά και έχει διοργανώσει, ως ιδρυτικό μέλος του Φόρουμ Κοινωνικής Ιστορίας, δύο συνέδρια για τη δεκαετία του 1940 και για την περίοδο του Μεσοπολέμου. Τα ερευνητικά του ενδιαφέροντα εστιάζονται στο πρώτο μισό του 20ού αιώνα και κυρίως στην περίοδο της Κατοχής ενώ παράλληλα ασχολείται με την τοπική και προφορική ιστορία και την ιστορία της Αθήνας.

Reviews

[Jason · Rating 5 out of 5]

Εξαιρετική μελέτη για τις κοινωνικές συνθήκες της κατοχής και του εμφυλίου, εστιασμένες κατά κύριο λόγο στις ανατολικές συνοικίες. Το πολύ ενδιαφέρον και διαφορετικό είναι ότι εστιάζει στην κοινωνία και στους καθημερινούς ανθρώπους, καθώς μεγάλο μέρος της μελέτης βασίζεται σε συνεντεύξεις. Έτχι επιτυγχάνει να δώσει μια πραγματιστική σκοπιά από τα μάτια των ανθρώπων, πέρα από τη γεωπολιτική και διεθνή στρατηγική στις οποίες συνήθως εστιάζουν τα ιστορικά βιβλία. Αυτό σου δίνει πραγματικά μια διαφορετική ματιά στα γεγονότα και καταλαβαίνεις πώς πολλές φορές αποφάσεις και γεγονότα δικαιολογούνται από απλές καθημερινά πάθη και ιδέες. Ένα άλλο πολύ ενδιαφέρον σημείο είναι πώς ο αναλύεται το θέμα της μνήμης και πώς γεγονότα που συνέβησαν μεταξύ του αρχικού γεγονότος και της καταγραφής του μπορούν να επηρεάσουν την μνήμη. Με άλλα λόγια και στο συγκεκριμένο θέμα, πώς η εμπειρία του εμφυλίου μπορεί να επηρεάσει τη μνήμη των ανθρώπων για τα γεγονότα που βίωσαν στην κατοχή και να χρωματίσει δράσεις προς τα πίσω.

Bottom-line: Ένα πολύ σημαντικό βιβλίο για όποιον θέλει να εμβαθύνει στην κατοχή και την αντίσταση με μια ψύχραιμη/επιστημονική ματιά.

[Giorgos RedTape · Rating 4 out of 5]

εξαιρετικά εμπεριστατωμένο, δημόσια ιστορία στο δρόμο

[Bibliorian · Rating 4 out of 5]

Ένα ιστορικό βιβλίο που απευθύνεται στο ευρύ κοινό. Δίνοντας του τη δυνατότητα να γνωρίσει την Αντίσταση της πόλης, που δεν είναι ιδιαίτερα γνωστή, όσο είναι η ένοπλη αντίσταση. Το ενδιαφέρον είναι ότι ο ιστορικός στο βιβλίο επιλέγει να προβάλλει και τον ψυχολογικό κομμάτι της Αντίστασης στην πόλη. Και δίνει ιδιαίτερη σημασία στη σύσταση της αθηναϊκής κοινωνίας. Αναζητά την αντιστασιακή δράση στις γειτονιές και στις περιοχές της Αθήνας προβάλλοντας τις τοπικές διαφοροποιήσεις. Το αρνητικό στοιχείο του βιβλίου, κατά την γνώμη μου είναι ότι αναφέρεται κυρίως η ΕΑΜική δράση, ενώ από άλλες πηγές γνωρίζουμε ότι και η μη ΕΑΜική δράση ήταν ιδιαίτερα ενεργή στην Αθήνα. Γίνονται και αναφορές, βέβαια, σε μη εαμικές οργανώσεις, αλλά δεν γίνεται ιδιαίτερη μνεία, με αποτέλεσμα να μη δίνει στον αναγνώστη την πλήρη εικόνα της εμπειρίας της Κατοχής στην Αθήνα.

[foteini_dl · Rating 4 out of 5]

Ο Χαραλαμπίδης παρουσιάζει την Αντίσταση στην Αθήνα δίνοντας έμφαση στις ανατολικές συνοικίες, κυρίως τις προσφυγικές της Καισαριανής και του Βύρωνα, και το κάνει με ωραίο τρόπο. Αναδεικνύει τις διαφοροποιήσεις σε τοπικό επίπεδο ενώ δείχνει και το πώς βίωσαν οι ίδιοι οι κάτοικοι την Κατοχή και την Αντίσταση.

Το μόνο "αρνητικό" είναι ότι από τον τίτλο περιμένεις να δεις κάποια αναφορά και στις μη εαμικές οργανώσεις, κάτι που δεν γίνεται τελικά.

[Eirini Zazani · Rating 4 out of 5]

Σημαντικό κι εμπεριστατωμένο πόνημα για την Κατοχή και την Αντίσταση.

[Σταματία Τσελίκου · Rating 5 out of 5]

Ένα βιβλίο αναφοράς από το Μενέλαο Χαραλαμπίδη,έναν ιστορικό που κάνει εξαιρετική έρευνα φέροντας στο φως πολλές άγνωστες πτυχές της δεκαετίας του '40.
Ανυπομονώ να διαβάσω και τα άλλα του βιβλία.