Nhớ một người Thầy thuốc (2)

 

Chương trình Hiệp Phước,

Chương trình Săn sóc sức khỏe ban đầu toàn diện tại Tp.HCM

                                                                                                     BS Đỗ Hồng Ngọc

Chương trình Hiệp Phước, một Chương trình Săn sóc sức khỏe ban đầu (Primary Health Care) toàn diện vừa là một Nghiên cứu khoa học, vừa là một chương trình hoạt động chiến lược của ngành,  góp phần thúc đẩy sự phát triển kinh tế, văn hóa, xã hội xã Hiệp Phước, huyện Nhà Bè Tp.HCM năm 1986 do  BS Dương Quang Trung làm Chủ nhiệm cùng với “ê kíp” là một Ban Thư Ký gồm BS Đỗ Hồng Ngọc (Trưởng ban), BS Lê Trường Giang (Thường trực), BS Nguyễn Thanh Nguyên, BS Dương Đình Công, BS Nguyễn Ngọc Chiếu và KS Bùi Nguyên Thăng. Chương trình này đã trở thành một mô hình được nhân rộng cho toàn thành phố và một vài tỉnh bạn phía Nam.

Ngày 4 tháng 4 năm 1986, là ngày triển khai Chương Trình Hiệp Phước.

Tôi còn nhớ trên tấm bản đồ Thành phố HCM to đùng đặt ở T6Yhọc, nay là T4G (Trung tâm truyền thông – Giáo dục sức khỏe) nằm trong khuôn viên SYT, cả nhóm BTK cùng BS Dương Quang Trung thảo luận sôi nổi về việc chọn điểm,  mục tiêu và các bước thực hiện, cách lượng giá Chương trình SSSKBĐ toàn diện tại Hiệp Phước. Gọi là “toàn diện” vì trước đó đã có những thí điểm từng phần ở Hốc Môn, Phường 6 Quận 4 và Phường 13 Quận 6… Tôi nhớ anh Tư nói nếu Hiệp Phước làm được thì có thể nhân rộng ra cho toàn thành phố và cả các tỉnh khu vực phía Nam không khó vì có nhiều điều kiện địa hình và kinh tế xã hội khá giống nhau.

Xã Hiệp Phước, huyện Nhà Bè được chọn vì đây là một xã cù lao, khó khăn, nghèo nhất thành phố lúc bấy giờ. Quả thực chương trình đã thành công và trở thành một mô hình, được nhân rộng khắp TP và sau này cũng là điểm thực tập cộng đồng cho sinh viên y khoa Trung tâm Đào tạo và Bồi dưỡng Cán bộ y tế Thành phố Hồ Chí Minh khi trường được thành lập vào năm 1989.

Chương trình Hiệp Phước triển khai bằng việc tác động tạo nên cái gọi là “cam kết chính trị” (political commitment) của địa phương, kể cả ở cấp xã và cấp huyện. Tiếp đó là một cuộc chẩn đoán cộng đồng (community diagnosic) trên 4 ấp của xã, chằng chịt sông ngòi, không chỉ để biết tình hình sức khỏe để can thiệp sau này mà còn tìm hiểu  phong tục tập quan, đời sống kinh tế xã hôi của người dân, từ đó tạo ý thức  tham gia của cộng đồng (community involvement) qua các buổi trình bày kết quả và thảo luận trực tiếp với người dân về các biện pháp can thiệp. Tiếp đó, mở một lớp huấn luyện Nhân viên sức khỏe cộng đồng (Community Health Workers) , gồm những người được tuyển lựa từ các ấp, do chính bà con chọn, đồng thời thực hiện các hoạt động giáo dục sức khỏe qua những đêm nói chuyện, chiếu phim, chiếu slides và triển lãm tại chỗ v.v… gây một không khí khá sôi nổi. Các buổi khám chữa bệnh cho người lớn và trẻ em được triển khai phối hợp liên chuyên khoa khá nhịp nhàng đem lại hiệu quả và ít tốn công sức.

Nhớ những buổi đầu tiên xuống Hiệp Phước phải đi đò qua kênh xáng vì chưa có cầu nối Long Thới với Hiệp Phước. Có lần xe ba gác chở đoàn từ bến đò vào trung tâm xã qua con đường đất lún, xe ba gác lật nhào hất anh Tư và mọi người té chõng gọng! Tôi kịp nhảy ra khỏi xe chụp một pô hình kỷ niệm. Sau này khi đã xây được cầu treo, nối Long Thới với HP để xe cộ qua lại dễ dàng, lần đầu tiên khi có xe hơi (ô tô) đến cù lao, bà con nói 60 năm nay mới thấy xe hơi đến HP như vậy!

Tình trạng y tế thay đổi rõ rệt, sức khỏe người dân được nâng cao, không còn cảnh đẻ rớt vì con nước, giảm tình trạng sốt rét, suy dinh dưỡng trẻ em… Tình hình kinh tế xã hội cũng được cải thiện. Những buổi đi ghe rảo quanh đảo, ghé thăm một số hộ gia đình chỗ này chỗ khác, vận động người dân tham gia luôn có mặt anh Tư. Một chương trình Giáo dục sức khỏe phòng chống Sốt rét được triển khai ngay sau đó.

Kết quả đã được báo cáo nhiều nơi. Một cuộc triển lãm khá quy mô về CT Hiệp Phước được tổ chức tại T6Y học do Đỗ Hồng Ngọc và Nguyễn Thanh Nguyên chịu trách nhiệm. Triển lãm không chỉ nêu thành tụu mà chủ yếu là nêu các nguyên tắc, các bước đi để thành một mô hình thực tiễn. Thật vậy, nội dung SSSKBĐ có thể thay đổi tùy tình hình của mỗi địa phương, hoàn cảnh kinh tế xã hội nơi đó nhưng các nguyên tắc căn bản cũng như phương pháp tiếp cận dựa vào cộng đồng (Community-based approach) mới chính là điều cốt lõi. Thực tế Ct SSSKBĐ trở thành một đòn bẫy, gắn Sức khỏe với Phát triển cộng đồng toàn diện về các mặt kinh tế văn hóa xã hội.

Sự thành công của Chương trình Hiệp Phước khá nổi bật khiến Bộ trưởng Bộ Y tế Đặng Hồi Xuân lúc đó, nhiều tổ chức NGO,  Sở Y tế các tỉnh bạn lần lượt đến tham quan. Tại Hiệp Phước cũng đã tổ chức một Hội nghị tổng kết, rút kinh nghiệm nhằm nhân rộng mô hình. Thành phố HCM triển khai tiếp ở xã Tân Nhựt huyện Bình Chánh năm 1987 rồi lan dần ra các quận huyện khác.

 Năm 1989, sau 3 năm thực hiện chương trình, Trung tâm Thông tin và Giáo dục sức khỏe đã ấn hành cuốn CHƯƠNG TRINH HIỆP PHƯỚC “Chương trình “điểm” Săn sóc sức khỏe ban đầu toàn diện tại một xã ngoại thành Tp.HCM” do BS DQT chủ biên cùng nhóm Thư ký Chương trình soạn thảo,đồng thời dựng một bộ phim lấy tên là “Chương trình Hiệp Phước” chiếu trên Đài Truyền hình và báo cáo tại Hội nghị Y tế toàn quốc.

 

Tập tài liệu mô tả đặc điểm tình hình y tế của Tp HCM lúc đó cùng nhu cầu đổi mới, thay đổi 5 Dứt điểm đã không còn phù hợp, nhằm đáp ứng nhu cầu săn sóc sức khỏe cho người dân. Các hoạt động bao gồm nâng cao chất lượng TYT xã theo hướng SSSKBĐ (10 nội dung), với các nguyên tắc tham gia cộng đồng, phối hợp liên ngành, và kỹ thuật học thích hợp, nâng cao năng lực tự trách nhiệm, tự quyết của cộng đồng nhằm tạo nên, bảo vệ và nâng cao sức khỏe người dân. Hiệp Phước trở thành nơi thực tập cộng đồng cho sinh viên y khoa của Trung tâm Đào tạo và Bồi dưỡng Cán bộ y tế Tp, nay là Đại học Y khoa Phạm Ngọc Thạch.

Chương trình Hiệp Phước vừa là một Nghiên cứu khoa học, vừa là một chương trình hoạt động chiến lược của ngành,  góp phần thúc đẩt sự phát triển kinh tế, văn hóa, xã hội của địa phương. Nội dung chương trình Hiệp Phước bao gồm Giáo dục sức khỏe, Dân số KHHGĐ, Dinh dưỡng, Môi trường và Nước sạch, Sức khỏe Bà mẹ trẻ em, Phòng chống dịch bệnh địa phương, Tiêm chủng mở rộng, Điều trị bệnh thông thường, Đảm bảo thuốc và trang thiết bị thiết yếu, Quản lý sức khỏe, Tăng cường mạng lưới Y tế cơ sở. Khống chế bệnh Sốt rét, bệnh đường ruột, suy dinh dưỡng trẻ em… Mở tủ thuốc dân lập. Lập chốt cấp cứu. Khám chữa bệnh và làm hồ sơ sức khỏe cho học sinh và thầy cô giáo.

Còn nhớ trong đợt chẩn đoán cộng đồng, một anh nông dân nói: “ Ở đây chẳng có gì vui, chỉ có nhậu và đẻ là vui mà thôi”! Có người còn nói ở đây không sợ sốt rét, vì đã có “mùng nếp” rồi.   Mùng nếp ý nói là rượu nếp (rượu đế), uống say thì ngủ, mặc cho muỗi đốt! .

Chương trình tiếp tục nhân ra ở xã Tân Nhựt, huyện Bình Chánh (1987)

Chường trình Hiệp Phước còn làm đường, bắt cầu liên ấp, giải quyết tình trạng đi lại, đẻ rơi do con nước, lắp đặt hệ thống quạt gió phát điện sử dụng cho Trạm y tế, đào giếng bơm nước ngọt… Năm 1987 xây dựng cầy treo nối liền Hiệp Phước và Long Thới. Cung cấp hệ thống nước ngọt, đắp lại và mở rộng con đường duy nhất của xã ở ấp 1. Sửa chữa trường Mẫu giáo, trường cấp 1, 2 mở lớp 10 liên xã, mở quầy sách, tổ chức chiếu phim, phát thanh, mở cửa hàng Hợp tác xã thương nghiệp, giúp 900 mùng diệt muỗi, khai trương lò sản xuất gạch ngói, đặt đường dây điện Phú Xuân qua Long Thới, Hiệp Phước, mở rộng 136 ha trồng dừa, 36 ha nuôi tôm, gọi là “con tôm ôm gốc dừa”…

Tóm lại Chương trình SSSKBĐ toàn diện tại Hiệp Phước đã mang lại những thành quả đáng khích lệ, quan trọng nhất là tạo nên một mô hình thực tiển sinh động và làm nơi thực tập cộng đồng cho sinh viên.